Qayıtmasaq, Bülbül küsər, Xan ağlayar... Esse

Oxuculara təqdim etdiyim bu esseni 4 iyul 1992-ci ildə "Bərəkət" qəzetində çap etdirmişdim.

Qəzetin baş redaktoru, qələm dostum Vaqif Bəhmənli bu yazını "Fəryad" adlandırmışdı. Çünki bu essedə həm tarixə müraciət, həm öygü, həm də çağırış vardı. Essenin son abzasını bu gün arzumun gerçəkləşməsi kimi burada təkrar etmək istəyirəm: "Bizim yaşamağa o zaman haqqımız olacaq ki, müzəffər ordumuzla Xankəndinin içindən keçib Şuşa qalasına girəcəyik! Üzümüz onda güləcək ki, Cıdır düzündə "Koroğlu" operasının uvertürası səslənəcək!"

Budur, 28 il sonra o ülvi arzumuz, müqəddəs amalımız gerçəkləşməkdədir. Bu gün Ali Baş Komandan İlham Əliyevin mübariz ruhu, cəsarət dolu hər bir çıxışı, xalqa inamlı müraciətləri, şanlı ordumuzun düşmənə vurduğu sarsıdıcı zərbələr, işğaldan azad olunmuş doğma şəhərlər, qəsəbə və kəndlər göstərir ki, qələbə bizimlədir, inşallah, lap yaxın günlərdə üçrəngli bayrağımız Şuşada dalğalanacaq!

Ancaq bu esseni, uzun illər yaşadığımız ağrı-acıları, Qarabağsız, Şuşasız keçən üzüntülü zamanlarımızı bir daha xatırlamaq üçün yenidən oxuculara təqdim edirəm. Unutmayaq o iztirablı çağlarımızı! Unutmayaq ki, bir də təkrarlanmasın!

***

Bir mahnı var, yaddaşımda hey oxunur! Xan Şuşinskinin baldan şirin səsilə yaddaşıma köçmüş bu mahnının musiqisi məni halbahal eləyir. Sözləri xəncər olub bağrıma saplanır:

Şuşanın dağları seyrək dumanlı,

Qırmızı qoftalı, yaşıl tumanlı,

Dərdindən ölməyə çoxdur gümanlı,

Ay qız, bu nə qaş-göz, bu nə tel?

Ölərəm dərdindən onu bil,

Danışmasan da, bala, barı gül!

Bağışla, Xan əmi, ruhun önündə diz çökürəm. İlahi səsinlə vəsf etdiyin Şuşa oylağında bu gün bəylər, xanımlar yox - həmişə ağlayan, sızlayan, qapımızın nökərləri yaylayırlar. Öz içimizdə yaşatdığımız, heç vaxt saya salmadığımız, ehtiyatlanmadığımız ermənilər. Düşmən kimi, yağı kimi gəzirlər. Torpaq iddiasına düşmüş bu xainlər haqq-salamı yox, tarixi də unudublar. Unudublar ki, Şuşa qalasını 1750-ci ildə dağlar başında bina edən Pənah xan Cavanşirdi!

Biz də çox şeyi unutmuşuq. Gərək axşam-səhər bu azğınlaşmış erməni faşistlərinə deyəydik, kirvə, yadında saxla, bu qalanın adı bir vaxt banisinin şərəfinə Pənahabad adlanıb. Ona Şişə qalası da demişik. Nə isə, bu, bizim öz işimizdir! Bəli, biz tarix dərslərində erməni uşaqlarına dönə-dönə təkrar etdirməliydik ki, bilin və agah olun Qarabağ xanlığını yaradan babanız Şahnazaryan yox, Pənah xan Cavanşir olub. Xanlığın pənahabad adlı pulunu ermənilər yox, biz Azərbaycan türkləri kəsdirmişik. Və nəhayət, 1805-ci ildə Kürəkçay sahilində çar generalı Sisianovla sazişi ermənilərin satqın məliyi Cümşüd yox, İbrahim xan Cavanşir bağlayıbdır.

Ermənilərin yurdumuzda törətdikləri min bir faciəni göz önünə gətirib yana-yana düşünürəm: görəsən, Allah bizə niyə unutqanlıq xasiyyəti verib? Bir çəpəntayı baxışdan, bir yanlış sözdən biri-birimizə qənim kəsildiyimiz halda, əsl düşmənimizi dost bilmişik. Yadımızdan çıxartmışıq ki, Pənah xan öz doğma yurdunda - Şahbulaqda qala tikmək istəyəndə də iki-üç erməni məliyi iç üzünü göstəribdir. Onlar Ağdərədəki Ballıqaya deyilən yerdə səngərlənib Pənah xanı müharibəyə təhrik ediblər. Pənah xan da onları layiqincə cəzalandırıb. Amma ermənilərə bu da dərs olmayıb, oturub həmişə fürsət gözləyiblər. Nə vaxt ki, dini dinimizdən, dili dilimizdən olan sərkərdələr Qarabağın-Şuşanın üstünə qoşun çəkib, erməni məlikləri də onlara qoşulub. Onlar Məmmədhəsən xan Qacarın, Fətəli xan Əfşarın, Ağa Məhəmməd şah Qacarın, daha sonralar çar generallarının qabağına düşüb Qarabağ dağlarında bələdçilik ediblər. Təki onlar murdar arzularına çatsınlar, təki Qarabağın elləri ayaqlar altında qalsın, onun başının tacı alınsın...

