Zori Balayanın növbəti sayıqlamaları və bəzi başqa məsələlər haqqında

Xalq yazıçısı Anarın 2013-cü ildə qələmə aldığı "Zori Balayanın növbəti sayıqlamaları və bəzi başqa məsələlər haqqında" yazısı ilk dəfə yeddi il öncə "525-ci qəzet"də dərc olunmuşdu. Son günlər baş verən hadisələrin fonunda mövzunun yenidən aktuallaşdığını nəzər alıb, yazını hissə-hissə yenidən qəzetimizdə dərc edirik.

Rusiya Prezidenti V.V.Putinə Zori Balayan tərəfindən ünvanlanan və eyni zamanda, müəllifin həm nökərçiliyindən, həm də təkəbbüründən xəbər verən məktubu ilə iyrənə-iyrənə tanış oldum. Balayan öz məktubunda gah müxtəlif vasitələrlə Putinə yaltaqlanaraq Azərbaycandan, Türkiyədən, Gürcüstandan Ermənistan üçün torpaq qopartmaqdan ötrü onu dilə tutur, gah başqa bir dövlətin başçısına Qarabağ probleminin həlli barədə yekə-yekə məsləhətlər verir, gah da aşkarcasına onu hədələyir: "Əgər Siz gələcək haqqında kəsərli düşünmürsünüzsə, onda o, Sizin olmayacaq".

Əvvəlcə mən, uzun illər ərzində türk və Azərbaycan xofunu manikalcasına, naxoşluq kimi keçirən bu adamın sərsəmləmələrinə fikir vermək istəmədim. Axı həm də bir zaman mən ona necə lazımdı cavab vermişdim, onu üzünə fitnəkar adlandırmışdım. 5 sentyabr, 1991-ci ildə SSRİ Xalq Deputatlarının növbəti qurultayında (Z.Balayan da burda nümayəndə qismində iştirak edirdi) mən Kreml sarayının kürsüsündən dedim:

"Bu gün, bu çox mühüm qurultayda, İttifaqın yeni quruluşunun əlamətləri müəyyən olunduğu bir vaxtda erməni separatçıları hələ qərarlaşmamış barışığı pozmağa hazır olan qızışdırıcı rolunu oynayırlar. SSRİ Ali Sovetinin çoxdan buraxdığı iyirminci çağırış DQMV Vilayət Sovetinin qərarı məhz belə tədbirdir. O, Azərbaycan xəritəsini özbaşına dəyişdirir, mövcud olmayan Şaumyan rayonunu öz tərkibinə daxil edir və muxtar vilayətin əhalisinin azərbaycanlı hissəsinin iradəsinə etinasızlıq göstərir.

Qarabağda qan tökülməsinin məlum ilhamçısı Zori Balayanın bu qurultaydakı çıxışı növbəti fitnəkarlıq örnəyidir. İki xalqın - Azərbaycan və erməni xalqlarının fəlakəti məhz onun qatı millətçi ideologiyasının mayası ilə yoğrulmuşdur".

Mənim çıxışımın mətni 6 sentyabr 1991-ci ildə Moskvanın "İzvestiya" qəzetində yayımlandı.

İndi budur, terrorçu jurnalistin yeni sərsəmləmələriylə tanış olarkən, bir daha əmin oldum ki, bizim qonşu xalqların illərdən bəri davam edən faciəsi azərbaycanlıların və ermənilərin bu qəddar düşməninə dərs olmayıb. Çünki yalnız ən qəddar düşmən özünün bütün ömrünü qonşu ölkələr - xalqlar arasında münaqişə yaratmağa həsr edər və eyni zamanda, fərqinə də varmaz ki, məxsus olduğu millətə də sağalmaz yaralar vurur. Balayanın məktubunda yenə ərazi iddiaları haqqında uydurmalar, yenə də azərbaycanlılara və türklərə qarşı qəddar, zooloji kin (və eyni zamanda onların müstəqilliyinə və törəyib artmasına paxıllıq), yenə də xəstə düşüncələrin nəfinə tarixi faktların həyasızcasına saxtalaşdırılması baş alıb gedir. Balayanın əsassız iddiaları sırasında yalnız bir neçəsinin üzərində dayanmaq istəyirik. Hər hansı bir kəs, hətta bizim diyarın tarixi ilə tanış olmayan adam da soruşa bilər ki, nə üçün Balayan bu əraziləri əzəli erməni torpağı hesab eləyir, halbuki bu ərazinin adı belə ermənicə yox, - tərtəmiz türkcə-azərbaycancadır və bir zaman (SSRİ Yazıçılar İttifaqının 1986-cı ildə çap olunmuş məlumat kitabında qeyd olunduğu kimi) Balayan məhz Qarabağtsı (yəni qarabağlı) sözünü özünə təxəllüs seçib. Balayan Rusiya prezidentinə məktubunda bir qayda olaraq Rus imperiyası ilə İran arasında imzalanmış iki sənədə - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinə istinad edir.

Balayan həmçinin, Gülüstan müqaviləsinə əsasən, Rusiyanın tərkibinə daxil olmuş xanlıqları adbaad sadalayır: Qarabağ, Şirvan, Dərbənd, Quba, Bakı və Talış xanlıqları. Çox pakizə, bəyəm erməni dövləti tarixdə hardasa, haçansa xanlıq kimi təqdim olunur? Və məlumdur ki, Balayanın sadaladığı bu xanlıqların başında Karapet, Vartan və ya Ambartsum yox, Azərbaycan türkləri - İbrahimxan, Hacı Çələbi xan, Mustafa xan, Cavad xan və başqaları durub. Bu xanlıqların əhalisinin böyük əksəriyyəti Balayanın həyasızcasına "köksüz" kimi qələmə verdiyi Azərbaycan türkləri idi. Qarabağ xanlığının və onun paytaxtı Pənahabad (Şuşa) şəhərinin banisi Pənah xan bu "köksüz" xalqa məxsusdur və onun oğlu İbrahim xanın zamanında bu xanlıq Rusiyanın tərkibinə daxil olub. Balayana görə İbrahim xanın nəvəsi, şairə və rəssam Xurşudbanu Natəvan öz şeirlərini bu "köksüz" xalqın dilində yazıb. Daha sonra Türkmənçay müqaviləsinə əsasən, Rusiya imperiyasının tərkibinə daha iki Azərbaycan xanlığı (məhz Azərbaycan xanlığı) İrəvan və Naxçıvan xanlıqları daxil olur. Özü də əsla Mıkırtıçın və ya Varjapetin başçılığı ilə yox, müvafiq olaraq Məhəmməd xanın və Kəlbəli xanın başçılığı ilə. Doğrudanmı Zori Balayan bu faktları bilmir? Əlbəttə, bilir amma bu faktlar nəyinə lazımdı? Ona gərək olan budur ki, ümumiyyətlə, Azərbaycan türklərinin təbiətdə mövcud olmadığını göstərsin və sübut etsin ki, Nuh əyyamında dənizdən dənizə erməni dövləti olub, bəyan etsin ki, bu "dövlət" Azərbaycan, türk, gürcü və hətta Rusiya əraziləri əsasında qurulacaq. Axı, Balayan Rusiya ilə ümumi sərhədləri olmamasına aşkarca təəssüflənir, arzulayır və ümid edir ki, Azərbaycanın, Gürcüstanın, Şimali Qafqazın və Rusiyanın bir hissəsini həzm edəndən sonra, ona doğma olan Ryazan vilayətinə qədər Rusiya və Ermənistan arasında ümumi sərhəd yaransın. Sən bir iştaha bax ha!.. Belə bir tikəni çətin uda bilə, boğazında qalar, çeçiyər və ola bilsin boğular...

Balayanın əzəli erməni torpağı hesab etdiyi ərazilərdə əsrlər boyu bu məkanın aborigenləri, o cümlədən, qədim albanlar yaşayıblar, sonradan bu yerə köçən və ya köçürülən ermənilər isə bu məkanda yalnız azlıq təşkil ediblər.

Bu, mənim gəldiyim nəticə deyil, bu barədə erməni alimi B.İşxanyan yazır: "Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin bir hissəsi qədim albanların xələfləri olaraq aborigendilər, bir hissəsi isə Türkiyə və İran qaçqınlarıdı ki, Azərbaycan torpağı onlar üçün təqiblərdən qorunmaqdan ötrü sığınacaq yerinə çevrilib".

Bu inkar olunmaz fakt bir daha onunla öz təsdiqini tapır ki, artıq bizim günlərdə - 1978-ci ildə Mardakertdə ermənilərin Azərbaycan rayonlarına köçürülməsinin 150 illiyi şərəfinə abidə qoyulub. Bir qədər sonralar Qarabağ qarşıdurması ərəfəsində abidənin üzərində 150 rəqəmini sildilər və daha sonra abidəni tamam dağıtdılar. Və bu minvalla növbəti dəfə, onların uydurmalarına və hədyanlarına uyğun gəlməyən nə varsa, öz xeyirlərinə tarixdən silməyə cəhd etdilər.

