Çingiz Abdullayev fenomeni

23 iyul 2007-ci il... Hollandiyanın Rotterdam şəhəri... Beynəlxalq Poeziya Festivalı... Fransa, İngiltərə, İspaniya, Kolumbiya, Rusiya, İtaliya, Ukrayna, Türkiyə, Amerika, Estoniya, Kuba, Almaniya, Belçika, İsveç və başqa aparıcı dövlətlərdən onlarla şair öz ölkələrindən bu festival üçün seçilib. Azərbaycandan mənəm.

Şəhər qələbəlikdi. İlk gündən teatrın qarşısına və şeir oxuyacağımız salonların, foyelərin divarlarına iri şəkillərimizi vurublar. İngilis dilinin əzəməti məni əzir, məhz bu əzməyə qarşı məndə qeyri-iradi hərəkətlər meydana gəlir. Dili yaxşı bilmədiyimdən fiziki fəaliyyətim daha çox önə çıxır.

Nəhayət... Şeir oxumaq növbəsi mənimdi. Səhnəyə çıxan kimi, ingilis dilini yaxşı bilməməyimin acığına, ürəklənib zala sualla müraciət edirəm: "Azərbaycan ədəbiyyatından kimi tanıyırsız?"

Salon yenə uğuldayır: hər tərəfdən Çingiz Abdullayevin adı eşidilir. Salonun Çingiz Abdullayevin adını uca səslə bağırması içimi qürur hissilə doldurur. Hollandiya kimi inkişaf etmiş bir Avropa ölkəsində Çingiz Abdullayev adının mötəbər, ciddi bir poeziya festivalından bu cür eşitmək məni ingilis dilini mükəmməl bilən bir insana çevirir. Yazıçının şöhrəti məndə elə bir hiss yaradır ki, elə bilirəm, bu saat bu zalda məndən yaxşı ingiliscə danışan yoxdur. Fasilə zamanı foyedə qürurla gəzirəm. Elə bil hamını tanıyıram, hamı da məni tanıyır. Bu saat elə bil Çingiz Abdullayev mən özüməm.

Holland şairi və tərcüməçisi Janita Monna səhəri gün mənə Çingiz Abdullayevin ingilis dilində bir kitabını gətirir və xahiş edir ki, yazıçının adından avtoqraf yazım. Fikir verin, Çingiz Abdullayevin adı insanı - yəni məni necə xoşbəxt edir. Ədəbiyyatın, ilahi sözün şöhrəti Çingiz Abdullayev ünvanı ilə Azərbaycanı dünyaya tanıdır. Və sən azərbaycanlı olmağınla qürur hissi keçirirsən. O zaman təəssüflənirdim ki, niyə indiyə kimi mənim Çingiz Abdullayevlə şəklim yoxdur. Şəklim olsaydı, burda onu soruşanlara fəxrlə göstərərdim.

Oxuduğum şeirlərdə Qarabağ həsrəti və bu həsrətdə müharibə ağrı-acıları, Xocalı soyqrımı, yamaca sərilmiş insan; qoca, cavan, uşaq meyitləri və uşaq ayağından çıxaraq kənara düşmüş ayaqqabılar (potu) var idi. Şeirlərdə əsas obraz insan idi, onun xilas olunması, azad edilməsi əsas bir ideya kimi şeirlərimdən keçirdi. Bilirdim ki, zaldakı erməni şairləri və səfiri, ermənipərəst yaşlı Fransadan gələn nümayəndlər mənə qulaq asmır, dinləmir, dodaqlarını büzürlər. Əlbəttə, 500 nəfərlik salon üçün bu, kiçik bir hissədir. Salonun böyük bir ərazisi sanki Çingiz Abdullayevdə idi. Çingiz Abdullayev mənə kömək edir, mətnimin ərazisini genişləndirirdi.

Bakıya gələndə mən baş verənləri Cingiz Abdullayevə danışdım. O, məni xeyli dinlədikdən sonra dedi ki, bunları heç kəsin yanında demə. Onlar daha da qızışacaqlar. Nə üçün belə dedi, səbəbini anlamağa çalışsam da, heç nə başa düşmədim. Sonralar, lap elə indinin özündə onun əleyhinə yazanları və danışanları gördükcə hər şey mənə aydın oldu: "Onlar daha da qızışacaqlar". Səbəb də çox gülməli. Niyə Çingiz Abdullayev əsərlərini rus dilində yazır?..

