Turan Cavid - fədakarlıq və mətanət mücəssəməsi

Turan Cavidlə ilkin tanışlığım tələbəlik dövrümə - 1970-ci illərin sonuna təsadüf edir. Daha yaxın tanışlığımız isə 1982-ci ilin noyabr ayında oldu. Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü və himayəsilə dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavidin nəşi onun öz el oğulları tərəfindən Sibirin qarlı meşəliyindən tapılaraq Vətənə gətirilmişdi.

Noyabrın 2-də Turan Cavid başda olmaqla Azərbaycanın bir qrup tanınmış ziyalısının müşayiətilə nəşin qoyulduğu tabut xüsusi reyslə gətirilərək Naxçıvan aeroportuna endirildi. Buradakı qarşılanma mitinqindən sonra tabut birbaşa Hüseyn Cavidin ev-muzeyinə aparıldı və bir gecə buradakı ən böyük otaqda saxlanıldı. Təntənəli görüş-vida mərasimi Dövlət Musiqili Dram Teatrında nəzərdə tutulmuşdu. Həmin gün mən də teatrda, mərasimin keçiriləcəyi böyük foyenin hazırlanmasına, onun tərtibat işlərinə rəhbərlik edən, artıq 30 il bu sənət ocağının baş rəssamı işləyən atamın yanında idim.

Noyabrın 3-də, səhər H.Cavidin tabutu ev-muzeyindən teatra gətirildi və ön giriş qapısından ikinci mərtəbəyə, foyeyə qaldırılaraq burada məxsusi hazırlanmış xalçalı postamentin üzərinə qoyuldu. Muxtar Respublika Mədəniyyət Nazirliyinin məsul nümayəndəsi olaraq mərasimin əvvəlindən sonunadək foyedə olmalı idim. Tabutun üzərinə düzülməsi üçün məxsusi hazırlanmış gül dəstəsini anamla yanaşı əyləşmiş Turan xanıma təqdim etmək üçün yaxınlaşıb salam verdim və başsağlığı dilədim. Anam "böyük oğlumdur" dedikdə Turan xanımın təəccüb və diqqətlə baxdığını görüb keçən il məzun olduğumu xatırlatdım və təyinatla gəlib nazirlikdə işlədiyimi bildirdim. Turan xanım anama "üzdən tanıdım, ancaq heç inanmazdım ki, sənin bu boyda, institut qurtarmış oğlun olar" dedi və qalxaraq gül dəstəsilə postamentə yaxınlaşdı. O, atasının çox sevdiyi qızıl gülləri bir-bir, səliqə ilə tabutun üzərinə və ətrafına düzdü.

1981-ci ildə Azərbaycan KP MK-nın Hüseyn Cavidin 100 illiyinin təntənəli şəkildə qeyd olunması haqqında qərarında Naxçıvan Teatrının ikinci səhnəsi olaraq "Cavid" Poeziya Teatrının da yaradılması nəzərdə tutulmuşdu.

1982-ci ildə yaradılan həmin teatr sentyabr ayından fəaliyyətə başladı və açılış münasibətilə Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının ilk ədəbi hissə müdiri, şair-dramaturq Kəmalə Ağayevanın (sonralar Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi, Prezident təqaüdçüsü) məhz bu teatr üçün yenicə yazdığı "Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir" adlı mənzum pyesi əsasında eyniadlı tamaşanın məşqlərinə başlanıldı. H.Cavidin Sibirdən gətirilmiş nəşinin doğma Naxçıvanda torpağa tapşırıldığı gün - noyabr ayının 3-də, axşam "Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir" tamaşasının premyerası ilə "Cavid" Poeziya Teatrının təntənəli açılışı oldu. Tamaşadan sonra həm mütəəssir, həm də məmnun görünən Turan xanım bütün yaradıcı heyəti - müəllifi, rejissoru, rəssamı, bəstəkarı və aktyorları, həmçinin, texniki heyəti təbrik edərək yeni teatrın kollektivinə yeni nailiyyətlər arzuladı.