1724-cü ildə Pyotr son dərəcə açıq şəkildə general-mayor Matyuşkinə yazırdı: "Erməniləri və digər xaçpərəstləri dirçəltmək, çağırıb gətirmək üçün hər vəchlə çalışmalı, basurmanları isə (yəni müsəlmanları - A.) ehmalca, heç kəsi duyuq salmadan seyrəldib azaltmalı".

XIX əsrin 20-ci, 30-cu illərində Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq İrandan və Türkiyədən on minlərlə erməni Azərbaycana axışdı. Tarixçi İqrar Əliyev "Dağlıq Qarabağ. Tarix, faktlar, hadisələr" kitabında yazır: "Yalnız o illərdə Qafqaza, əsasən Qarabağa ən dürüst hesablamalara görə, 130 min erməni köçürüldü. Başqa məlumatlara görə isə köçürülənlərin sayı 200 mindən artıqdır".

Rus maraqları nöqteyi-nəzərindən bu prosesə toxunan bir sıra rus tarixçiləri ehtiyatla qeyd edirlər ki, "yalançı şəhadətdən məharətlə istifadə edən gəlmə ermənilər böyük ərazilərdə dövlət torpaqlarını zəbt etdilər". (N.İ.Şovrov. Qafqaz ötəsində rus işləri üçün yeni təhlükə)

Dramaturq və diplomat A.S.Qriboyedov da buna bənzər həyəcan qaldırmışdı: "Ermənilər böyük hissələrlə müsəlmanların mülkədar torpaqlarına yerləşdirildilər". Köçürülənlər - Qriboyedovun ifadəsinə görə, "əsaslı narazılıqlarını bildirən müsəlmanları sıxışdırırlar".

Köçürüləndən sonra Qarabağ ərazilərində və indiki Ermənistanda məskunlaşan ermənilər, dərhal bu ərazilərin yerli əhalisinə və eyni zamanda, ruslar da daxil olmaqla digər xalqlara düşmən münasibəti bəsləməyə başladılar, Balayan ruslara sədaqətdən dəm vurur. Bu proseslərin şahidi olan XIX əsr rus tarixçi-qafqazşünası olan V.L.Veliçko isə problemə tamam başqa nöqteyi-nəzərdən yanaşır: "Yelizavetpol quberniyasının Tərtər kəndində lazımi ehtiyat tədbirləri görülmədən onlarla rus ailəsi yerləşdirilmişdi. Payız və qış pis keçmədi, bahar isə iki fəlakətlə özünü göstərdi - malyariya və erməni intriqası. Qonşu kəndin köçkün ermənilərinin rəhbəri aranı qarışdırdı və köçkün erməniləri həvəsləndirdi ki, rusları sıxışdırsınlar. Bu sıxışdırılma vəhşicəsinə həyata keçirilirdi. Xəncərlə silahlanmış erməni bandaları içməli suya - bulaqlara gedən yolları kəsdilər, rusların istifadə etdikləri çayın suyuna isə vaxtaşırı peyin və başqa çirkablarla zəhərləməyə başladılar. Nəticədə də rus qəsəbəsində elə xəstəliklər yayılmağa başladı ki, azarlını görəndə adamın tükləri biz-biz dururdu. İnsanlar diri-diri iy verib iylənirdi, üfunətli xoradan əzab çəkirdilər. Bu dəhşətlər haqqında qubernatora xəbər çatanda, Tərtərə erməni həkimi göndərdilər və o da ruslara dərman əvəzinə dəhşətli məsləhətlər verdi: "Gedin burdan, ruslar, rədd olun rus itləri, yox, əgər getməsəniz, it kimi gəbərəcəksiniz". Bu kəndin əhalisinin üçdə ikisi məhv oldu, qalanı pərən-pərən düşdü".

Azərbaycanlıların öz vətənlərindən faktiki olaraq qovulmasını Rusiya prezidentindən yalvar-yaxarla xahiş edən Balayanın rus xalqına məhəbbətindən dəm vurması hara, bu nümunə hara?

Və ümumiyyətlə, məsələnin bu şəkildə qoyulması Balayanın kəşfi deyil.

Hələ XIX əsrdə erməni qəzeti "Mşak"da "köksüz" (Balayanın fikrincə) Azərbaycan türklərinə belə bir müraciət yayımlanmışdı: "Öz torpaqlarımızı bizə qaytarın, keçmişdə o torpaqları bizdən zorla almısınız, özünüz isə gedin islamın meydana gəldiyi Ərəbistan səhralarına və orda da öz müsəlman birliyinizi yaradın, öz monqollarınızı birləşdirin" (?!-A.)

Bu günlərdə isə mən hansısa bir Qriqoriy Ayvazyanın ruhən "Mşak" qəzetindəki mətnlə üst-üstə düşən fikirlərinə rast gəldim. Azərbaycanın ərazisini sərsəmcəsinə parçalamağı və onun mühüm bir hissəsini mənimsəyib Ermənistana birləşdirməyi bəyan edən Ayvazyan "sidq ürəklə" azərbaycanlılara təklif edir: "Qayıdın Altaya, ya da köçün qardaş Türkiyənizə. Azərbaycanlı - bu adda millət yoxdur" - o, bunu əminliklə bəyan edir ("Exo" qəzeti, 18 yanvar 2012).

Yüz ildən artıq bir zaman kəsiyində erməni faşistlərinin şüurunda çox az şey dəyişib. Yer üzündən başqa bir xalqı silməyə cəhd edən, ya ən azı xalqı harasa uzaqlara köçürdüb onun məkanında firavan həyata nail olmaq istəyənləri niyə də "faşist" adlandırmayasan?

Ancaq onda Ermənistanda və Qarabağda "kökü" olmayan xalqın dilində bunca insan məskənlərinin, rayon, kənd, çay, dağ adlarının mövcudluğunu (indi o adlar da erməniləşdirilib) anlamaq olmur. Bununla yanaşı, böyük miqdarda erməni soyadları türk köklüdü: Dəmirçiyan, Köçəryan, Dəlləkyan, Gümüşyan, elə Balayanın soyadı, hətta Allahverdiyan. Tariverdiyev soyadı isə tamamilə heyrət doğurur, çünki təmiz türk dilində "Allahın verdiyi" mənasına gəlir.

Rus publisisti Sergey Lezov "Rossiyskaya qazeta"da (28 mart, 1989) yazır:

"Erməni rəmzinin başlıca mifi - mədənilikdi. Erməni rəmzinin ikinci mühüm elementi onların xristian xalqları arasında Şərqdə istehkam kimi təqdim olunmasıdır. Üçüncü mif bu iki elementlə bağlıdır - ermənilərin anlayışına görə - onlar özgə dinə tapınan, tərəqqidən geri qalmış xalqların əbədi qurbanlarıdı. Erməni xalqı İsanın özü kimi haqsız işgəncələrə məruz qalıb. Məhz bu sayaq təqdimat Azərbaycan yazıçısı Anara imkan verib ki, "erməni mazoxizmi" barədə, erməni əzabları sitayişinin xüsusiyyətləri haqqında söhbət açsın".

Görünür, S.Lezov mənim fransız qəzeti "Fiqaro"da bəzi məqamları təhrif edilmiş şəkildə çap olunmuş müsahibəmi nəzərdə tutur. "Fiqaro"nun müxbiri ilə mən Bakıda görüşəndə demişdim ki, Yerevandakı mitinqlərdə bəzi çağırışlar, məsələn, "biz əsgərləri vadar edəcəyik ki, bizə atəş açsın" kimi ifadələr mazoxistcəsinə səslənir. Qəzet isə mənim sözümü təhrif edərək yazmışdı ki, guya mən bütün ermənilər - mazoxistdir - demişəm. Bütün xalqı alçaltmaq əxlaqıma yaddır və mən fransız qəzetinə təkzib göndərdim, amma bununla belə erməni təbliğatı uzun illər ərzində bu mövzunu çeynəyib çürütdü, məni bütün günahlarda suçladı, terrorist təşkilatları isə mənim qətlimə fitva verdi və dərhal bu xəbəri mənə çatdırdılar.

Əgər bütün tarixi qəddarlıqlara və uzun illər ərzində erməni siyasətinin azərbaycanlılara vurduğu yaralara bir anlığa nəzər salsaq, nə qədər qəribə səslənsə də, bu, hadisələrin müsbət tərəfi də olub. Ermənilərin düşmənçilik cəhdləri bizi arxayınçılıqdan qurtarıb və mürgülü duyğularımızı oyadıb. Nəhayət, biz də dərk etmişik ki, dostluq haqqında yalan ifadələrin arxasında, amansız və qəddar niyyətlər durur və bütün bunları dəf etmək üçün hazır olmaq lazımdır. Və məhz bu təməldə bizdə də siyasi partiyalar, milli təşkilatlar yarandı.

Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində erməni-Azərbaycan münasibətlərinin gərginləşməsi də əslində (inqilabi hərəkatı boğmaq naminə), bu münaqişəni qanlı toqquşmalara çevirən Çar hökumətinin xidmətidir. Amma bu zamana qədər ermənilər həm partiya-siyasi, həm də iqtisadi cəhətdən təşkilatlanmışdılar və silahlı dəstələr yaratmışdılar.

