Nəsimişünaslıqda yeni yanaşmalar

Nəsimişünaslığın milli ədəbiyyatşünaslığımızda təxminən bir əsrə yaxın yaşı var; Nəsimi fenomeninə nəzərən bu tarix o qədər qədim olmasa da, fikrimcə, üç mərhələ artıq arxada qalıb. Birinci mərhələ, milli ədəbiyyat tarixçiliyimizin 20-30-cu illəridir ki, bu dövrdə Nəsiminin həyatı, şəxsiyyəti və əsərlərinin ilk dəfə üzə çıxması və ilk dəyərləndirmə prosesi baş verib. Məşhur ədəbiyyatşünaslar İsmayıl Hikmət, Əmin Abid, Salman Mümtazın araşdırmaları kontektində nəsimişünaslıq ilk addımlarını atıb. Hətta bu araşdırmalar, xüsusilə, S.Mümtazın tədqiqatları (Nəsimi "Divan"ının çapı, onun Şamaxıdan olması faktı və s.) bir çox cəhətdən çağdaş nəsimişünaslar üçün də ən etibarlı mənbələrdən biri olaraq qalır. İkinci mərhələ, 60-70-ci illərə təsadüf edir ki, bu mərhələ H.Araslı, M.Quluzadə, Z.Quluzadə, C.Qəhrəmanovun araşdırmaları ilə konseptual istiqamət alır. Bu dövrdə nəsimişünaslıq həm elmi-tənqidi mətn, həm də mətni şərhetmə baxımından yeni mərhələ olur. Doğrusu, bu mərhələlər Nəsimini həyatı, şəxsiyyəti baxımından mümkün olduqca irəli getmişsə, yaradıcılığının mahiyyətinin dünya kontekstinə çıxarılmasında bir qədər geridə qalırdı. Yəni düşünürəm ki, bu araşdırmalarda Nəsiminin faciəli həyatı sanki onun yaradıcılığını kölgədə qoyub. Əslində isə Nəsimi dünyaya öz ideyaları uğrunda canından keçən mücadiləçi bir ideya adamı olmaqla yanaşı, zəngin bədii yaradıcılığı (poeziyasının orijinallığı, fəlsəfiliyi, insan konsepsiyası, poetik sistemi, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin orijinallığı və s.) ilə tanınmalıdır. Onun ölməzliyi ölümü ilə bərabər, ictimai, fəlsəfi məzmunlu əsərlərindədir. Onun poeziyası özünü və dünyanı dəyişməyə qadir İnsan konsepsiyası ilə İntibah ədəbiyyatının bütün mahiyyətini özündə əks etdirir. Avropa İntibah mədəniyyətindən öncə Nəsimi İnsanın azad düşüncəsini hər cür buxovdan azad etməyə və onun düşüncəsi qarşısındakı bütün bağları qırmağa çalışmışdır. İnsan qüdrətinin və gözəlliyinin vəsfi Nəsimi şeirlərində simvollar şəklində ifadə olunub. Onun poeziyası orijinal poetik sistemi, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin zənginliyi ilə intibah düşüncəsini tamamlayır. Nəsimi poeziyası dil faktoru baxımından da zəngindir; xalq danışıq dili ilə elmi poetik dil sintez şəklindədir. Poetik dil semantik struktur, ritm, intonasiya, ahəng ilə yeni bir poetik sistemi əhatə edir. Onun poeziyasının zənginliyi forma (qəzəl, qəsidə, tuyuğ və s.) müxtəlifliyi ilə davam edir. Nəsimi şeirləri hürufizmin, panteizmin poetik məcmusudur, bu poetik şifrələri, dövrünə, gələcəyə və İnsan faktoruna yönəlik mesajları açmaq çağdaş ədəbiyyatşünaslığın əsas vəzifələrindən biridir.

