BİR DAHA
"ƏDƏBİ DÜŞÜNCƏLƏR" HAQQINDA
"Ədəbi düşüncələr"in Azərbaycan
dilindəki ilk nəşrinə yazdığım kiçik
ön sözdə həmin kitabın mənim
üçün tamamilə gözlənilməz bir hadisə
olduğunu demişdim.
Dediklərimi
təkrar etmək istəmirəm və yalnız bir cəhəti
bir daha vurğulamağı lazım bilirəm ki, kitaba
toplanmış ədəbi qeydlərdə - esseciklərdə
oxucu yazıçılarla, bədii əsərlərlə, ədəbi
hadisələrlə bağlı bir-birindən fərqli fikirlərə,
fərqli müqayisələrə, bir-biri ilə
üst-üstə düşməyən yanaşmalara,
münasibətlərə, hətta bir-biri ilə zidd
mülahizələrə rast gələ bilər və bu təbiidir,
çünki söhbət müxtəlif vaxtlarda (müxtəlif
onilliklərdə!) yazılmış yazılardan gedir.
Bədii
zövq də, dünyagörüşü və
düşüncələr də, aydın məsələdir
ki, zamana bağlıdır və hər hansı bir kitab
haqqında, yazıçı haqqında 25 yaşında, 45 yaşında,
65 yaşında yazdıqların, bu əsərlərə və
müəlliflərə münasibətin - dinamik bir
şeydir, dəyişir, başqalaşır.
Ancaq güman edirəm ki, dəyişməyənlər
daha çox olur.
Koronavirusla bağlı uzunmüddətli "Evdə
qal" kampaniyasından istifadə edərək, mən yenə
(neçənci dəfə?!) səliqəsiz,
qatmaqarışıq arxivimi səliqə-səhmana salmaq istədim
və bu zaman yenidən yadımdan çıxmış
cürbəcür yazılar, o cümlədən də, ədəbiyyatla
bağlı qeydlər ortaya çıxdı.
Oxuduğum kitablar, əsərlər haqqında qısaca
qeydlər yazmaq ilk gənclik çağlarımdan etibarən
mənim vərdişim idi (elə indi də davam edir) və
bunlar mənim biləvasitə təəssüratlarımdır,
özüm üçün qeyd etdiyim fikirlər, qənaətlərdir.
Mən bunların haçansa çap
olunacağını düşünməzdim.
Əslində, bunlar yazıçının qeydləri
yox, oxucunun qeydləridir.
Bu qeydlərin də bəziləri gənclik illərində,
bəziləri aradan keçən onilliklərdə
yazılıb və onların başlıqlarını isə
mən sonradan - çapa hazırlayanda yazmışam.
Bunu da deyim ki, "Ədəbi düşüncələr"
tam şəkildə, yəni bu yeni əlavələrlə
birlikdə Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində
nəşrə hazırlanır.
Birinci nəşrdən
isə artıq 18 il keçib və o zaman "Ədəbi
düşüncələr" oxucuların, mətbuatın
diqqətini cəlb etdi, bir çox məqalələr
yazıldı, müzakirələr keçirildi.
Həmin
birinci nəşrin tarixçəsi isə belə oldu ki,
"Ədəbi düşüncələr"i mətbuatda
oxumuş rəhmətlik Vaqif İbrahimoğlu (bizim məşhur
teatr xadimimiz və rejissorumuz) mənimlə söhbət əsnasında:
"- Mütləq kitab kimi hazırlamaq lazımdır" -
dedi və kitab nəşr olunandan sonra o, özü də bu
kitabı mükəmməl bir səriştə ilə rus
dilinə tərcümə etdi - Vaqif çox mütaliəli,
geniş dünyagörüşlü bir sənətkar idi.
Tərcümə
etdiyini isə yalnız tərcümə qurtarandan sonra mənə
dedi.
"Ədəbi
düşüncələr" Vaqifin tərcüməsində
Bakı, eləcə də Moskva mətbuatında (o cümlədən,
"Literaturnaya qazeta"da) çap edildi, kitab kimi nəşr
olundu və aradan keçən bu illər ərzində isə başqa
dillərə də çevrildi.
... O ki
qaldı mənim arxivimə, yenə də eləcə səliqəsiz
qaldı.