Amerika tədqiqatçısı Odri Olştat yazır:

"Ruslarla xüsusi münasibətdə olan ermənilər etnik cəhətdən azlıq təşkil etsələr də, varlı idilər. İmperiya qanunları azərbaycanlılarla müqayisədə onlara üstün imtiyazlar verirdi. Belə ki, inzibati idarələrdə və məhkəmə qurumlarında xeyli erməni xidmət etdiyi halda, azərbaycanlılara (və ümumiyyətlə müsəlmanlara) dövlət işlərində vəzifə tutmaq qadağan olunmuşdu".

"Armenekan" adlı ilk siyasi erməni partiyası və onun mətbu orqanı "Ermənistan" hələ 1885-ci ildə Fransanın Marsel şəhərində meydana gəlmişdi. 1887-ci ilin avqustunda Cenevrədə "Qnçaq" ("Zəng") partiyası yaradılmışdı. 1890-cı ildə Tiflisdə "Daşnaksütyun" ("İttifaq". Tam adı isə belədir: "Erməni inqilabçılarının ittifaqı") meydana gəldi. İlk iki partiyanın Avropada, üçüncüsünün isə Tiflisdə yaranmasına baxmayaraq, o partiyaların üçünün də Azərbaycan şəhərlərində - Bakıda, Yelizavetpolda (Gəncədə), Şuşada və başqa şəhərlərdə şöbələri vardı. Daşnaklar öz qurumlarını Avropada nüfuz qazanma naminə sosialist tipli partiya kimi qələmə versələr də, əslində, onun proqramında həmhüdud ölkələrə qarşı ərazi iddiaları və bu məqsədi həyata keçirmək üçün terrorçu fəaliyyət xüsusi yer tuturdu. "Daşnaksütyun"un strukturlarında "Özünümüdafiə", "Vahiməyə salma təşkilatı", "Terrora hazırlıq komitəsi" kimi terrorçu qurumlar vardı. Azərbaycanın şəhərlərində və Qafqazın azərbaycanlılar yaşayan digər bölgələrində qanlı qırğınları da məhz onlar törətdilər.

İran əsilli Amerika alimi (atası fars, anası rusdur) Firuz Kazımzadənin, obyektivliyinə görə diqqət çəkən, "Qafqaz uğrunda mübarizə" (1917-1921)" kitabına nəzər salmaq istəyirəm.

"Yalnız türklərə qarşı yox, həm də pul qopartmaq naminə imkanlı ermənilərə qarşı da terror əməliyyatları keçirən "Daşnaksütyun" bir çox erməniləri də təngə gətirmişdi, - Kazımzadə belə yazır, - onlar bir çox hallarda üzvlük haqqı verməkdən imtina edənləri öldürmüşdülər, - və sonra haşiyə çıxır, - Daşnaksütyun partiya olaraq əsas məsuliyyəti öz çiyninə götürüb, belə ki, amansızcasına güc tətbiq etməkdə aparıcı qüvvədir".

Çar hökumətinin və mətbuatın ikiüzlülüyünü nəzərə çarpdıran Əhməd bəy Ağayev "Kaspi" qəzetində yazırdı ki, Peterburq qəzetlərində müsəlmanların ünvanına böhtanlar baş alıb gedir, bir qayda olaraq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı hadisələr birtərəfli işıqlandırılır, yalnız ermənilərin öldürülməsi haqqında məlumatlar verilir, azərbaycanlılar tərəfindən böyük sayda qurbanlar olsa da, bu barədə susurlar".

Bizim günlərdə bu sətirləri oxuyanda, mən bir daha bu qənaətə gəldim ki, mərkəzi qəzet və jurnalların (indi televiziya da bu sıraya qoşulub) bizə qarşı münasibətində və Azərbaycan - erməni qarşıdurmalarının işıqlandırılmasında çox az şey dəyişib. Yenə də ikilistandartlı siyasət, azərbaycanlıların faciələrinə qarşı biganəlik, sükut, "əzabkeş erməni xalqına" isə canyanalıq davam etməkdədir.

Ümumiyyətlə, F.Kazımzadənin kitabını oxuyanda hadisələrin bölgədəki çağdaş vəziyyətlə üst-üstə düşməsi adamı heyrətə gətirir. Həmin məxəzdən daha bir sitat:

"Katalikos açıq-aşkar Rusiyanı Türkiyəyə hücum etməyə səslədi, amma Çar hökuməti hiss elədi ki, hələ bunun zamanı yetişməyib. Amma bununla belə Vorontsov-Daşkov bəyan etdi ki, müharibə başlayan təqdirdə o, ermənilərin onun göstərişinə əməl edəcəyinə ümid bəsləyir. Rusiya ermənilərlə maraqlanmırdı, o hazırlaşırdı ki, öz eksnansionist siyasətlərini həyata keçirmək üçün ermənilərdən silah qismində yararlansın, vəssalam... Türkiyəyə kor-koranə kin bəsləyən ermənilər başa düşmürdülər ki, gözlənilən müharibədə onlar üçün ən alçaq rol hazırlanıb".

Qeyd etmək lazımdır ki, yüksək rütbəli çar məmurları arasında ermənilərə qarşı tamamilə sinik münasibət bəsləyənlər də vardı. Məsələn, məşhur rus diplomatı knyaz Lobakov-Rostovski yazırdı: "Ermənistan Rusiyaya ermənisiz lazımdı".

"Daşnaksütyun"un Rusiya imperatoru II Nikolaya müraciətində deyilirdi:

"Bizim qəlbimiz odlu istəklə dolub, bu istək ona görədir ki, bizim boynumuza bu sınaqda düşən tale rus silahının yeni şöhrəti və Rusiyanın Şərqdə tarixi vəzifəsinin həlli ilə yekunlaşsın.

Qoy rus bayrağı Bosforda və Dardaneldə dalğalansın. Böyük hökmdar, qoy Sizin iradənizlə Türkiyənin boyunduruğu altında qalmış xalqlar azadlıq qazansın".

Zori Balayan bu gün bu sözlərin altından sözsüz ki, imza ata bilər.

Bununla belə, erməni siyasətçiləri hərdən tarixin dolanbaclarında tamamilə başqa cür bəyanatlar verirdilər. Belə ki, Qafqaz seymində Ermənistanın nümayəndəsi kimi çıxış edən Aleksandr Xatisyan demişdir: "Mən qəti surətdə bəyan edirəm ki, ermənilər Türkiyənin ən loyal vətəndaşlarıdır və Osmanlı imperiyasının ərazi bütövlüyünə qarşı yönəlmiş bütün iddiaları rədd edirlər".

Bu sitata istinad edən F.Kazımzadə yazır: "Otuz illik ənənədən sonra erməni düşüncəsində bu sayaq dönüş sarsıdıcı idi və demək olar ki, inandırıcı deyildi".

Əslində də, bu, inandırıcı deyildi, axı, bir neçə ay qabaq ermənilər Türkiyənin altı vilayətində erməni muxtariyyəti yaradılmasını tələb etmişdilər və bu məqsədlə də terrora əl atmışdılar.

Siyasi məqsədləri və ərazi iddiaları uğrunda mübarizədə terroru kəsərli üsul kimi qəbul edən "Daşnaksütyun" öz rəsmi proqramında, Ermənistanda və eləcə də bütün dünyada digər terror təşkilatları üçün presedent yaradıb. Bununla belə, ən dəhşətlisi odur ki, əgər dünyadakı digər terror təşkilatları məhz terrorçu adlandırılsa da, erməni siyasi terroru, əsasən, sırf siyasi mübarizə forması kimi qəbul olunur. XIX əsrin axırlarında türk siyasi xadimlərinə qarşı başlayan siyasi terror, XX əsrdə "Gənc türklər"in rəhbərləri - Tələt paşanın, Ənvər paşanın, Camal paşanın (qatillər məhkəmədə bəraət alıblar), müstəqil Azərbaycan respublikasının görkəmli xadimləri - baş nazir Fətəli xan Xoyskinin, parlament spikerinin müavini Həsən bəy Ağayevin, nazir Behbud xan Cavanşirin (onun da qatili bəraət alıb) və 50-ci illərdə türk diplomatlarının qətlləri ilə sonuclandı.

Moskva metrosundakı və Parisin Orli aeroportundakı partlayışları da bu məşhur siyahıya daxil etməliyik. Terrorun dadını bilən ekstremistlər Ermənistanın özündə belə daxili siyasi çəkişmələrdə terrordan istifadə edirlər, belə ki, Yerevanda parlament rəhbərlərinin parlament binasında güllələnməsini yada salmaq yetər. Amma erməni qatilləri tərəfindən törədilən bütün bu qanlı aksiyalar, sırf terror fəaliyyəti kimi dünya ictimaiyyəti tərəfindən mühakimə olunmur, əksinə, bu aksiyaları törədənlər məhkəmədə bəraət alırlar. Hətta hüquq müdafiəçiləri də müxtəlif arqumentlərin köməyi ilə qatillərin qəyyumu kimi çıxış edirlər.