Ertəsi gün Turan xanım, Bakıdan onunla birlikdə gəlmiş Azərbaycan Teleradiosunun redaktoru, yazıçı-tərcüməçi Həbibə xanım (Xalq yazıçısı Ənvər Məmmədxanlının bacısı) və onun ömür yoldaşı, rəssam Tağı Tağıyev valideynlərimin dəvətilə bizdə qonaq oldular. Turan xanımla anamın dostluğu 1962-ci ildən - Hüseyn Cavidin Naxçıvanda qeyd olunan 80 illik yubileyi günlərindən başlamışdı. O zaman Dövlət Dram Teatrında keçirilən təntənəli mərasimin rəyasət heyətində Mişkinaz xanımla və Müşfiqin Dilbərilə bərabər əyləşən və artıq SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvlüyünə qəbul olunmuş ilk naxçıvanlı şairə kimi tanınan Kəmalə Ağayeva onların hər ikisilə, həmçinin, gənc Turan Cavidlə yaxından tanış olmuşdu. Yubileyin rəyasət heyətindən çəkilmiş tarixi fotoşəkli qiymətli bir xatirə kimi saxlayıram. Tağı Tağıyevlə isə atamın Bakıdakı tələbəliyi dövründən tanışlığı var idi.

Sonrakı illərdə Turan xanımın nə zaman Naxçıvana gəldiyini eşidirdimsə, ev-muzeyində olduğu zaman onun görüşünə gedirdim. Özüm Bakıda olanda isə onu buradakı ev-muzeyində ziyarət etmişdim.

2002-ci il oktyabr ayının 24-də dahi şair-dramaturqun 120 illiyi günündə Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin şəxsən iştirakı ilə Hüseyn Cavidin Bakıdakı ev-muzeyinin təntənəli açılışı oldu. Axşam televiziya ilə verilən reportajdan Turan xanımın çox şad-xürrəm əhval-ruhiyyədə olduğu aydın nəzərə çarpırdı. Bu da təbii idi, axı, düz 65 il sonra bu ev-muzeyi nəhayət ki, əsl ünvanında, öz məkanında yerləşmişdi. Cavidlər ailəsinin yeganə canlı yadigarı bu ailənin son 20 ildə sözün həqiqi mənasında himayədarına çevrilmiş dahi bir şəxsiyyəti, xalqın liderini ilk dəfə olaraq öz evlərində, birinci fəxri qonaq kimi qarşılayırdı.

2003-cü ilin aprel ayında məzuniyyət dövrümdə bir həftə Bakıda oldum. Bir günümün birinci yarısını Hüseyn Cavidin ev-muzeyində keçirməyə qərar vermişdim. Məqsədim açılışdan sonra əsl ev-muzeyində olmaq və təxminən iki ildən artıq görüşə bilmədiyim Turan xanımı ziyarət etmək idi. Əlyazmalar İnstitutunun binasına çatıb içəri keçdim və ev-muzeyin yerləşdiyi mərtəbəyə qalxdım. Direktor otağının qapısı yarımaçıq olduğundan onu tam açıb "olar?" dedikdə nəyəsə diqqətlə baxan Turan xanım başını qaldırıb eynəyini tarazlayaraq: "Aaa sənsən? Buyur, buyur. Xoş gəlmisən!" dedi. Keçib əyləşəndən sonra gəlişimdən çox şad olduğunu bildirən Turan xanım məni çoxdan görmədiyini xatırlatdı. 2000-ci ilin yayından hökumət işində, məsul vəzifədə çalışdığımı və o vaxtdan Bakıya ikinci dəfədir ki, bir neçə günlük gəlmək imkanımın olduğunu bildirdim. Yeni işimlə əlaqədar məni təbrik edən Turan xanımla təxminən yarım saat söhbət etdik.

Elə həmin ilin payızında, sentyabr ayının 30-da Naxçıvana gələn Turan xanımla növbəti görüşümüz oldu. Oktyabrın 1-də, axşam respublika teleradioları 80 illiyi münasibətilə Turan Cavidə ölkə Prezidentinin ünvanladığı təbrikin mətnini səsləndirdi. Oktyabrın 2-də isə Muxtar Respublika Ali Məclisi Sədrinin təşəbbüsü və himayəsilə Hüseyn Cavidin ev-muzeyində Turan xanımın yubileyi təntənəli şəkildə, yüksək səviyyədə qeyd edildi.