8 iyul 2020
Bilgəh
***
BROUDİ FACİƏSİ
Maraq
üçün rayon kitabxanasına getmişdim və orada
gözlənilmədən "Broudi qəsri"ni* gördüm və götürdüm ki, təzədən
vərəqləyim.
Üç gündü yolüstü Tovuzda, Arifgildə**
qonaq qalmışıq.
Əmir
müəllimgil*** də bizimlə gəliblər və səhər-səhər
gözəl bir armud ağacının altında oturub, hələ
qatı açılmamış (deyəsən, bu kitabı
birinci elə mən açırdım) "Broudi"ni vərəqləyəndə, Əmir müəllim
də həyətə çıxdı.
Əmir müəllimdən ətrafa, həmişəki
kimi, müsbət dalğalar yayılırdı. Kitabı görəndə:
-
Yaxşı kitabdı? - soruşdu.
- Hə,
yaxşı kitabdı.- dedim.
Kitaba son
söz yazmış N.Dyakonova deyir ki, "Broudi qalası"
güclü və vicdanlı" romandır
Broudi ailəsinin faciəsi, əlbəttə, çox təsirli
qələmə alınıb, ancaq Nensinin ölümü,
bir sıra başqa səhnələr həddən artıq
naturalistcəsinə yazılıb, hətta o qədər ki,
dediyim həmin təsirin dərəcəsini azaldır.
N.Dyakonova da Dikkensin romanında balaca Pol Dombinin
ölümünün təsviri ilə Nensinin
ölümünün təsviri arasında müqayisə
aparır və Kroninin naturalizmini qeyd edir.
Mənə elə gəlir ki, Kroninə Zolyanın təsiri
var. Bilmirəm, belədir, ya yox? Bəlkə o, Zolyanı heç
oxumayıb da...
Bir də, məncə, bədii obraz kimi Meyson**** mister
Broudiyə nisbətən daha dolğun, daha canlıdır.
______________________________
*Arçibald Kroninin romanı.
**
1960-cı illərin ortalarında İlyas Əfəndiyevin
kiçik qardaşı, hüquqşünas Arif Əfəndiyev
Tovuzda raykomun 1-ci katibi vəzifəsində işləyirdi. Yayda maşınla Kislovodska yola düşəndə
Bakıdan birbaşa getmirdik, Tiflisdən keçib, Hərbi
Gürcü Yolu ilə Nalçikə, oradan da Kislovodska
gedirdik. Bu dəfə bir neçə
gün də Tovuzda qalmışdıq.
***
Görkəmli riyaziyyatçı, professor Əmir Həbibzadə
İlyas Əfəndiyevin yaxın dostu idi və həmin il də onlarla bərabər yola
çıxmışdıq
****
Kroninin "İstehkam" romanının qəhrəmanı.
YADDAŞ
Haçansa
hansısa nağılımızda oxuduğum bir fikir axır
vaxtlar tez-tez yadıma düşür:
"Yaxşılara yaxşılıq edin, pislərə
isə öz pislikləri kifayətdir".
İSTEDAD GÜZƏŞTƏ
GEDİR
Sovet
ideologiyası çox istedadları sosrealizmə yönəltdi
və o istedadları susuz ağac kimi qurutdu (məs.:
A.Fadeyev).
Elə
istedadlar oldu ki, sosrealizm bataqlığı içində də
özünü qoruya bildi (məs.:
M.Şoloxov).
Elələri də oldu ki, özlərini tam ifadə edə
bilməsələr də, ordan-burdan su tapıb o ağacı
tamam qurumağa qoymadı və məncə, bunlardan biri də
Konstantin Fedindir.
Onun
"Narovçat xronikası"nı
oxudum. Bu kiçik povesti 1924-25-ci illərdə
yazıb (hələ sosrealizmin hakimi-mütləq
olmadığı bir dövrdə) və bu povest mənim aləmimdə
Lev Tolstoyun çox istedadlı bir varisinin (şagirdinin) qələmindən
çıxıb.
Oxuduqca,
bu povestdə "Sergiy ata"nın* əməlli-başlı
təsirini hiss edirdim.