Erməni talançıları tərəfindən Azərbaycan xalqının soyqırımının əsl tarixi XX əsrin əvvəlində başlanır və 1918-ci ilin mart hadisələrində öz zirvəsinə çatır. Bakıda və başqa şəhərlərdə dinc Azərbaycan əhalisinin kütləvi surətdə qırılması S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı kommunasının qanlı fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Hələ 1917-ci ildə Bakıda yerli hakimiyyət, Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə Bakı duması fəaliyyət göstərəndə S.Şaumyanın başçılığı ilə Bakı Soveti də mövcuddu və o, Bakı dumasını tanımaqdan imtina edərək şəhərdə öz qurumunu yeganə hakimiyyət elan etmişdi. Şaumyanın "kabinetini" əsasən milliyyətcə erməni olan insanlar təşkil edirdi, həmin zaman Bakıda 1 yanvar 1916-cı il tarixə aid sənədlərə görə, 75 min erməni, 185 min azərbaycanlı, Bakı quberniyasının uezdində 42 min erməni, 691 min azərbaycanlı yaşayırdı. Eyni zamanda, bolşevik S.Şaumyan digər partiyaların nümayəndələri ilə, əsasən, daşnaklarla yaxınlaşmağa başlayırdı.

Şaumyanın başçılıq etdiyi hakimiyyət mahiyyətcə antiazərbaycan rejimi idi. Şaumyan istəyirdi ki, bütün Azərbaycanı özünə tabe etsin. Onun məqsədi bu idi ki, şəhərin demoqratik tərkibini - təbii ermənilərin xeyrinə - dəyişsin. Proletar və internasional şüarları altında fəaliyyət göstərən Şaumyan, açıq-aşkar daşnak siyasəti yeridirdi və rişxəndlə deyirdi: müsavatçılar o dərəcədə həyasızlaşıblar ki, Bakını Azərbaycan xanlığının paytaxtına çevirmək niyyətinə düşüblər. Bakı Kommunasının və şəxsən Şaumyanın Azərbaycana qarşı daha sərt hərəkəti 1918-ci ilin martında meydana çıxdı. 30-u martda, səhər saat 6-dan Bakı əsl döyüş meydanına çevrildi. O saatdan başlayaraq bolşeviklər daşnaklarla birlikdə on minlərlə azərbaycanlını qətlə yetirdilər.

19 aprel 1918-ci ildə "kommunist-internasionalist" Şaumyan Sovetin iclasında çıxışı zamanı öz əqidəsini belə ifadə etmişdi:

"Nəhayət ki, Bakıda nəyəsə bənzər intizam bərpa olunanda, küçələr minlərlə cəsəddən təmizlənəndə, yanğınlar söndürüləndə Sovet nəhəng bir qüvvə kimi şəhərdə baş qaldırdı. Müsəlmanlar məğlub oldular və tamamilə tərkisilah olundular, bu zaman ermənilər də sakitləşdilər".

Kommunist - daşnakların antiazərbaycan hərəkatı yalnız Bakı ilə məhdudlaşmırdı. Şaumyanın ifadəsilə söyləsək, kommunanın dəstələri daşnaklarla birlikdə "bütün cəbhə boyu hücuma keçmişdilər". Bakıda, Şamaxıda, Qubada 20 minə yaxın dinc insan öldürülmüşdü. Daşnak komandirlərindən Amazasp qubalılara müraciət edərək demişdi:

"Mən erməni xalqının qəhrəmanı və onun maraqlarının müdafiəçisiyəm. Mən buraya cəzalandıran dəstə kimi (Şaumyan tərəfindən -A.) göndərilmişəm və mənə əmr olunub ki, dəniz (Xəzər - A.) sahilindən Şahdağa qədər bütün müsəlmanları qırım və Sizin yaşayış yerlərinizi yerlə bir eləyim".

26 Bakı komissarlarından Tatevos Əmirovun və Stepan Lalayanın başçılıq etdiyi dəstələr Şamaxının bütün müsəlman əhalisini qılıncdan keçirtdilər və qırxa qədər kəndi yerlə-yeksan etdilər. Şamaxıda dinc insanları, o cümlədən, qadınları, uşaqları Cümə məscidinə toplayaraq diri-diri yandırdılar. Sovet təbliğatı tərəfindən mifləşdirilmiş 26 Bakı komissarları kimi mifləşdirilmiş Tatevos da silahlı dəstəsilə "İsmailliyə" binasına (orda Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti yerləşir) daxil olaraq binaya od vurmuşdular.

Azərbaycanlılara qarşı qanlı terror Azərbaycanın sərhədlərini aşmışdı.

Qars vilayətində erməni quldurlarının dəhşətli vəhşilik faktları Qafqaz Seyminin iclasında gündəmə gətirildi: "Erməni hərbi birləşmələri və silahlı qaçqınları keçdikləri yollarda müsəlman kəndlərini yerlə yeksan edirdilər, evlərə od vurub yandırırdılar, insanları işgəncələrlə öldürürdülər. Qadınları lüt soyundurub nizələrinə südəmər körpələr taxılmış "qalib erməni ordusunun" keçəcəyi böyük yolların qırağında düzülməyə məcbur edirdilər. Bu və buna bənzər vəhşiliklərə təxmini hesablamalara görə, 82 kənd məruz qalıb".

"1918-ci ildə İrəvandan və digər yaşayış məskənlərindən azərbaycanlıları qovmağa başladılar. Türklərdən qaçan Andronik Naxçıvanda və Zəngəzurda 40 Azərbaycan kəndini yerlə bir elədi. Yalnız Zəngəzur qəzasında 10 mindən çox (hər üçündən biri uşaqlar olmaqla) azərbaycanlı öldürüldü. Bundan sonra Andronik Bakı Sovetinin sədri Stepan Şaumyana teleqram vuraraq özünü Sovet hakimiyyətinin tərəfdarı elan etdi" - tarixçi Qriqorii Valınski 30 aprel - 6 may, 1998-ci ildə Moskvanın "Obşaya qazeta" qəzetində yayımlanmış "Azərbaycanlılar da soyqırıma məruz qalıblar" məqaləsində belə yazır.

1918-ci ildə "Azərbaycan" qəzeti özünün birinci sayında qeyd edir: "İrəvan quberniyasında müsəlmanların vəziyyətini yazı ilə ifadə etmək çətindir. Ötən ilin axırında yerlə-yeksan edilmiş Azərbaycan kəndlərinin sayı 199-a çatdı. Bu kəndlərdə 135 min dinc sakin ermənilər tərəfindən öldürülüb, sağ qalanlar da sonradan aclıqdan həlak olublar, əhalinin bir hissəsi isə türk ordusunun nəzarəti altında olan yerlərdə sığınacaq tapıblar".

Bu qırğınlardan 80 il sonra bu hadisələrə münasibət bildirən Prezident Heydər Əliyev "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" fərman imzaladı.

Fərmanda deyilir: "XIX-XX əsrdə Azərbaycanın bütün faciələri torpaq zəbti ilə nəticələnərək müxtəlif mərhələlərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı düşünülmüş və planlaşdırılmış soyqırım siyasəti ilə əlaqədardır".

Azərbaycan Prezidenti tərəfindən vaxtında verilmiş bu fərmanı Balayan ədəbsizcəsinə... karikatura adlandırır. Görünür, Azərbaycan qadınlarının və uşaqlarının öldürülməsi Balayanda şən gülüş doğurur.

Balayanın məktubunda sonluqlar uzlaşmır. Əgər onun iddia etdiyi kimi, ümumiyyətlə, təbiətdə Azərbaycan türkləri mövcud deyilsə, bəs onda Balayanın sələfləri kimi öldürüb, kimi yandırıb, kimi doğrayıb, kimi zorlayıb?

Maniakal Azərbaycan xoflu Balayanın dönə-dönə təkrar etdikləri tamamilə məntiqdən uzaqdır və hər hansı bir tarixi gerçəkliyi taminkar edir.

28 may 1918-ci ildə müsəlman Milli sovetinin iclasında Şərqi və Cənubi Qafqazın hüdudlarında Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradılması elan olunub və müstəqillik haqqında akt oxunub.

Həmin gün Ermənistan da öz müstəqilliyini bəyan edib. Azərbaycan hökuməti nəcabət göstərərək, əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlılar olan İrəvan xanlığının baş şəhəri İrəvanın Ermənistanın paytaxtı olması ilə razılaşıb.

Tezliklə ermənilərin iştahı artıb və onlar digər Azərbaycan ərazilərinə - Naxçıvana, Qarabağa, Zəngəzura tamah salıblar.

Üç Qafqaz respublikası müstəqilliyinin qısa zaman kəsiyində Ermənistan respublikası yalnız Azərbaycanla yox, Gürcüstanla da müharibəyə başlayıb.