Bütün bunlar nəsimişünaslığın üçüncü mərhələsində öz həllini tapacaq faktorlardır. Artıq daxil olduğumuz bu mərhələdə onun konturlarını da görmək olar. Çağdaş nəsimişünaslıq əsrin əvvəllərindən yeni mərhələyə daxil olub. Bu mərhələ üç ayrı-ayrı qolları ilə paralel olaraq inkişaf etməkdədir. Birincisi, ədəbiyyatşünas Səadət Şıxıyevanın şairin poetikası ilə bağlı araşdırmaları milli arealdan kənara çıxmaqdadır. İkincisi, professor Qəzənfər Paşayevin Nəsimi divanının fərqli nüsxələrini çapa hazırlamaq, onun həyatı və şəxsiyyəti ilə bağlı elmi dövriyyəyə yeni məlumatlar gətirir (Bax: Nəsimi İmadəddin. İraq divanı. Bakı, 1987). Bu tədqiqatçıların hər birinin araşdırmaları nəsimişünaslığı irəli aparan istiqamətlərdir. Üçüncüsü, filologiya elmləri doktoru Rəhim Əliyevin araşdırmalarıdır. Sonuncu nəsimişünaslıqda yeni olmasına rəğmən, "sonuncu mogikan" funksiyasını üzərinə götürüb. Rəhim Əliyevin "Nəsimi nədən ənəlhəq dedi" (Bakı, Mütərcim, 2020, 152 s.) monoqrafiyası elmi tutumu, yeni yanaşması və problemlərin qoyuluşu ilə bunu deməyə imkan verir. Lakin nəzərə alaq ki, bu araşdırma ədəbiyyatşünasın ilk araşdırması deyil. Buna qədər onun Nəsimi və hürufizmə aid "Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü" (Bakı, Nafta-press, 2006) və "Cavidannamə" (Bakı, 2016)) monoqrafiyalarının çapı nəsimişünaslığı zənginləşdirmişdir. Lakin bu monoqrafiyalar nəsimişünaslıqda yeni istiqamətlər açmasına baxmayaraq, ədəbiyyatşünaslığın diqqətindən kənarda qalıb. Bütün bunlar onu göstərir ki, R.Əliyevin Nəsimi yaradıcılığı ilə araşdırmalarının iyirmi illik bir tarixçəsi var. Deyim ki, bu, az bir zaman deyil və bu zaman içərisində ədəbiyyatşünaslığımız bu sahədə verimlilik qazanıb.

Rəhim Əliyevin problemlə bağlı üçüncü-o qədər də irihəcmli olmayan "Nəsimi nədən ənəlhəq dedi" monoqrafiyasında nəsimişünaslıqda indiyədək öz həllini tapmayan bir çox məsələlər işıqlandırılır; hürufilik və islam, Nəsiminin Fəzlullahla ilk tanışlığı və onun ölümü haqqında şeirlər, hürufilərin Allah ehkamını açan şeirlərinin təhlili, insan haqda ehkamı ifadə edən şeirlərin müəyyənləşdirilməsi, Nəsiminin Fəzlullahın ölümü haqqında yazdığı şeirlər və s. Monoqrafiya boyu hürufilikdə və nəsimişünaslıqda indiyədək çox az toxunulmuş, yaxud heç toxunulmamış problemlər yeni yanaşma kontekstində təhlilə cəlb edilir. Nəticədə təsəvvürlərimizdə olan Nəsimidən bir qədər fərqli Nəsimi görə bilirik. Nəsiminin görünməyən tərəfləri şair və mütəfəkkir obrazında üzə çıxır və onu böyük islam və hürufi mütəfəkkiri olmasını faktlarla əsaslandıra bilir. Hər iki aspektdə tədqiqatçının müraciət etdiyi ən etibarlı mənbə Nəsimi yaradıcılığının özü olur, lakin dünya nəsimişünaslığının son illərdəki uğurlarını da elmi dövriyyəyə gətirməklə tezislərini daha da möhkəmləndirir.

Rəhim Əliyevin üzərinə götürdüyü ən böyük tədqiqatçı məsuliyyəti Nəsiminin şeirlərinin bir çoxunun ona məxsus olub-olmaması və onun yaradıcılığının yad şeirlərdən təmizləmək istəyidir. Nəsimi şeirlərini fərdi üslubuna görə müəyyənləşdirmək və bu istiqamətdə onu təhlil etmək də qarşısında duran əsas problemlərdəndir. Deməliyəm ki, bu məsələ ümumiyyətlə çağdaş və gələcək nəsimişünasların əsas vəzifələrindən olmalıdır. Ancaq o da var ki, klassik ədəbiyyatı fərdi üslub üzərindən oxumaq çox çətindir; gərək həm dövrü yaxşı biləsən, həm hürufizmi və islamı, həm də fərdi üslubu müəyyənləşdirməyi bacarasan. Xüsusən, klassik ədəbiyyatda fərdi üslubu müəyyənləşdirmək üçün təkcə nəzəri məsələləri bilmək azdır, mətnşünaslıq məsələlərini dövriyyəyə gətirmək, müxtəlif nəşrlərin səbirlə müqayisəsini aparmaq gərəkir. Bu cəhətdən görkəmli tədqiqatçı Nəsimi divanının bir neçə nüsxəsinin müqayisəsini apararaq maraqlı nəticələrə gəlir.