Fedin suda boğulmuş Afanasi Sergeyeviçin cansız
sifətini elə təsirli təsvir edir ki, Hacı Muradın
ölüm səhnəsinin təsviri mənim yadıma
düşdü. Povestdəki hadisələri
danışan İqnatiy - o, Simonov monastırında rahibliyə
hazırlaşır - həmin cəsədi görəndən
sonra deyir ki, Afanasi Sergeyeviçin sifəti heç vaxt
yadımdan çıxmayacaq.
Doğrusunu
deyim ki, o kiçik povesti az qala bir ay bundan
qabaq oxumuşam, ancaq o sifət mənim də yadımdan
çıxmayıb.
Sonralar Fedin "İlk sevinclər"i, "Qeyri-adi
yay"ı yazdı və bu romanlar, əlbəttə,
"Qızıl ulduzlu qəhrəman"ın** tayı
deyil, ancaq onun istedadının xeyli dərəcədə
sosrealizmə güzəştə getməsi də
açıq-aşkardır.
Fedin
partiyanın üzvü deyildi, buna baxmayaraq, Sosialist Əməyi
Qəhrəmanı oldu, Stalin mükafatları aldı, ancaq təəssüf
ki, güzəştsiz istedad elə həmin 1924 - 1925-ci illərdə
qaldı.***
__________________________
*
L.Tolstoyun povesti
** Semyon Babayevskinin romanı.
*** 1975-ci
ildə mən Yazıçılar İttifaqında işə
başlayanda Fedin SSRİ Yazıçılar
İttifaqının sədri idi - hündür boylu, canlı
gözləri ilə adama zənlə baxan, həmişə
şux və dəblə geyinən, həmişə də
qırmızı qalstuk taxan və pencəyinin döş
cibindən də qırmızı dəsmalının
ucları görünən şümal bir adam idi.
FÜZULİ LİRİKASININ
MİQYASI
Məndə
Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var,
Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var.
Bu məşhur misraları dahiyanə "Leyli və Məcnun"
poemasının məllifi yazıb.
Bu qəzəlin lirik qəhrəmanı nə demək
istəyir?
Yəni poemadakı Məcnunun da "aşiqi
sadiqliyinin" miqyası şübhə altındadır?
Və onun - Məcnunun "aşiqlik
istedadının" dərəcəsi, kondisiyası
lazım olan səviyyədə deyil?
Bu tipli sualların yaranarsa, əlbəttə, Füzuli
yaradıcılığına yanlış yanaşma olar,
çünki söhbət poemadakı konkret surətdən,
konkret olaraq poema qəhrəmanı Məcnunun aşiqlik səciyyəsindən
getmir.
Söhbət,
ümumiyyətlə, Füzuli
yaradıcılığındakı "aşiq
sadiqliyi", "aşiq istedadı" bədii
anlayışlarının miqyasından gedir və bu
miqyasın sərhədi, yəni başlanğıcı və
sonu, bitdiyi bir nöqtə yoxdur.
Əlbəttə,
ola bilər ki, bu qəzəl "Leyli və
Məcnun"dan sonra yox, əvvəl yazılıb, ancaq belə
olsa da, Füzuli yaradıcılığındakı dediyim həmin
mahiyyət dəyişmir.
Füzuli divanı yəqin ki, birinci qəzəldən
sonuncu qəzələdək poemadan əvvəl
yazılmayıb, yəni Füzuli lirikasında poetik
aşiqlik xətti qəzəldən-qəzələ
inkişaf edərək, gəlib poemadakı Məcnunda
obsalyutlaşmayıb. Çünki Füzuli divanı eyni
dahiyanə səviyyədədir və burada aşağı bədii-esteik
səviyyədən yüksək səviyyəyə gedən
bir inkişaf diaqramından (eləcə də tənəzzül
diaqramından) söhbət gedə bilməz.
Söhbət inkişafdan yox, yüksək səviyyənin
daxilindəki küllün, poetik mündəricatın sərhədsizliyindən
gedir.
Elə
Füzulinin özü bunu yaxşı deyir, bu dinamikanı dəqiq
göstərir:
Məndən,
Füzuli,
istəmə əşari-mədhü zəmm,
Mən aşiqəm, həmişə sözüm
aşiqanədir.