Ali Məclisin Sədri, hörmətli Vasif Talıbovun şəxsən iştirak etdiyi bu mərasimə dövlət rəsmiləri, elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri də qatılmışdılar. Cənab sədr və digər çıxış edənlər yubilyarı səmimi təbrik edərək onun ünvanına ən xoş sözlərini və arzularını ifadə etdilər. Bu yubiley mərasimini özü üçün sürpriz hesab edən Turan xanım ona göstərilən diqqət və qayğıya görə ilk növbədə möhtərəm Heydər Əliyevə, Ali Məclisin Sədrinə və təbrikə gələn insanlara dərin minnətdarlığını bildirdi.

Mərasim tamamilə yekunlaşdıqdan və iştirakçılar muzeyi tərk etdikdən sonra Bəhruz Axundovun dəvətilə Turan xanım, Ali Məclisin şöbə müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, bir neçə il əvvəl dünyasını vaxtsız dəyişmiş Fərqanə Kazımova və mən direktorun kabinetinə keçdik. Burada hazırlanmış gözəl çay süfrəsi ətrafında yalnız dördümüzün iştirakı ilə, təxminən bir saatlıq çox səmimi və yaddaqalan söhbətimiz oldu. 2003-cü ilin həmin payızında inanmazdıq ki, bu, Turan xanımın ana yurduna, ata ocağına son səfəri olacaq.

Cəmi bir il sonra, sentyabrın 12-də Turan Cavid Bakıda dünyasını dəyişdi. Ertəsi gün onun cənazəsi Naxçıvana gətirildi. Obrazlı ifadə etsəm, Turan xanımın ruhu artıq bir gün əvvəl özünü "Cavidlər" məqbərəsinə yetirmişdi. Son 40 il ərzində aparılan elmi tədqiqatların nəticələri də təsdiq edir ki, dünyasını dəyişən insanın cənazəsi dəfn olunduqdan sonra onun ruhu əbədiyyətə köç edərək haqq dünyasına qovuşur.

2004-cü il sentyabr ayının 13-də Turan Cavidin Naxçıvana gətirilmiş cənazəsi Dövlət Musiqili Dram Teatrının səhnəsinə qoyuldu. Buradakı matəm mitinqində Ali Məclisin Sədri Vasif Talıbov, Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru, akademik İsa Həbibbəyli, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik Bəkir Nəbiyev və digərləri çıxış edərək Turan Cavidin keşməkeşli ömür yolundan, elmi və pedaqoji fəaliyyətindən, ən əsası isə Hüseyn Cavid irsinin yeganə mühafizi və ən fəal təbliğatçısı kimi cavidşünaslıqda danılmaz, fədakar xidmətlərindən danışdılar.

Teatrdakı vida mərasimi bitdi və cənazə Hüseyn Cavidin ev-muzeyinə gətirildi. Burada mərhumənin ruhuna Qurandan surələr oxunduqdan sonra cənazə yaxınlıqdakı "Cavidlər" məqbərəsinə aparılıb sərdabəyə endirilərək dualarla torpağa tapşırıldı. Dəfn başa çatdıqdan sonra bir müddət sükut içində dayanıb Turan xanımın, daha sonra Hüseyn Cavidin, Mişkinaz xanımın və Ərtoğrolun ruhlarına oxunan surələri dinləyən bir neçə şəxs arasında mən də var idim - Bəhruz Axundovla yanaşı durmuşduq. Bizimlə üzbəüz, qarşı tərəfdə isə o zaman Bakı Metropoliteninin rəisi olan, Mişkinaz xanımın yaxın qohumu Tağı Əhmədov, akademiklər İsa Həbibbəyli və Bəkir Nəbiyev dayanmışdılar.

Beləliklə, Cavidlər ailəsinin son nümayəndəsi Turan xanımın da ruhu doğmalarına qovuşdu. Turan Cavidin parlaq xatirəsi onu yaxından tanıyanlar tərəfindən daim əziz tutulacaqdır. Məzarından nur əskik olmasın!

Ələkbər QASIMOV

AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət,

Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi katibi,

sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2020.- 7 oktyabr.- S.18.