Həzrət Əlinin əsrlərin sınağından çıxmış bir kəlamı var: "İnsan bilmədiyinin düşmənidir". Bu da o insan ola ki, nə mütaliəsi var, nə də dünyagörüşü. Yalançı vətənpərvərliklə silahlanan, ölkəmizin ziyalılılarını xəbiscəsinə vuran belələri qəzet və internet künclərində yaşayaraq, öz aləmlərində meydan sulayırlar.

Onlar başa düşmürlər ki, əsas məsələ hansı dildə yazmaqda deyil, nəyi və necə yazmaqdadır. Yazdıqlarında böyük azərbaycanlı olmaqdadır. Əsas məsələ təfəkkürdür. Təfəkkürü realizə edən mətnin enerjisidir. Çingiz Abdullayevin mətninin enerjisi türkçülük, islamçılıq, azərbaycançılıq və dünyəvilikdir.

Çingiz Abdullayevdən bir əsər oxumayanlar, onun geniş tərcümeyi-halından xəbəri olmayanlar daş atıb başlarını tuturlar ki, o, niyə rus dilində yazır, niyə filan yerə rusca müsahibə verdi və sair. Əslində, bu cür düşünmək, demək savadsızlıqdan irəli gəlir. Yadıma Vaqif Bayatlı Odərin 1978-ci ildə "Azərbaycan" jurnalında dərc etdirdiyi Lermontova yazdığı "Güllələyin şairləri" şeiri düşür:

Gözlər hədəqədə, ölüm sinədə,

Bazarda soğanın qiymətinə də,

Bir günahkar gərək,

Bir bais gərək,

Güllələyin şairləri,

Sonra diz çökün.

Bu şeirə rəğmən sanki bu gün problemlərimizin əsas səbəbi Çingiz Abdullayevin hansı dildə yazmağı imiş. Bizim də xəbərimiz yox. Yaxşı ki, Seyran Səxavət var, onu müdafiə etdi. Və biz hamımız onu müdafiə etməliyik. Qərəzli mövqelər, görməməzlik, xüdbəsəndlik hisslərini yerindəcə susdurmalıyıq.

Mən inanıram ki, Çingiz Abdullayevin kölgəsini qılınclayanlar on dəqiqə onunla ünsiyyətdə olsalar, yanlış olduqlarını o saat anlayarlar. Və bilərlər ki, Çingiz Abdullayev Azərbaycan dilində gözəl danışır və özü də dəqiq danışır. Çünki o, fikrini ifadə etmək üçün sözün ən gözəlini, ən dəqiqini seçir. Cümlələri, fikirləri məntiqlidir. Danışıqda məntiq əsas şərtdir. Uzun-uzadı nağıl danışmaq, boz fikirlərlə qarşındakını yormaq Azərbaycan dili deyil. "Bazara getdim", "bazardan gəldim", "uşağı baxçaya apardım", "baxçadan gətirdim" cümlələri bizim dil deyil əsla. Burda dilin enerjisi yoxdur. Çingiz Abdullayev əsərlərində olduğu kimi, söhbətlərində də məntiqlidir. Dili şirin və səlisdir. Bir dəfə söhbət əsasında dedi ki, "hövsələm" daralır. Azərbaycan dilinin sinir düyünü bu "hövsələ" sözündə idi. Başqası olsaydı, "nəfəsim daraldı" deyərdi. Onun həyatında məntiq əsas rol oynayır. Məntiq olan yerdə səriştəsizlikdən söhbət gedə bilməz. Elə əsas uğuru da burdan başlayır. Yenə deyirəm, sözçülük, bir fikri dönə-dönə, xalqda deyildiyi kimi, "çevir tatı, vur tatı" eləmək əslində, Azərbaycan dilinə zərbədir.

Yenə də başqa bir məntiq: axı böyük şair babamız Nizami əsərlərini fars dilində yazıb. Xaqani "Qəsideyi-Şinyə"ni, "Mədain xərabələri"ni, "Töhfətül-İraqeyn"ni, neçə-neçə qəsidələrini farsca qələmə alıb. Onda Xaqani ilə Nizami azərbaycanlı deyil? Füzuli fars, ərəb dillərində də gözəl əsərlər yaradıb. Türk dünyasının böyük oğulları Çingiz Aytmatov, Oljas Suleymanov rus dilində yazıb-yaradıblar. Onda Çingiz Aytmatov qırğız, Oljas Suleymanov qazax deyil? Qırğızlar, qazaxlar onları özününkü saymamalıdır? Əsla.