Nəsiminin şeirlərindəki kodları (ideoloji yönləri) açmaq üçün hürufiliyin islama münasibəti araşdırılır. Bunun üçün ən yaxşı mənbə Fəzlullahın "Cavidannamə" əsəridir. Məhz burada hürufiliyin islama münasibətinin fundamental məsələləri öz əksini tapır. Tədqiqatçı hürufiliyi islama yaxınlaşdıran cəhətlər üzərində geniş dayanır və onu sufiliklə eyniləşdirməyə, yaxud sufi cərəyanlardan biri kimi qələmə verməyin əleyhinədir. Hürufilərdə Allahın ikitərkibli olması ehkamı üzərində dayanır: Allah Ata və Allah oğul. Fəzlullahı isə Allah Oğulun zühuru kimi verir. Əslində, Fəzlullahın öldürülməsinin bir səbəbi kimi Fəzlullahın Allahın Oğulu kimi zühur edərək insanlar arasında vəhdət yaratması göstərilir. Fəzlullahın öz məzhəbini Teymurləngə "etiqadi-vəhdətiyyə" olaraq təqdim etməsi və Teymurləngin bunu qəbul etməməsi və onu qətlə yetirməsi elmi düşüncəni dəyişir. Yaxud hürifi etiqadının ikili mənbəyə (istifadə etdiyi əlifba baxımından islama bağlıdırsa, Allahın surəti və tərkibi baxımdan xristianlığa və İsa Məsihin oğlu olması haqda ehkama bağlıdır) əsaslanır: "Mənbələr Fəzlullahın Teymurlənglə görüşdə ona "etiqadi-vəhdətiyyə"dən danışdığını qeyd edirlər. Bu detal da göstərir ki, təkallahlı dinlərin birliyini yaratmaq istəyi Fəzlullahın zühurunun əsas qayəsi olmuşdur və o, bunu açıq şəkildə təblig etmişdir".

Rəhim Əliyev "hürifilik müstəqil məzhəbdir, yoxsa islama məxsus təriqət?" problemi ətrafında da araşdırma aparır. Onun fikrincə, islamdakı şəriksiz və dünyanı yaratmış Allahla, hürufilərin allah saydıqları Fəzlullah eyni deyildir. Tədqiqatçı Fəzlullahın statusu ilə bağlı fikirlərində daha çox onun "Cavidannamə" əsərinə və Nəsimi şeirlərinə istinad edir. O, monoteizm tarixində Fəzlullahın Allah-insan statusuna malik olması fikrini əsaslandırmağa çalışır. Tədqiqatçının belə bir fikri doğru səslənir ki, Fəzlullah özü öz statusunu ardıcıllarına izah edərkən İsa Məsihin messiya statusundan misal kimi istifadə edirdi və bu, "Cavidannamə"də də əksini tapıb. Burada "Cavidannamə"yə istiunad olunmasa da, Nəsimi yaradıcılığı köməyinə gəlir. Nəsiminin onu "İsayi-sani" adlandırması bu nəzəri fikri təsdiq edir. Nəsimi Fəzlullahı Allah kimi tanıyır, sevir və tərənnüm edirdi. Onun "Sənsən ey surəti-Allah ilə Rəhman, məscud, Qılmayan səcdə sana div ilə şeytan demişəm" beytindəki "ey surəti-Allah" müraciətinin Fəzlullaha aid olduğu qənaətindədir.