Bax beləcə, yaddan çıxartmışıq hər şeyi. Hətta Şuşanın 240 illiyini keçirməyi də, Cıdır düzündə Pənah xanın heykəlini qoymağı da. Çünki anmamışıq, yanmamışıq, qədirbilən olmamışıq, rus knyazlarını, generallarını, yurdumuza turp əkənləri öz doğma xanımızdan, bəyimizdən yaxşı tanımışıq, şöhrətindən, şücaətindən danışmışıq.

Yox, daha bəsdir, anlamalıyıq və bilməliyik: insan ruhu yaşayır! Şuşanı ermənilər alan gündən Pənah xanın, İbrahim xanın, Məhəmməd bəy Cavanşirin, Xan qızı Natəvanın ruhu Şuşanın dağlarında sərgərdan qalıb. Axı 1757-ci ildə Məhəmmədhəsən xan Qacarın, 1759-cu ildə Fətəli xan Əfşarın 80 minlik ordusu qabağına çıxan, uzunmüddətli mühasirələrinə tab gətirən, onları geri çəkilməyə vadar edən Pənah xanın ruhu necə sakit olsun? 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar kimi bir sərkərdənin 33 günlük mühasirəsinə sinə gərən İbrahim xan Əsgəran qalasını Şuşanı hücumlardan qorumaq üçün tikdirmişdi, bu gün ermənilərin yuva salması, bizi top-tüfəng atəşinə tutması üçün yox! Vaxtdır, biz bütün bunları ermənilərə yaxşı-yaxşı başa salmalıyıq. Onların bizə 1905, 1918-ci illərdə vurduğu yaraları heç vaxt unutmamalıyıq. Ermənilər bu gün olduğu kimi, keçmişdə də Ağdamın Abdal-Gülablı kəndini yandırmışdılar. Bu həmən məşhur kənddir ki, Firidun bəy Köçərli onun haqqında yazırdı: "Qarabağın aşıqları, neyçi və balabançıları, xanəndə və nəvazəndələri əksəriyyən Gülablıdan çıxıb, onun abu-havası ilə pərvəriş tapmışlar... Şuşa qalasının nücəbavü xanzadəvü şahzadələrinin çoxu Gülablı arvadlarının döşündən süd əmib, onların ağuşunda nəşvü-nüma tapmışlar. Kim bilir, bəlkə onların südlərinin təsirindən Pənah xanın yapdığı Şuşa qalasında ki, - sabiqdə qaranquşlar məskəni imiş - bu qədər şüəra və zürəfa, bu qədər xoşəlhan xanəndə və bimisal sazəndələr hasilə gəlmişdir?!

Heyf ki, belə gözəl bağlı-meyvəli və xoşsəfa kənd 1905-ci sənədə vüqua gələn erməni-müsəlman davasında talanü viran olmuşdur".

Eyni bir müsibət 1905-ci ildə Şuşanın da başına gətirilmişdi. Qalanın viran olduğunu görən şairimiz ağrı ilə yazmışdı:

Şuşa bir günəşdi, Şuşa bir aydı,

Parisə bənzərdi dağılmasaydı.

Yox, ermənilərin xəyanətini, məkrli sifətini saymaqla qurtarmaz. Elə isə bir xalqı tanımağa min illərin sınağı bəs deyilmi? Yetər! Bu xəyanətin kökünü torpağımızdan birkərəmlik çıxardıb atmalıyıq. Ayağa qalxmalıyıq. Şuşanın ermənilərin əllərində bu qədər qalmasına ürək tab gətirmir daha. Şuşa dünən tikilmiş kibritqutulu evlərdən ibarət şəhər deyil, tarixi abidələr şəhəridir. Böyük ədibimiz Yusif Vəzir demişkən: "Şəhərin hər nöqtəsi bir tarix söyləyir: İbrahim xan kahası, Şahnişin, Cıdır düzü, Dovtələb, Divanxana qabağı, Topxana... hərəsi bir kitab, qanlı və dəhşətli bir səhifədir".