Gürcüstanın erməni əhalisi üstünlük təşkil edən rayonlarında erməniləri qiyam qaldırmağa təhrik edən Ermənistan F.Kazımzadənin ifadəsilə söyləsək, “Gürcüstana namərdcəsinə hücuma başladı". Gürcüstanın baş naziri Noy Jordaniya Parlamentdə çıxış edərək dedi: "Ermənistan əsrlərdən bəri mövcud olan qonşuluq əlaqələrini pozub. O, eyni zamanda, həm erməni, həm də gürcü xalqlarının tarixi ənənələrini dağıdıb".

Bizim günlərdə də Ermənistan yalnız Qarabağ və Naxçıvana yox, Gürcüstanın Cavaxetiya rayonuna da iddia edir. Görünür, ermənilər Qafqazda Rusiyanın hərbi forpostu kimi vəzifələrini hər şeydən öncə təxribatçı rolunu oynamaqla müəyyənləşdirirlər.

Gənc Azərbaycan dövləti hər tərəfdən hədələrə və amansız siyasi təzyiqə məruz qalmışdı. Cənub-Qərbdə ağlasığmaz erməni iddiaları, demək olar ki, Azərbaycanın bütün ərazisini əhatə edirdi. Heç bir dənizə, ümumiyyətlə, çıxışı olmayan Ermənistanda ultra millətçilər iki dəniz arasında superdövlət yaratmaq xülyasına düşmüşdülər. "Dənizdən dənizə Böyük Ermənistan" sayıqlamasına görə bu mifik superölkənin sınırları yalnız Türkiyənin Qara dənizə yox, həm də Aralıq dənizinə çıxan ərazilərini əhatə edirdi.

Nəriman Nərimanov "Qafqazın zəbt olunmasına bir nəzər" (1919-un fevralı) məqaləsində yazır:

"Erməni silahlı bandaları tərəfindən müsəlman əhalinin vəhşicəsinə qətlə yetirilməsini kim vətəndaş müharibəsi adlandıra bilər? Tutalım ki, Bakıda mart hadisələri vətəndaş müharibəsi idi. Onda bəs daşnak Əmirov və daşnak Stepan Lalayevin bu hadisələrdən sonra Şamaxıda törətdikləri qırğınlara nə ad vermək olar?"

O, Şaumyanı bu sözlərinə görə günahlandırırdı: "...Hətta əgər vətəndaş müharibəsi bir sıra yerlərdə milli çalar alarsa belə, əsl sosialist bu təbii vəziyyətdən məyus olmamalı və ruhdan düşməməlidi".

Təbii ki, "əsl sosialist" Şaumyan Nərimanovun yazdığı kimi məyus olmamışdı və ruhdan düşməmişdi, Qafqazda və Qafqaz ötəsində baş vermiş müharibədə məhv olanların 99 faizi müəyyən millətin nümayəndələri, daha doğrusu, müsəlmanlar idi...

İndi, kifayət qədər tarix duyğusu olmayan insanlar, Nərimanovu bir çox məsələlərdə günahlandıranda, onun böyük xidmətlərini, o cümlədən, Azərbaycanın dövlət strukturu kimi Sovet imperiyasının tərkibində qoruyub saxlamasını və Qarabağ məsələsində tutduğu qətiyyətli mövqeyi unudurlar. Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanılmasında ən mühüm rolu məhz Nərimanov oynayıb.

Nərimanovun, Mdivaninin və Anostas Mikoyanın birlikdə imzaladıqları mətndən sitat gətirirəm:

"Biz, Qızıl Ordunun himayəsində qalmış, əraziləri ermənilərə və gürcülərə paylanmış Azərbaycanı rəzil vəziyyətə saldırmamaq naminə Qarabağ və Zəngəzur məsələsində tərəddütdə bulunan Mərkəzi xəbərdar edirik..."

Protokoldan: Dinlədilər: Yol. Orconikidze və Nazaretyan ötən plenumda Qarabağ barədə çıxarılmış qərarın nəzərdən keçirilməsi haqqında məsələ qaldırdılar və qərar çıxardılar: Müsəlmanlar və ermənilər arasında milli barışığın vacibliyini, Yuxarı və Aşağı Qarabağın iqtisadi bağlılığını, onun Azərbaycanla daimi təmasını nəzərə alaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında saxlanılsın, inzibati mərkəzi muxtar vilayətin tərkibindəki Şuşa şəhəri olmaqla ona geniş vilayət muxtariyyəti verilsin.

Səs verdilər: Lehinə 4, bitərəf qaldılar 3".

XX əsrin axırlarında, 80-ci illərdə Qarabağ problemi ortaya çıxanda bu protokola əsaslanıb, iddia edirdilər ki, Qarabağı Azərbaycana Stalin verib. Fırıldaqçı üsuluyla deyilmiş "saxlamaq" feilini "vermək" feili ilə dəyişən Zori Balayan da daima bu qərarı Stalinin adıyla bağlayır. Qərarda isə deyilir ki, Qarabağ Azərbaycanın tərkibində saxlanılsın, yəni o vaxta qədər olduğu kimi. Orda əsla deyilmir ki, Qarabağ Azərbaycana verilsin.

Amma erməni millətçilərinin bununla sakitləşəcəyini güman etmək sadəlövhlük olardı.

Üstündən 24 il keçəndən sonra, 28 noyabr 1945-ci ildə UK (b) P MK Katibi Q.Malenkov M.C.Bağırova məktubla müraciət edir:

"Ermənistan KP (b) MK katibi yol. Arutyunov hal-hazırda Azərbaycan SSR-in tərkibində olan Dağlıq Qarabağ vilayətinin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi məsələsinin nəzərdən keçirilməsini irəli sürüb".

Sonra Malenkov Arutyunovun arqumentlərini sadalayır ki, bu iddialar da üstündən qırx ildən də artıq keçəndən sonra "Miatsum" unideoloqu Zori Balayanın təklif etdiyi arqumentlərlə iki damla su kimi bir-birinə bənzəyir.

10 dekabr 1945-ci ildə Bağırov ətraflı məktubla Malenkova cavab verir.

"Mərkəzi 1747-ci ildə qarabağlı Pənah xan tərəfindən inşa edilən Pənahabad şəhəri olan Dağlıq Qarabağ muxtar vilayəti qədim zamanlardan bəri Qarabağ xanlığının tərkibində olub".

DQMV-nin Azərbaycanın tərkibində qazandığı iqtisadi, mədəni, inzibati üstünlüklərini sadalayan Bağırov gözlənilməz təklif irəli sürür: "Biz Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-in tərkibinə qatılmasına etiraz etmirik, amma əhalisi indi də əsasən azərbaycanlılardan ibarət Şuşa rayonunun verilməsinə razı deyilik".

Sonra Bağırov daha əlamətdar bəyanat verir və onun nədən Arutyunovun təklifi ilə guya ki, razılaşması aydınlaşır:

"MK (b) P MK-nın nəzərinə çatdırmağı vacib sayırıq ki, DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə qatılması müzakirə ediləndə əhalisi əsasən azərbaycanlılar olan və Azərbaycan respublikasına yapışıq Əzizbəyov, Vedi və Qarabağlar rayonlarının da Azərbaycan SSR tərkibinə qatılması məsələsinə baxılsın.

Yuxarıda göstərilən təkliflərlə yanaşı, UK (b) K MK-dan xahiş edirik ki, aşağıdakı məsələləri də nəzərdən keçirsin: gürcüstanlı yoldaşlar Azərbaycan SSR-in Balakən, Zaqatala, Qax rayonlarının Gürcüstan SSR-ə qatılması məsələsini gündəmə gətiriblər. Baxmayaraq ki, adları sadalanan rayonlarının 79 min əhalisinin cəmi 9 mini inqiloy gürcülərdi, biz bu məsələnin də nəzərdən keçirilməsinə etiraz etmirik, amma bununla yanaşı, istəyirik ki, eyni zamanda, əhalisini azərbaycanlılar təşkil edən və Azərbaycan SSR-ə bitişik Borçalı rayonunun da Azərbaycan SSR-ə qatılması məsələsinə də baxılsın. Və nəhayət biz xahiş edirik ki, yaxın keçmişə qədər Bakı quberniyasının tərkibinə daxil olmuş Dağıstan SSMR Azərbaycana bitişik Dərbənd və Qasımkənd rayonlarının da Azərbaycan SSR-ə qatılması məsələsi nəzərdən keçirilsin. Bu rayonların əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarətdir və eyni zamanda, ilin çox hissəsini Azərbaycan ərazisində keçirirlər".

Necə deyərlər, şərhə ehtiyac yoxdur. Bu məktubla Bağırov Qorbaçov "yenidənqurması" başlayana qədər ermənilərin Qarabağ iddiaları ilə bağlı mövzunu qapatmış oldu.

Bütün ölkə miqyasında Heydər Əliyevin gündən-günə yüksələn populyarlığı, Siyasi büroya namizəd və sonra üzv seçilməsi, iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı ulduzu ilə təltif olunması qəddar qonşularımızı hiddətləndirirdi.

Ermənilər xain niyyətləri yolunda Heydər Əliyevi başlıca maneə sayırdılar.