Nəsimişünas alim R.Əliyev problemlə bağlı həm Qərb, həm Şərq, eləcə də türk və milli mənbələrlə yaxşı tanışdır. Yeri gəldikcə bu mənbələrə istinadlar edir və bir çox hallarda akademik nəşr üslubundan kənara çıxaraq onlara öz hörmətini izhar edir. A.Məhəmmədinin H.Araslı nəşrinə yazdığı şərhinin, bəzi yerləri ilə razılaşmasa belə, çox qiymətli tədqiqat olduğunu bildirir və bu işin bir hünər olduğunu qeyd edərək yazır: "...Azərbaycanda hürufiliyi bu cür başa düşən üç alim olub; Salman Mümtaz, Mirzə Abbasi və ...A.Məhəmmədi". Yaxud türk nəsimişünaslarından bəhs edərkən Fateh Usluərin araşdırmalarına istinad etməklə yanaşı, onu təqdir etməyi də unutmur.

Rəhim Əliyevin nəsimişünaslıqda ən böyük xidmətlərindən biri şeirlərinin yeni gözlə oxunmasıdır. Məlumdur ki, Nəsiminin Nəimi ilə tanışlığının bəlli bir tarixi vardır; lakin bu tanışlığın şeirlərdə əks olunmasını aydınlaşdırmaq tədqiqatçıdan məsuliyyət, cəsarət və mətnşünaslığı dərindən bilməsini zəruri edir. Tədqiqatçı da bu faktorlara dayanaraq Nəsiminin Fəzlullah və hürufiliklə bağlı şifrələrini açmağa çalışır və fikrimizcə, bir çox hallarda buna nail olur. Bu ayrı məsələdir ki, Nəsimi şeirlərini bu aspektdə təhlil etmək işi sistemli şəkildə indi başladığından burada müəyyən qeyri-dəqiqliklər də ola bilər. Həqiqət odur ki, tədqiqatçı bu araşdırmaları ilə nəsimişünaslıqda yeni bir səhifə açır və gələcək tədqiqatlar üçün imkanlar yaradır. Nəsiminin Bakı nəşrinin bəzisinin "Mərhaba" rədifli beş beytlik qəzəllə açılması ənənəsini Nəsiminin özündən gəlməsi ilə əlaqələndirir və bunu Nəsiminin özünün divanının tərtibinə bağlayır.

Bu şeirin Fəzlullaha yazılan ilk şeirlərdən biri olduğunu onun sadəliyi, sonrakı şeirlərində olan dini fəlsəfənin incəliklərinin olmaması ilə izah edir. Şeirin məzmunundan çıxış edərək "Çün ləbin cami-Cəm oldu, nəfseyi-ruhülqüds, Ey cəmilim, ey camalım, bəhrü-kanım, mərhaba! Gəldi yarım naz ilə sordu, Nəsimi, necəsən, Mərhaba, xoş gəldin, ey xırdabahanim, mərhaba!" misralarının Fəzlullahın xatirəsini bütün həyatı boyu əziz tutduğunu göstərir. Yaxud "Könlümüz" rədifli dördlüklərini Fəzlullahla ilk tanışlıq dövrünə bağlayır. Fikrini isə bu şeirlərdə hələ ehtirasın, dialoq və polemikanın olmaması ilə əlaqələndirir. Bu şeirlərin təhlili zamanı tədqiqatçı özünün əvvəllər gəldiyi bəzi qənaətlərə də düzəlişlər edir. Bu, ondan irəli gəlir ki, bizim əlimizdə bu şeirlərin yazılması tarixi və şəraiti ilə bağlı əlavə mənbələr yoxdur. Buna görə də, hələlik, şairin həyatı və şəxsiyyəti, Fəzlullahla münasibətlərini şeirlərin məzmununa görə müəyyən etmək əsas yol olaraq qalır. R.Əliyev yazır: "Bu oxunuşda qəribə bir şey diqqətimizi cəlb etdi: Fəzlullahın qətl edilməsi haqda şeirlərdə ağrı və kədərlə yanaşı, sevinc, bərat, töhfə, xoş xəbər də var idi və böyük ehtirasla ifadə olunmuşdur. Bizə birdən aydın oldu ki, Nəsiminin Fəzlullahı "ikinci" dəfə tapması və əlinə gətirməsi haqda şeirlərin hamısı müəllimin qətlindən sonra yazılıb". Ümumiyyətlə, tədqiqat boyu biz Nəsimi yaradıcılığında Fəzlullaha aid bəyanların təhlilinin şahidi oluruq. İndiyədək bu qəzəllər ümumi şəkildə təhlilə cəlb edilirdisə, R.Əliyev konseptində Fəzlullaha, islama, hürufizmə aid şifrələr açılır. Tədqiqatçı Nəsiminin bəyan şeirlərindəki ziddiyyət və inkarlara da münasibət bildirir.