Xalq şairi Səməd Vurğunun iftixar hissilə dediyi: "Şuşa təkcə öz füsunkar təbiətilə deyil, həm də poetik qüdrəti, musiqi mədəniyyətilə şöhrət qazanmışdır" fikri əvvəllər qəlbimizə fərəh gətirərdi, indi isə ürəyimizi sıxır. Adam fikirləşdikcə dəhşətə gəlir: bir görün Şuşanı düşmənə verməklə nə qədər böyük şəxsiyyətlərin ruhu önündə günaha batmışıq. Qasım bəy Zakirin, Ağabəyim ağanın, Xan qızı Natəvanın, Haşım bəy Vəzirovun, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Firidun bəy Köçərlinin, Nəcəf bəy Vəzirovun, Mir Möhsün Nəvvabın, Fatma xanım Kəminənin, Cəfərqulu xan Nəvanın, Əhməd bəy Ağayevin, Üzeyir bəy Hacıbəylinin, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Mirzə Sadıqcanın, Cabbar Qaryağdıoğlunun, Bülbülün, Seyid Şuşinskinin, Xan Şuşinskinin... Yox, adlarını saymaqla qurtarmaz Şuşanın yetirdiyi incəsənət, mədəniyyət xadimlərinin.

Qarabağ! Adına saysız öygülər qoşulmuş, bayatılar deyilmiş, qədim vətənimizin bir parçası: oxuyuruq, gözümüz dolur, xəyal bizi o yerlərdə bir də dolandırır.

Şuşanın şəninə qoşulmuş mahnılara xəyalən də qulaq asmaq olmur. Çünki o mahnılarda Qarabağın yaylaqları, oylaqları vəsf edilir. Bu mahnılardakı ovqatla Qarabağın bugünkü müsibəti heç cür uyuşmur. O yerlərlə bağlı elə mahnılarımız var ki, bizi qəzəb alovunda yandırır. Tarixi ovqatımız əks olunub bu mahnılarda. Yüz illərin ardından süzülüb gələn bir mahnıda olduğu kimi:

Gəlin gedək Daşaltına gəzməyə,

Ördək kimi o göllərdə üzməyə,

Qaradavoylar gəlir bizi əzməyə,

Ölürəm, kimə yalvarım,

Yanıram, kimə yalvarım.

Yox, yalvarmaq yetər! Əgər millət adını daşımağa haqqımız varsa, ancaq özümüzə yalvarmalı, özümüzə üz tutmalıyıq, özgələrə yox.

Bizi mübarizəyə, ayağa qalxmağa, silaha sarılmağa səsləyir Şuşanı vəsf edən nəğmələr. Bu gün toylarda oxunmamalıdır "Qarabağ şikəstəsi". Əgər oxunsa, miskin səslənər. Ruhumuza yazıqlıq, yetimlik, bədbinlik gətirər. Axı "Qarabağ şikəstəsi" toyxanaların sakit bucağında yaranmayıb. Babalarımız onu uca dağlar başında oxuyub ki, səsini ellər, obalar eşitsin. Müqəddəs torpağımıza yağı kəsilənlər, vətənini itirib yurdumuza sığınanlar, başı qarlı, yaşıl meşəli dağlarımızı, suyu diş göynədən bulaqlarımızı görəndə ürəyi atlanmayan, Xarı-bülbül çiçəyinin möcüzəsi önündə diz bükməyən, xəbis ürəklilər, həsəd, kin içində vurnuxanlar Pənah xan oylağında şikəstə oxuya bilməzlər. Bu gün biz "Qarabağ şikəstəsi"ni ancaq səngərlərdə, üçrəngli bayrağımız Əsgəranın, Xankəndinin, Şuşanın qala divarları üstündə dalğalananda oxumalıyıq.

Ey Vətən oğlu! Siz ey səngərlərdə düşmənlə çarpışanlar! Al qanlarını torpaq uğrunda axıdanlar! Siz ey hələ də yurdunda qan töküldüyünü hiss etməyən, canına isti keçməyən vətən daşları, ayağa qalxın! Bəsdir uduzduq! Bəsdir bu qədər geri çəkildik. Qaçaqlığı, qoçaqlığı ilə düşmənin yatağına qor dolduran igidlərin nəvələri, yetər öz yurdumuzda qaçqın olduq! Silaha sarılaq, Qarabağın dağları, Şuşa qalası imdad gözləyir. Biz qoca Cabbarın "Heyratı"sının sədaları altında Şuşaya qayıtmalıyıq.

Qayıdaq! Qayıtmasaq, evinə düşmən ayağı dəymiş Bülbül küsər, Xan ağlayar! Utanarıq Seyid Şuşalının, Keçəçi oğlu Məhəmmədin, Zabul Qasımın, Segah İslamın səsini eşidəndə. Qayıtmasaq, Üzeyir bəyin heykəlinə belə baxmağa haqqımız yoxdur. Yetər yurd itirməyimiz, evsiz qalmağımız. Biz azğın düşmənə kimliyimizi göstərməliyik. Bizim yaşamağa o zaman haqqımız olacaq ki, müzəffər ordumuzla Xankəndinin içindən keçib Şuşa qalasına girəcəyik! Üzümüz onda güləcək ki, Cıdır düzündə "Koroğlu" uvertürası səslənəcək!

Mustafa Çəmənli

525-ci qəzet.- 2020.- 31 oktyabr.- S.18.