LENİN, STALİN VƏ POEZİYAMIZ
Leninin, Stalinin obrazları sovet dövrü Azərbaycan
poeziyasının tarixinə həkk olunub.
O
dövrün elə bir məşhur (və qeyri-məşhur!)
şairi yoxdur ki, Lenin və Stalin haqqında poetik mədhiyyələr
yazmasın.
Buna təəssüf etməyin də mənası
yoxdur.
Bu -
konkret dövrün, zamanın timsalında tarixin poeziyaya
müdaxiləsidir.
Poeziya tarixində (poeziya ömründə!) belə hadisələr
daimidir.
FRANSIZ İNTİBAH NOVELLALARI
İntibah dövrü ədəbiyyatı deyəndə,
ilk olaraq İtaliya və ilk növbədə də, yəqin
ki, "Dekameron", sonra da Sakkettinin "Üç yüz
novella"sı, Ciraldi Çintonun "Ekatommiti"si
(keçən həftə "Çinto və Cavid"
haqqında esseni "Ədəbiyyat"a göndərdim*) və
b. yada düşür.
Elə buna görə də Navarralı Marqaritanın
(Navarra kraliçasının) "Heptameron" novellaları
mənim üçün bir kəşf oldu.
Xalis
qadın təbəssümü ilə yazılmış bu
maraqlı novellalara usta qələmli və bəzi məqamlarda
da nazlı-qəmzəli müəllifin bu sözlərini
epiqraf kimi işlətmək olar: "Mən dəfələrlə
eşq-məhəbbətdən ölən insanlar haqqında
eşitmişəm, ancaq bütün həyatım boyu bircə
dəfə də görməmişəm ki, onlardan kimsə həqiqətən
ölsün."
____________________
* "Sübh şəfəqinin işığı. Hüseyn Cavid
yaradıcılığı və Avropa intibahı
haqqında" adlı həmin esse 1982-ci ildə
yazılıb ("Ədəbiyyat və incəsənət",
17 sentyabr 1982).
İUDANIN İNCİLİ
Henri
Panasın "İudanın incili" romanı nəşriyyat
annotasiyasında yazıldığı kimi, "dünya
ateist ədəbiyyatının ən görkəmli bədii əsərləri
sırasındadır".
Müəllif
özü isə romanı apokrif kimi təqdim edir.
Əsər müxtəlif dillərə tərcümə
edilir, nəşr olunur.
Ancaq mənim üçün bu roman nə ateist bir əsər
kimi, nə də apokrif kimi maraqlıdır.
Bu əsərin mənim üçün qiyməti
ondadır ki, yazıçı İudanın həm
ittihamçısı, həm də vəkilidir.
İuda Məsihi
(İsa peyğəmbəri) satan və əsrlər
boyu Avropa rəngkarlığında, ədəbiyyatında lənətlənərək
kanonlaşdırılmış xəyanətkarın ismidir.
Mən bizim "Ruscaazərbaycanca lüğət"lərimizə
baxdım və bu lüğətlərin hamısında
"İuda - xain, satqın" kimi tərcümə (?) və
təqdim edilib, yəni İuda artıq isim yox, sifətdir,
terminləşərək, xainliyi, satqınlığı
ifadə edən bir məfhuma çevrilib.
Panas isə insan haqqında roman yazıb və bu
insanın - İudanın canlı bir məxluq kimi səhvləri
də var, məziyyətləri də var, o, bütün
varlığı ilə sevməyi bacarır, bu, həm ilahi
sevgidir (Məsihə sevgisi), həm də insani, yəni cismani
sevgidir (Mariyaya sevgisi).
Deyə bilmərəm ki, bu roman - şedevrdir.
Sadəcə, bu roman əsl ədəbiyyata aparan yolun, əgər
belə demək mümkünsə, yolçusudur.
CƏMİYYƏT - İNSAN -
YAZIÇI
Laksness hələ
ki, mənim XX əsr ədəbiyyatındakı
"5-liy"imə daxildir: Tomas Mann, Folkner, Hamsun, Şoloxov,
Laksness (Tolstoy XIX əsrdir).
N.Krımova və A.Poqodin onun haqqında müştərək
yazdıqları monoqrafiyada bu yazıçını "zəmanənin
çox kəskin (son dərəcə kəskin, orijinalda
"ostrosoüialğnıy") sosial yazıçı kimi
təhlil və təqdim edir.