Qarabağ separatizminin əsas ideoloqlarından biri, keçmiş Ermənistan Prezidenti Levon Ter-Petrosyan bu barədə öz fikrini tamahkarlığı ilə ifadə edirdi.

"Türklər XX əsrdə tarixə iki böyük insan veriblər - Kamal Atatürkü və Heydər Əliyevi, nə qədər ki, Heydər Əliyev hakimiyyətdədir, Qarabağ barədə heç düşünməyin".

Qarabağın Ermənistana ilhaqı prosesinin gizli dövrünü aşkar mərhələyə çıxarmaqdan ötrü bu yoldakı başlıca maneəni - Heydər Əliyevi yüksək postdan götürmək vacib idi. Qorbaçovun bütün erməni ətrafı bu məsələ üzərində yorulmadan işləyirdilər. Axı Qorbaçov özü də Heydər Əliyevə bir qədər ehtiyatla və hətta həsədlə yanaşırdı.

1987-ci ilin payızında Heydər Əliyev SSRİ-nin ali eşalonundakı vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. Heydər Əliyevin vəzifəsindən azad olunmasından və siyasi Bürodan uzaqlaşdırılmasından düz iyirmi gün sonra, akademik A.Aqanbekyan Parisdə erməni diasporu qarşısında çıxış edərkən faktiki olaraq Qarabağ kampaniyasının açıq mərhələsinə start verdi, fitnəkarcasına bəyan etdi ki, onun fikrincə, Qarabağ Ermənistanın tərkibinə daxil edilməlidir və bu təklif ölkə rəhbərliyi ilə razılaşdırılıb.

Mən əminəm ki, əgər H.Əliyev hətta Moskvada yox, Bakıda belə hakimiyyətdə qalsaydı, Qarabağ məsələsi bu şəkildə ortaya qoyulmazdı.

Bəs ermənilərin H.Əliyevə qarşı başlıca narazılığı nə ilə bağlı idi? Zori Balayanın açıq şəkildə mətbuatda "gillətdiklərindən" belə çıxır ki, Naxçıvanı ermənilərdən H.Əliyev boşaldıb və indi də istəyir ki, Qarabağı təmizləsin. Bu, əlbəttə, tamamilə uydurmadır. Ermənilər Naxçıvandan yalnız Ermənistana yox, başqa diyarlara da köç ediblər və bu, heç bir təzyiq olmadan H.Əliyevin idarəçiliyi dövründən qabaq da dinc yolla baş verib və təbii səbəblərlə bağlıdır. Dəfələrlə artıq sayda azərbaycanlıların Ermənistandan köçürülməsi isə hüquq pozuntuları ilə ən qəddar şəkildə baş verib. Məsələn, 40-cı illərin axırlarında və 50-ci illərin əvvəllərində azərilər əsrlər boyu kütləvi surətdə yaşadıqları dağ rayonlarından, Azərbaycanın aran ərazilərinə köçürülüblər və onların çoxusu təbii şəraitə uyğunlaşa bilmədiklərindən həlak olublar. Qarabağ ssenarisi meydana çıxanda isə 200 minə qədər azəri zorla, dəhşətli hüquq pozuntuları ilə Ermənistandan qovuldular. Özü də Spitak zəlzələsindən sonra yox, zəlzələdən qabaq və zəlzələ ərəfəsində.

Jurnalist N.Kolkun "Bakinski raboçi" qəzetində yayımlanmış "Fəlakətimizin qatarları" məqaləsində yazır:

"Avtobus dayanacaqlarında, azərbaycanlılar yaşayan binaların girişində və çıxışında vərəqələr və plakatlar asılıb. Qaçqınlar tərəfindən fotoya alınmış həmin plakatlardan biri də budur:

"Erməni xalqı! 1915-ci ilin qanlı günlərini heç vaxt unutma, Tələt paşanın, Ənvər paşanın, Camal paşanın törətdikləri dəhşətləri unutma! Yaşa və yada sal! Türkü öz torpağından qov! Erməni qadınının əli ilə bişirilmiş çörəyi ona vermə! Türklər, rədd olun bizim şəhərdən!"

"Türklər, rədd olun" - və yüzlərlə, minlərlə insanı amansız fiziki təzyiqlərlə Bakı istiqamətinə gedən qatarlara doldururdular. Vahiməyə düşmüş günahsız insanlar, südəmər körpəsinə bir isti yorğança da götürməyə macal tapmayan analar - kimisi nazik donda, kimisi otaq çəkələyində, kimisi ayaqyalın, kimisi ev xalatında, alçaldılmış və qorxudulmuş halda, qarlı, şaxtalı qış günündə öz evlərindən qovulub taleyin ümidinə qaldılar. Fəlakət qatarları - onları iki respublikanın sərhədinə doğru aparırdı".

Qaçqınlardan bir çoxu Yazıçılar İttifaqına kömək xahişi ilə gəlirdilər, istəyirdilər ki, onları müdafiə edək, sığınacaq tapmaqda yardımçı olaq, biz də əlimizdən gələni edirdik, Mərdəkandakı yaradıcılıq evini bütünlüklə onların ixtiyarına verdik, amma bir saatın, bir günün içində bütün varından-yoxundan olmuş insanları necə razı salmaq olardı?

Yenə münaqişənin əvvəlinə qayıdıram. Dekabrın ortalarında Aqanbekyanın Parisin "Humanitar" qəzetində yayımlanmış çıxışından xəbər tutan kimi Yazıçılar İttifaqında toplaşdıq: qərara aldıq ki, Qorbaçova müraciət edək.

Mənim hazırladığım 9 səhifəlik məktubda deyilirdi ki, Qarabağ qədim Azərbaycan torpağıdır və hal-hazırda Azərbaycanın tərkibində olan DQMV-nin siyasi, iqtisadi və mədəni hüquqlarına zəmanət verilib. Biz tələb etdik ki, Sov.İKP MK Aqanbekyanın fitnəkar çıxışına qarşı öz münasibətini bildirsin. Məktubu məndən başqa, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, İsmayıl Şıxlı, Hüseyn Abbaszadə, Elçin imzaladılar.

Bir neçə gündən sonra Azərbaycan KP MK-nın ikinci katibi V.Konovalov mənə zəng vurdu və bildirdi ki, M.Qorbaçov bizim məktubu alıb və Azərbaycan yazıçılarını inandırır ki, heç bir sərhəd dəyişikliyi olmayacaq.

Bununla belə, 20 fevral, 1988-ci ildə Stepanakertdə DQMV xalq deputatları Sovetinin növbədənkənar sessiyası keçirildi. Sessiya aşağıdakı məsələni müzakirəyə çıxardı: "DQMV-nin Azərbaycan SSR-in tərkibindən çıxarılması və Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi barədə Azərbaycan SSR Ali Sovetinə və Ermənistan SSR-ə xahiş haqqında".

24 fevral 1988-ci ildə Bakıya gəlmiş Siyasi Büro üzvlüyünə namizəd, P.N.Demiçevin və Sov.İKP MK katibi Q.P.Razımovskinin iştirakı ilə MK-da keçirilən müşavirədə mən də çıxış etdim.

- Əgər konstitusiyaya uyğun muxtariyyət təsdiq olunubsa və Azərbaycanın tərkibində Qarabağın bütün hüquqları təmin edilibsə, onda biz də tələb edirik ki, Ermənistanda kompakt yaşayan, heç bir inzibati və hüquqi təminatı olmayan 200 min azərbaycanlıya da muxtariyyət verilsin.

Təəssüf ki, bu məsələdə heç kim məni dəstəkləmədi, əksinə, bizim rəhbər funksionerlərimizdən biri məzəmmət etdi: "Biz hələ Qarabağ problemini həll etməliyik, sən isə Zəngəzur məsələsini ortaya atırsan".

O zaman Zəngəzur-Göyçə muxtariyyəti məsələsini qaldırsaydıq, onda müdafiə yox, hücum mövqeyi tutardıq. Bir qədər sonra ermənilər bütün azərbaycanlıları Ermənistandan qəddarcasına qovdular və bizim heç bir paritet şansımız qalmadı.

Müəyyən əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə Ali Sovetdəki çıxışlarımdan bir neçə parça təqdim edirəm:

"Ermənistan KP MK-nın orqanı "Kommunist" qəzetinin bu il 20 oktyabr tarixli nömrəsindən sitat gətirirəm: "Hər hansı sivilizasiyalı dövlət öz ərazisində yığcam halda yaşayan millətlər və xalqlar üçün əlverişli şərait, o cümlədən, onlar üçün muxtariyyatın bu və yadigər formasını vermək yolu ilə şərait yaratmağa çalışmalıdır".

Gözəl sözlərdir. Azərbaycanda bu düzgün fikir DQMV-nin yaradılması ilə həyata keçirilmişdi, bəs nə üçün arzu etməyək ki, Ermənistan qovduğu azərbaycanlı vətəndaşlarını yenidən öz qoynuna alsın və sivilizasiyalı dövlət kimi onlara milli muxtariyyatın bu və ya digər formasını yaratsın".