Ən vacib məsələ təfəkkürdür, nitqdir, hansı dildə ifadə olunursa olunsun, yazıçı mənsub olduğu etnosun, xalqın genetik kodlarını göstərir.

Gəlin belə düşünək: demək, ola bilərmi ki, bu musiqi alman və ya rus dilindədir. Ədəbi mətn də belədir. Hansı dildə yazılmasından asılı olmayaraq, ruhun enerjisi mənsub olduğu xalqı ifadə edir.

Nobelçi Orxan Pamuk deyib ki, Türkiyə türkçəsi mənim düşüncələrimin ifadəsini ödəmir. Əslində, bu, dilə sayğısızlıq deyil. Kim hansı dildə özünü sərbəst hiss edirsə, həmin dildə yazırsa, burda qəbahət yoxdur.

Gəlin etiraf edək ki, bu gün Çingiz Abdullayev dünyada böyük maraqla oxunur. Kitablarının alınmağı və oxunmağı yazıçının böyüklüyünü ifadə edən əsas amillərdən birincisidir. Dünya ölkələrində onun kitabları müxtəlif dillərdə çap olunur. Özü də həmin ölkələrin istəyi ilə. Həmin ölkələrin tərcüməçisinin arzusu ilə. Niyə biz buna sevinməyək?

Çingiz Abdullayevin obrazlar sistemi zəngindir, həyatın özündən gələn problem situasiyalar oxucunu arxasınca çəkir. Harda həyat varsa və həyatın olduğu kimi üzü köçürülürsə, orda mətn var. Çingiz Abdullayevin əsərlərindəki dərin dramatizm, gözlənilməz situasiyalar onun peşəkar bir sənətkar olduğunu göstərən əsas faktdır.

Hollandiyada olduğu kimi, Çingiz Abdullayevin dünya şöhrəti bir dəfə də köməyimə gəlib. Oğlum üçün bir ailəyə elçi getmişdim, əlbəttə, böyük bir dəstə ilə. Çox həyəcanlı idim. Qızı verməyə də bilərdilər. Qarşı tərəf stolun arxasında çox inamlı və həm də bir az qaşqabaqlı əyləşmişdi. Yenə söhbəti hərləyib Çingiz Abdullayevdən saldım. Yenə burda da bir nəfər (tərs kimi qız tərəfdən) ağzını əyərək "rus dili" söhbətini işə saldı. Harda olduğumu unuduraq bu "ağzı əyri"nin tutarlı cavabını verdim, ağzı tamamilə düzəldi. Baxdım ki, gələcək qudam möhtəşəm baxışları ilə məni məmnunluqla süzür, yəni hərtərəfli təhlilimə heyran qalıb. Elə bu yerdə qızın bibisi gəlib ucadan mənə dedi: gəlinin deyir ki, onda Çingiz Abdullayevin yeni çapdan çıxan kitabı varsa, mənə göndərsin. Hamımızın eyni açıldı, üzümüzə təbəssüm qondu, çox sevindik. Artıq "hə" cavabı verilmişdi. Burda da Çingiz Abdullayev çayımızı şirin elədi. İki gənci qovuşdurdu.

Çingiz Abdullayevin kitabları onun Azərbaycanımıza, vətənimizə, dövlətimizə, bütövlükdə dünyaya və Səməd Vurğun demiş, iri hərflə yazılan, "dünyanın əşrəfi" İnsana həsr olunub. Bir sözlə, Çingiz Abdullayev bütün yaradıcılığı, ictimai, siyasi, hüquqi, ədəbi fəaliyyətli ilə böyük azərbaycanlıdır. Dünya şöhrətli yazıçı bizim şəhərdə yaşayır, hər gün bizimlə görüşür, bizimlə addımlayır, xalqının sözünü deyir, haqqı, ədaləti və demokratiyanı müdafiə edir. Gəlin onu oxuyaq, dərk edək və qoruyaq.

Qəşəm NƏCƏFZADƏ

Əməkdar mədəniyyət işçisi

525-ci qəzet.- 2020.- 8 oktyabr.- S.13.