"Za rubejom"da da oxuyuram ki, Laksness "burjua cəmiyyətinı
tənqid edən yazıçı" (1972, ¹ 40) kimi qiymətləndirilir.
Ədəbiyyatın predmeti - hansı cəmiyyətdə
yaşamasından asılı olmayaraq, insandır.
Yazıçı insandan yazır.
Laksness isə böyük yazıçıdır.
TARİX VƏ ƏDƏBİYYAT
Deyirlər ki, ədəbiyyat - tarixi tarixçilərdən
yaxşı ifadə edir.
Yəqin
ona görə ki, tarixçi əldə etdiyi faktlara söykənir,
ədəbiyyatın isə fəhmi var və o, hiss edir.
Əlbəttə, tarixçinin zəhməti olmasa, həmin
hiss köməksizdir və bu zaman ancaq fantastik əsərlər
meydana çıxır.
Tarixçi Karfagenlə bağlı faktları ortaya
qoyur, Floberin fəhmi isə bu faktların sayəsində
Karfageni göstərir.*
Eyni zamanda, ədəbiyyat öz dövrünün də
tarixi diaqnozunu verir.
Uğursuz
Rusiya hərbi səfərindən sonra (1812) divara dirənmiş
Avropa dövlətləri birləşib, Rusiya ilə birlikdə
üç il müddətində Napoleonu
iki dəfə və həmişəlik taxtdan saldı.
Bir
müddətdən sonra Bayron yazmışdı:
Biz buna
görəmi şiri taxtdan saldıq ki,
Canavarların qarşısında baş əyək?*
_______________________
*
"Salom
bo"
povestində.
** Rus
dilindən sətri tərcümədir.
MİLLİ DİL
Dil - mənim təsəvvürümdə nəinki ədəbiyyatın,
hətta nəinki sənətin, ümumiyyətlə, milli mədəniyyətin
əsasıdır.
Dil - kökdür.
O kökdən
qalxmış gövdə - mədəniyyətdir.
Həmin gövdənin budaqları isə - sənətin
növləri və ilk növbədə ədəbiyyatdır.
ƏDƏBİYYATIMIZIN
İTKİSİ
İşə gələndə* çox gözlənilməz
və ağır bir xəbər eşitdim.
Sabir
Süleymanov vəfat edib.**
Bu nədir? Bizim nəslin də yarpaq
tökümü başlayır?
Sabir bizim
nəslin insafsızcasına az tanınan
istedadlı bir nümayəndəsi idi.
Sadə, təmkinli, təvazökar və istedadlı.
Onun
60-cı illərdə yazdığı povestlər -
"Qarayel", "Çinar kəhrizinin suyu", "Cərəyan",
"Şaqul" yalnız bizim nəsl
yaradıcılığının yox, ümumiyyətlə,
nəsrimizin yaxşı nümunələridir.***
Ən yaxşı nümunələri isə o,
özü ilə apardı.
Sabirdən
yaxşı yazanlar olacaq, daha artıq dərəcədə
Sabirdən pis yazanlar olacaq, ancaq Sabirin yazacaqlarını daha
heç kim yazmayacaq və bu, ədəbiyatımızın
itkisidir.
_________________________
* O zaman
Yazıçılar İttifaqında katib işləyirdim, rəhmətlik
Sabir isə "Azərbaycan" jurnalında nəsr
şöbəsinin müdiri idi.
** O,
1979-cu ilin sonlarında vəfat etmişdi.
*** Bu
povestlər mənim ön sözümlə nəşr olundu
(Çinar kəhrizinin suyu. Bakı,
"Yazıçı", 1985).
YEVTUŞENKONUN FAMİLİYASI
Yevgeni
Yevtuşenko yazır:
Mənim
familiyam - Rusiyadır,
Yevtuşenko isə - təxəllüsümdür.
Bu misralara görə rus ədəbi prosesi də,
baxıram ki, onu epatajlıqda günahlandırır.
Ancaq məncə, məsələ başqadır -
Yevtuşenko yaradıcılığı bu misraları
doğruldurmu?
Şəxsən mən bu suala dəqiq cavab verə
bilmirəm.