18 noyabr 1989-cu il tarixli çıxışdan:

"DQMV ilə əlaqədar, qəribə dəlil də gətirirlər: "Nə üçün bir xalq başqa bir xalqın tabeçiliyində yaşamalıdır?" Bəs onda öz yerli respublikalarında sakin olmayan 60 milyon sovet insanı necə olsun? "RSFSR-nin tərkibinə daxil olan Muxtar respublikalar və vilayətlər tabeçilikdəmi yaşayır? Bütün respublikalarda yaşayan ruslar və başqa respublikalarda yaşayan azərbaycanlılar və nəhayət, Gürcüstanda kompakt halda, RSFSR-də, Orta Asiya respublikalarında məskunlaşmış ermənilər muxtariyyatsız necə yaşayırlar? Orda ayrılmaq məqsədiylə öz müqəddəratını təyin etmə məsələsi gündəmə gətirilmir, tabeçilikdən və sərhədlərin dəyişdirilməsindən söhbət getmir. Maraqlıdır: muxtariyyatın yoxdursa, bu başqa xalqa tabeçilik sayılmır, ancaq muxtariyyatın varsa, partiya, siyasi-inzibati, ictimai institutların varsa, öz mətbuatına və öz dilində televiziyaya, Ali Sovetdə deputat kvotasına maliksənsə - bu - tabeçilik hesab olunur. Düşünürəm ki, Azərbaycanın hüdudlarından kənarda kompakt yaşayan, heç yerdə, heç bir milli muxtariyyatı olmayan azərbaycanlılar belə "tabeçilikdən" imtina etməzdilər".

Erməni təbliğatının yaxşı düşünülmüş yalanları sayəsində, Ali Sovetdə də, SSRİ Xalq Deputatları qurultaylarında da, xüsusilə də kütləvi informasiya vasitələrində də bizim bədxahlarımız, vəziyyəti obyektiv qiymətləndirən insanlardan daha çoxdular. Erməni təbliğatı ilə (və çox vaxt pulla) ələ alınmış qəzet killerləri bütünlükdə bizim xalqa qarşı amansız hücumlar edirdilər.

BMT-nin üzvlüyünə daxil olması, Azərbaycanın müstəqilliyini əbədiləşdirdi. Həbslərə, sürgünlərə, edamlara məruz qalan neçə-neçə Azərbaycan nəsilləri bu müqəddəs amal naminə hər bir fədakarlığa getdilər və istəklərini gerçəkləşdirdilər. Və dərhal da, dəfələrlə olduğu kimi, azadlığın sevinci və ruh yüksəkliyi yeni faciə ilə təlx oldu. 1990-cı ilin məşum Qara Yanvar gecəsindən sonra 26 fevral 1992-ci ildə Azərbaycan xalqı başqa bir dəhşətli faciə yaşadı - Xocalı şəhəri bütünlüklə məhv edildi. "Xocalı haqqında həmişə hadisələri qabaqlayan ilk fitnəkar xəbər Türkiyədə meydana gəldi" söyləyən Zori Balayan yenə də yalan danışır. İlk dəfə bu faciə barəsində Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının müraciəti dərc olundu, özü də Moskvanın "İzvestiya" qəzetində.

"İzvestiya"ya bu günlərdə (26 fevralda) Azərbaycan yazıçılarının Dağlıq Qarabağda ermənilər tərəfindən Xocalı şəhərinə edilən silahlı basqınla əlaqədar keçmiş SSRİ-dəki həmkarlarına müraciəti daxil olub.

"... Bütün şəhər, minlərlə sakini ilə birlikdə məhv edilib, - bu sənəddə belə deyilir, - minlərlə insan həlak olub, minlərlə insan yaralanıb və ömürlük şikəst olub, yerlə-yeksan olan evlərindən qovulan minlərlə insan itkin düşüb... Əgər erməni quldurları tərəfindən yandırılan Azərbaycan kəndlərinə analoq olaraq Liditseni, Xatını, Sonqmini yada salırdıqsa, Xocalı dəhşətini Xirosima faciəsi ilə müqayisə etmək yerinə düşür. Bəli, yeddi milyonluq Azərbaycan üçün onminlik şəhərin məhv edilməsi - elə bir dərin yaradır ki, bunu yalnız çoxmilyonlu Yaponiya üçün ikiyüzminlik Xirosimanın faciəsi ilə müqayisə etmək olar".

"İzvestiya", 4 mart, 1992

Mənim essem "Zori Balayanın növbəti sayıqlamaları və bəzi başqa məsələlər haqqında ..." adlanır. İndi mən istəyirəm ki, "bəzi başqa məsələlər" mövzusuna aydınlıq gətirəm. Çünki Zori Balayan Azərbaycana nifrətpərəstlik meydançasında tək deyil. Azərbaycana düşmənçilikdə Zori Balayana züy tutanlardan biri də Yelena Şuvayeva - Petrosyan adlı birisidir.

2000-ci ildə İsveçrədə "OBSS"nin təşəbbüsü ilə ingilis, alman və rus dillərində "Gələcək Qafqazın müdafiəsi. Barış axtarışında" kitabı nəşr olunub. İsveçrə, AFR, Avstriya, Norveç, Lixtenşteyn hökumətləri bu kitabın sponsorlarıdır. Təşəbbüskarların təklifi ilə kitabda Qafqazdan olan və ya Qafqaz problemi mövzusu ilə məşğul olan 26 müəllifin bölgənin sabahına aid yazıları toplanıb. Azərbaycan Məmməd İsmayılın "Qafqaz necə olmalıdır" məqaləsi və mənim "Kamançanın saflaşdıran fəryadı" essemlə təmsil olunub. Həmin mətndən bir neçə parçayla və erməni tərəfinin buna qarşı "özünəməxsus" reaksiyası ilə Sizi tanış edirəm.

"Artıq hərbi döyüşlərə keçən bu qanlı toqquşmaların konseptual əsası ondadır ki, beynəlxalq kodeksdə iki əsaslı prinsipə - ölkənin ərazi bütövlüyü və onun sərhədlərinin toxunulmazlığına bir tərəfdən baxılır, bu ölkələrdə yaşayan milli azlıqların özünütəyin etməsinə başqa bir tərəfdən. Bu prinsiplərin hər ikisi, münaqişəyə cəlb olunmuş bölgələrin və bütünlükdə sülhün stabilliyi üçün, şübhəsiz ki, son dərəcə vacibdir. Sərhədlərin, onların hüdudlarının hər hansı bir şəkildə dəyişdirilməsi yalnız həmin ölkə üçün yox, həm də digər dövlətlər üçün presedentin, nümunənin yaradılmasıdır. Zəncirvari reaksiya bütün dünyanı partlada bilər. Digər tərəfdən, böyüklüyündən və ya kiçikliyindən asılı olmayaraq, hər hansı bir millətin, öz adət-ənənələrini, özünəməxsusluğunu və öz mədəniyyətini, dilini, iqtisadi quruluşunu, mentalitetini qorumaq cəhdlərini də başa düşmək lazımdır.

Milli azlıqların kompakt yaşadığı ölkələrdə ən yüksək statuslu, geniş hüquqlar verən muxtariyyət qanunauyğundur. Azərbaycan Dağlıq Qarabağa məhz belə bir status təklif edir və hər dəfə də rədd cavabı alır. Baş vermiş fakta və kənar qüvvəyə arxalanan rədd cavabı. Yeri gəlmişkən, Ermənistan ərazisində kompakt yaşamalarına baxmayaraq, ordan qovulan 200 min azərbaycanlı hansısa formada muxtariyyəti heç ağıllarına da gətirə bilməzlər".

Yelena Şuvayeva - Petrosyan elektron nəşrdə yer almış "Azərbaycansayağı humanistlik" materialında mənim İsveçrədə üç dildə yayımlanmış essemi "aşağı əyarlı" əsər adlandıraraq yazır: "Bu da təəccüblü deyil, xüsusi istedadlara malik olmayan bu ölkədə, gah özgə xalqların istedadlarını (Nizamini, Xaqanini, hətta türk dilində iki cüt bir tək mahnısı olan Sayat Novanı) mənimsəyirlər, ya da özlərinə məxsus zəif yazılarla qürurlanırlar".

"Gözəl Yelena"nın ağız köpüyü kimi fışqıran sözünü bir anlığa saxlayaq və ən azı bu haşiyəyə görə onun yalanını açaq. Nizamini və Xaqanini rahat qoyaq, bizim vicdansız rəqiblərimizdən başqa, bütün dünya onları Azərbaycan şairi kimi tanıyır və əlbəttə, onlar öz xalqları üçün madam Petrosyanın sübut etmək istədiyi kimi yad deyillər. Yeri gəlmişkən, onu Marietta Şaqinyanın böyük Azərbaycan dahisi Nizami Gəncəviyə həsr edilmiş əsəri ilə tanış etmək pis olmazdı. O ki qaldı Sayat Novaya, burda hər şey tam əksinədir. Belə ki, etnik erməni olan bu aşıq erməni dilində yalnız bir neçə mahnı yazıb, onun yaradıcılığının əsasını Azərbaycan dilində, bizim aşıqlarının təsiri ilə yazdığı qoşmalar, gəraylılar və bir qism də gürcü dilində yazdığı şeirlər təşkil edir. Tamamilə rasist (daha doğrusu, faşist) mövqeyindən Şuvayeva-Petrosyan Azərbaycanı xüsusi istedadları ilə seçilməyən ölkə adlandırır. Belə olan təqdirdə başa düşmək olmur, bəs nə üçün ermənilər "xüsusi istedadları olmayan" - xalqın musiqisini - Üzeyir Hacıbəyovun məşhur "Arşın mal alan" operettasından tutmuş müasir bəstəkarların əsərlərinə kimi - daima çırpışdırmaqla məşğuldurlar. Mən hələ erməni musiqi bəstələyənlərinin əsərlərində səslənən Azərbaycan xalq musiqisindən, muğamlardan danışmıram.