Rəhim Əliyev hürufilərin Allah ehkamını açan, insan haqda ehkam sırasını açan şeirlərini də təhlilə cəlb edir. Fəzlullahın təkallahlıq dinləri birləşdirmək layihəsi ilə bağlı araşdırmaları da yeniliyi və konseptuallığı ilə diqqət çəkir. Tədqiqatçı "Cavidannamə"nin əsas tezisi Rəbbin bəşər, insan surətində, Adəm sifətində olmasının səbəblərini araşdırarkən belə bir qənaətə gəlir ki, Fəzlullah özünü Adəmin zühuru kimi sübut etmək üçün haqq aşiqlərini inandırmalı idi ki, Allahın fitrəti Adəmin fitrəti kimidir, çünki Allah Adəmi öz surətində və özünə oxşar yaratmışdır. "Cavidannamə"nin ayrı-ayrı bablar üzərində konseptual təhlili tədqiqatçıya hürufizmə aid bir çox kodları üzə çıxarmağa imkan vermişdir.

Rəhim Əliyevin "nədən ənəlhəq dedi" kitabında problemə aid olan bir çox əlavələr də verilir. Bu əlavələr tədqiqatçının qarşıya qoyduğu problemin aydınlaşmasında əhəmiyyətlidir. Bu cəhətdən "Qısa hürufi terminləri lüğəti"ni göstərmək olar. Belə ki, burada tədqiqatçı həm Nəsimi yaradıcılığında, həm hürufilikdə, həm də "Cavidannamə"də olan əsas anlayışları oxucu üçün aydın edir. Bu anlayışların işığa çıxması nəticəsində problemin daha dərindən dərk olunması üçün imkanlar yaranır.

Vaxtilə mətbuatda çap etdirdiyi "Fatih Usluərin "Hürufilik" kitabı haqda", "Cavidannamə"nin türkcəyə tərcüməsi", "Nəsimi və türkdilli hürufilik" məqalələrinin buraya əlavə edilməsi problemi hərtərəfli təqdim etmək məqsədilə edilir. Bu araşdırmalar kitabın əsas tezisini daha da zənginləşdirir və görümlü edir. Türkiyə araşdırıcısı Fatih Usluərin araşdırması son yüzillikdə hürufizmin yeni istiqamətdə araşdırılmasının ən yaxşı nümunəsi kimi çox doğru olaraq tədqiqatçının diqqətini çəkir. "Cavidannamə"nin türkcəyə ilk dəfə Fatih Usluər tərəfindən çevrildiyini nəzərə almış olsaq, mənzərə daha da aydınlaşmış olar. Bu araşdırmaları ilə Rəhim Əliyev nəsimişünaslığın coğrafiyasını genişləndirir. Tədqiqatçının bu araşdırmaları kontekstində milli nəsimişünaslığımızın əhatə dairəsi genişlənir, problematikasını dərinləşir və mahiyyətə nüfuz edir. Faktlar və yeni yanaşmalarla zəngin olan monoqrafiya inanıram ki, nəsimişünaslar tərəfindən dəyərləndiriləcək, ali məktəblərdə xüsusi kursların tədrisində geniş istifadə ediləcək.

P.S. Məqalə hazır olarkən mətbuatda görkəmli ədəbiyyatşünas Rəhim Əliyevin anadan olmasının 70 illiyi ilə bağlı bir məlumata rast gəldim. Ədəbiyyatımızın həm müasir mərhələsi, həm nəzəri problemləri, həm də hürufizm və nəsimişünaslıqla bağlı fundamental araşdırmalar müəllifini bu münasibətlə təbrik edir, həyatda can sağlığı, yaradıcılığında uğurlar diləyirəm.

Bədirxan Əhmədlinin

525- ci qəzet.- 2020.- 22 oktyabr.