SUAL
Pyotr
Çaadayev deyirdi: "Həqiqət vətəndən daha
qiymətlidir... (artıqdır,
üstündür; orijinalda: "istina doroje rodinı").
Həqiqət ilə vətəni
qarşı-qarşıya qoymaq nə dərəcədə
düzdür?
DETEKTİV
ƏDƏBİYYATDIR?
Detektiv əsər də bədii ədəbiyyat adı
ilə çap olunan istənilən nümunə kimi,
yaxşıdırsa - ədəbiyyatdır, pisdirsə - qeyri-ədəbiyyatdır.
Şerlok Holms, Braun ata, Meqre, Puaro, Miss Marpl - bunlar kimdir?
Ədəbiyyat qəhrəmanlarıdır, yoxsa qeyri-ədəbiyyat?
Bəs E.Ponun detektiv hekayələri necə, ədəbiyyatdır,
ya yox?
Bu sadə, bəlkə də bəsit sualları
K.Saraqosanın "Və Yaradan da son sahildədir"
romanından sonra verirəm və elə bu romanın
özü sübut edir ki, hər şey janrdan yox, istedaddan
asılıdır.
Bu gərgin süjetli (qətl hadisəsi baş verib)
romanın qəhrəmanı Xoseçu qatildir və
Xoseçunun daxili aləmindəki təbəddülatın
psixoloji təsviri maraqlı və inandırıcıdır.
Kitaba
ön söz yazmış X.Kobo "qələmləri ilə
əbədi həqiqətlərin
sarsılmazlığını sübut edən"
yazıçıları "XIX əsr dünya ədəbiyyatının
nəhəngləri və bizim günlərin onlarla müqayisədə
sadə və iddiasız görünən
yazıçıları" deyə iki qismə bölür
və hər iki qismin ədəbiyyatda öz şərəfli
yeri olduğunu deyir.
Düz deyir.
Saraqosa da mənə görə həmin sadə və
iddiasız istedadlı yazıçılardan biridir.
"YENİ DÖVR"
REJİSSORLARI
Sovet İttifaqının Qorbaçov
"perestroyka"sından istifadə edən "yeni
dövr" rejissorları Şekspirin, Molyerin, Çexovun
başına nə oyunlar açırlar?!
Söhbət
teatrlarda yavaş-yavaş küll halını alan
təmayüldən gedir.
Ola bilsin ki, gözəl estetik nəticələr əldə
edilir, gözəl müasir tamaşalar yaranır, ancaq bu -
artıq Şekspir deyil, Molyer, Çexov deyil.
Rus
dramaturqu Valentin Krasnoqorov mənim xoşuma gələn
obrazlı şəkildə yazır ki, "bu gün rejissorlar pyesləri
öz səhnə fantaziyaları üçün
yarımfabrikat kimi qəbul edirlər."
Yarımfabrikat - yəni xammal.
Təkrar
edirəm: ola bilsin ki, yuksək bədii-estetik
səviyyəli tamaşalar yaranır (və belə hadisələr
az olmur!), ancaq söhbət məhz hansısa dramaturqun qələmindən
çıxmış pyesdən yox, bu pyesin rejissor tərəfindən
"özəlləşdirilmiş" motivlərindən
gedir.
Elə bil, böyük bir binadır, onun mənzillərini
adda-budda özəlləşdirib, kənara çəkərək,
binadan ayırırsan - o bina
sökülüb-dağılacaq, yoxsa yox?
MÜŞFİQ MİSRALARININ OVQATI
Müşfiqin
dörd misrası fikrimdə dolaşır:
Tərlansan, göydən (fəzadan - E.)
enməzsən,
Bu torpaqda (həyatda, dünyada! - E.)
sevinməzsən,
Mən
dönərəm (fikrimdən, arzumdan, istəyimdən - E.), sən
dönməzsən,
Yaşa
könül, yaşa könül!
Yəni könül, sən fəzalarda yaşa, fəzalardan
enmə, çünki Yer üzündə yaşamaq
mümkün deyil.
Və
Müşfiqin bu misralarından bir addım o tərəfdə
neçə illərdən sonra Tofiq Abdinin dediyidir:
Mənsiz
bu dünyanın işi keçərmiş,
Əcəba, dünyaya mən niyə gəldim?