Şuvayeva-Petrosyan daha sonra yazır:

"Almanaxın mərkəzi yerini yazıçı Anarın çox müzakirə olunan (bax budur "Gözəl Yelena"nı cin atına mindirən, budur mətləb), Azərbaycan xalqının humanistliyini göstərən "Kamançanın saflaşdıran fəryadı" essesi tutur".

Şuvayeva-Petrosyanın sırf erməni metodu ilə ağ yalan və saxtakarlıqla dolu çuğullamasından iri parçalar gətirməyə məcburam. Beləliklə, E.Şuvayeva-Petrosyan yazır:

"Əsərin əsasında ("Kamança" nəzərdə tutulur) Qarabağda müharibə durur. Dəhşətli döyüş zamanı (?!-A.) Azərbaycan hərbçilərinin dəstəsi erməni "azadmartiklərinin" bir qrupunu əsir alır ki, onların arasında bir kamançaçalan var (Bu "azadmartiklər" nə olan şeydi, onların qrupu haqqında da, dəhşətli döyüş haqqında da, mətndə yazılmayıb və heç kim də, heç kəsi əsir almayıb -A.).

Müvəqqəti sakitlik zamanı komandir əmr edir ki, bütün əsirləri güllələsinlər (deyilənlər ağ yalandır - A.) kamançaçalanı isə çağırır yanına və xahiş edir ölümqabağı çalsın. Alətin son sədaları kəsiləndə, Azərbaycan dəstəsinin komandiri "mənim ürəyimi üzmə" (?-A.) sızlamasıyla erməni kamança, çalanını azad buraxır. Azərbaycan ədəbiyyatının boş çölündə budur Azərbaycan "humanistliyi"! Görünür, beyinləri çatmır dərk etsinlər ki, prinsipcə, burda öyünməli bir şey yoxdur".

Üfunət qoxulu yazıdan ona görə belə iri parça təqdim etdim ki, bizim opponentlərin, internet istifadəçilərini və oxucuları aldatmaq üçün necə yalan və saxtakarlıqlara əl atdıqları görünsün. Əlbəttə, Petrosyandan tələb etmək olmaz ki, C.Məmmədquluzadənin dərin mənalı və son dərəcə insani pyesi ilə tanış olsun. Savadı olsaydı, heç olmasa öz doğma ədəbiyyatını oxuyardı və bilərdi ki, Sayat Nova əsasən hansı dildə yazıb. Bununla yanaşı, o, heç olmasa, qara qəlbininin bütün zəqqumunu kağıza tökməmişdən qabaq mənim essemi diqqətlə oxusaydı, çalışardı ki, öz qərəzini bu qədər açıq, yalan formasında ifadə etməsin, axı nə dəhşətli döyüş, nə erməni dəstəsi pyesdə (və təbii ki, mənim yazımda da) yoxdur, heç bir "azadmartik" qrupu da əsir düşmür və Şuvayeva-Petrosyanın uydurduğu kimi, heç kim də onları güllələmir. Pyesdə də, mənim ona verdiyim şərhdə də yalnız bu kənddən o birinə gedən tək-tənha qoca kamança çalan var. Və o da azərbaycanlıların dağlardakı dəstəsinə rast gəlir. Dəstə üzvlərinin, demək olar ki, hamısının ailə üzvləri "gözəl Yelenanın" humanizminə aludə olan "azadmartiklər" tərəfindən amansızcasına məhv ediliblər.

Bütün ailəsi Petrosyanın "azadmatrik"ləri tərəfindən qətlə yetirilmiş dəstə başçısının bir anda ürəyindən keçir ki, intiqamını bu qoca kamança çalandan alsın. Amma bu qəzəbi birdən-birə onun ifasını dinləmək istəyi əvəz edir. Hər iki xalq üçün eyni dərəcədə yaxın olan musiqinin və Şuvayeva-Petrosyanların daş qəlblərini tərpətməyən nəvaların ifası zamanı dəstədəki döyüşçülərin yaddaşında ötən günlər canlanır və dəstənin dərdlərindən qovrulan başçısı qocaya əmr edir ki, dərhal kamançasını da götürsün və burdan itilsin, yoxsa o, onu da öldürər, özünü də. Bəli, xanım Şuvayeva-Petrosyan, budur azərbaycansayağı humanizm. Özü də dırnaq arasında yox, sözün birbaşa mənasında sizin qəddarlıqdan qaxsımış beyninizə və nifrətdən mərhəmətsizləşmiş ürəyinizə yabançı olan azərbaycansayağı humanizm, hətta sənə sağalmaz yaralar vurmuşları da bağışlamaq bacarığı. Bu o deməkdir ki, insanlar Şuvayeva-Petrosyan və Zori Balayan kimi fitnəkarları cəzalandıracaq, nəhayət ki, qonşu xalqlar bütün sədləri aşaraq sülh və razılıq içində yaşamaq imkanı tapacaqlar. İsveçrədə çap olunmuş beynəlxalq kitab da məhz bu ideyalardan qaynaqlanıb. "Gözəl Yelena"nın nəzərinə onu da çatdıraq ki, Azərbaycan ədəbiyyatının həyat verən tarlasına heç vaxt həsədin, yalanın, nifrətin toxumları səpilməyib və səpilməyəcək. Və bizim beynimizdə xroniki olaraq Şuvayeva-Petrosyanın və Zori Balayanın hədyanları kimi mələz düşüncələr yaranmayacaq.

Bununla belə, mən ümid bəsləyirəm ki, tez, ya gec erməni milli şüurunda belə bir fikir baş qaldıracaq ki, qonşularla əbədi münaqişədə yaşamaq olmaz. Ermənilər harada yaşayıblarsa və ya o məkanda sığınacaq tapıblarsa, oranı əzəli erməni torpağı adlandırmağa və o yerlərə ərazi qamarlamaq iştahı ilə göz dikmək də olmaz. Yüz illər öncə qarşılıqlı qəddarlıqlar olan yerdə, həqiqəti uydurmalardan ayıran arxivlərin açılmasından ehtiyatlanmaq, bütün cinayətlərdə daima qonşu xalqı günahlandırmaq, ərazi iddialarından əl çəkməmək və eyni zamanda, əlaqələrin normallaşmasını təklif etmək məntiqsizdir. Allah erməni xalqını daşnakmərəzindən xilas etsin.

Z.Balayan daima Türkmənçay müqaviləsinə istinad edir. Həmin sənədə istinad edən ifrat İran şovinistləri də Azərbaycan xanlıqlarını, o cümlədən, İrəvan xanlığını İrana qatmağı tələb edirlər. Görəsən, Zori Balayanın istədiyi nədir - Ermənistan elə indi olduğu kimi Rusiyanın hərbi forpostu kimi qalsın, ya İranın bir vilayəti olsun?

Rusiyanın köməyi ilə Türkiyəni parçalamaq və onun ərazisində erməni dövləti yaratmaq ideyasının ideoloqlarından və "Daşnaksütyun"un liderlərindən biri olan Ov.Kaçaznuni bihudə eyforiyalardan sonra "Daşnaksütyunun artıq bir işi qalmayıb" adlı xarakterik başlığı olan kitabında yazıb:

"1914-cü ildə könüllü erməni dəstələri yaradıldı və türklərə qarşı hücumlara başladı... - Bu məsələyə görə kimin məsuliyyət daşıdığını söyləmək əbəsdir. Əgər könüllü dəstələrin meydana gəlməsi yanlış addım idisə, ən böyük yanlışlıq onun nəticələri və siyasi istiqamətdə təbii davamı oldu ki, bunun da kökünü uzaq keçmişdə axtarmaq lazımdır. Erməni xalqının gücünü, onun siyasi, hərbi əhəmiyyətini və həm də bizə rus köməyini həddindən artıq şişirtdilər. Ümidlərimizi və intizarımızı da təbii olaraq həddindən artıq qabartdılar... Bütün bunlar erməni xalqına ölümcül zərbə vurdu".

Bu acı və ayıq sözləri balayan - petrosyanların zaman-zaman yenidən oxumaları pis olmazdı.

Noyabr, 2013

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan

Yazıçılar Birliyinin sədri

525-ci qəzet.- 2020.- 6 oktyabr.- S.10-11.