Əliağa
Vahidin bu misraları isə mənim üçün, elə
bil, bu əhval-ruhiyyənin, bu ovqatın davamıdır:
Biz xarabat
əhliyik,
meyxanələrdən çıxmışıq,
Badələr
nuş etmişik,
peymanələrdən çıxmışıq.
NATALİ SARROT VƏ ELZA TRİOLE
Qəribə
bir hadisədir ki, iki məşhur fransız qadın
yazıçıları, Fransada "yeni roman"ın
dünya ədəbi prosesinə daxil olmuş müəllifləri
- Natali Sarrot və Elza Triole - ikisi də Oktyabr inqilabından
sonra gənc yaşlarında Rusiyadan Fransaya
köçmüş rus yəhudiləridir.
Elza Triole Lui Araqonun həyat yoldaşı və
Mayakovskinin, eləcə də bir sıra başqa məşhurların
sevgilisi olmuş Liliya Brikin kiçik bacısıdır, ancaq
ən əsası odur ki, fransız "yeni
roman"ını, dediyim kimi, dünya ədəbi prosesinə
gətirmiş yazıçılardan biridir.
"Yeni roman" böyük mənada Yeni
Sözdürsə (dünyaya - kanonlaşmış ideallara, əxlaqi
kriteriyalara baxış yeniliyi, xislətin daha dərin
qatlarına enmək və göstərmək yeniliyi, təhkiyədə
və psixoloji təhlildə "şüur axını"
və s.), o zaman Triolenin "Sələm qızılgüllər"
romanı həqiqətən yeni romandır.
Yüzilliklər
boyu neçə-neçə nəsillər Perronun
"Zoluşka"sı ilə böyüyüb, Zoluşka
xoşbəxtliyi bədii ədəbiyyatın xəyallar aləmində
ana xətlərdən birinə çevrilib və imkansız,
kasıb, sevincsiz-fərəhsiz bir həyat keçirən
qızın birdən-birə şahzadəyə rast gəlməsi,
şahzadə xanımına çevrilməsi, daxmadan
çıxıb saraylarda yaşaması - bir sözlə,
Zoluşka taleyi bədii ədəbiyyatdakı həmin xəyallar
aləminin ifadəsi olub.
Bu, ədəbiyyatda Kozetta* taleyidir.
"Sələm qızılgüllər"in qəhrəmanı
Martina da siçanlar gəzişən daxmadan gözəl mənzillərəcən
gedib çıxır, ancaq Zoluşkadan fərqli olaraq, sonda
o, elə həmin daxmada siçovullara yem olur.
Martina ədəbiyyatda klassik Kozetta taleyinin əks
qütbündədir.
Triole öz qəhrəmanının taleyindəki təbəddülatı
elə psixoloji təfərrüatla işləyə bilib ki, mən
bu "yeni roman"da Dostoyevski təsirini
açıq-aşkar hiss etdim və ümumiyyətlə, mənə
elə gəlir ki, Triole üçün XIX əsr rus ədəbiyyatı
həmin əsrin fransız ədəbiyyatından daha
doğmadır.
Dostoyevski
təsirini Natali Sarrotda daha artıq hiss edirsən.
Həcmcə
kiçik olan "Siz onu eşidirsiniz?" romanı, belə
demək olarsa, bədii-psixoloji romandır (psixologiya
romanıdır) və buradakı atalar və oğullar problemi
ənənəvi nəsillər problemindən fərqli olaraq,
ayrı-ayrı məktəblər, zövqlər, dəblər
problemi yox, dərin psixoloji ziddiyyətlər problemidir.
Övladların
zarafatı, gülüşü atanın daxili aləmini
sarsıdır, hətta həmin daxili aləmi məhv edir və
mənə elə gəldi ki, buradakı psioloqizm
"Qaratoxmaq qadın"dan** "Karamazov
qardaşları"na gedən möhtəşəm rus bədii-psixoloqizminin
davamıdır.
Bəlkə hissə qapılıram? Ola bilər.
Onsuz da oxucunun fikri - subyektiv fikirdir və burada
mütləqlik axtarmaq lazım deyil.
ELÇİN
525-ci qəzet.- 2020.- 19 sentyabr.-
S.14.