Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu 70 yaşında

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu (əvvəllər Respublika Əlyazmalar Fondu) orta əsrlər Şərq yazılı abidələrinin toplanması, sistemləşdirilməsi, mühafizəsi və nəşri üzrə vahid bir mərkəz kimi 1950-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əlyazmalar şöbəsi əsasında yaradılıb.

Əlyazmaların respublikamızda toplanması işinə hələ XX əsrin əvvəllərindən, sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlanıb. 1924-cü ilin 21-24 sentyabrında Bakıda Birinci Ümumazərbaycan diyarşünaslar qurultayı keçirildi. Burada mədəni quruculuqla əlaqədar başqa məsələlərlə yanaşı, Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyəti nəzdində xüsusi əski çap kitabları və əlyazmalar şöbəsi olan elmi kitabxana təşkili məsələsinə də baxıldı.

1950-ci ildən müstəqil müəssisə kimi fəaliyyət göstərən, əvvəllər Respublika Əlyazmalar Fondu, sonradan son onilliklərdə Əlyazmalar İnstitutu adlanan bu elmi idarənin müasir elmi-tədqiqat mərkəzi kimi təşəkkülü Ümummilli liderimiz, Ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Məhz onun təşəbbüsü və iradəsi ilə bu akademik orqan Bakının İstiqlaliyyət küçəsində yerləşən gözəl və tarixi binaya köçürüldü, 1986-cı ildə müəssisə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı ilə İnstitut statusuna layiq görüldü.

İnstitutun əlyazma fondunun əsasını əvvəllər orta əsr kitabxanalarına, eləcə də, Azərbaycanın XIX-XX əsrlərdə yaşamış görkəmli mədəniyyət xadimlərindən Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Əbdülqəni Əfəndi Xalisəqarızadə, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Bəhmən Mirzə Qacar, Mir Möhsün Nəvvab və başqalarının şəxsi kolleksiyalarına daxil olan materiallar təşkil edir. Əlyazmalar İnstitutunun müstəqil ixtisaslaşdırılmış elmi müəssisə kimi təşkili dövründə buraya müxtəlif mədəni-maarif təşkilatlarından, kitabxanalardan minlərlə əlyazma, əski çap kitabları, tarixi sənədlər və başqa arxeoqrafik sənədlər toplanmışdır. Hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu dünyanın ən zəngin əlyazma xəzinələrindən birinə çevrilmişdir, buradakı ərəb qrafikalı yazılı abidələr məzmunu və nadirliyi baxımından ən məşhur kitabxana və muzeylərin eksponatlarından heç də geri qalmır.

Əlyazmalar İnstitutu orta əsr elmlərinin bütün sahələrini - tibb və astronomiya, riyaziyyat və mineralogiya, poetika və fəlsəfə, teologiya və hüquqşünaslıq, qrammatika, tarix və coğrafiya, bədii nəsr və poeziyaya aid Azərbaycan, türk, ərəb, fars və başqa dillərdə zəngin və nadir əlyazma kolleksiyasına malikdir. İndi Əlyazmalar İnstitutunda 40 mindən artıq material vardır. Bunlardan 12 minə qədəri ərəb qrafikalı əlyazmalardır. Bundan başqa, institutda XIX-XX əsrdə yaşamış Azərbaycanın görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərinin şəxsi sənədləri, tarixi sənədlər və fraqmentlər, əski çap kitabları, əvvəlki dövrlərin qəzet və jurnalları, mikrofilm və fotosurətlər mühafizə edilməkdədir.

İnstitutda saxlanan üzərində tarixi qeyd edilən ən qədim əlyazma X əsrin sonunda tanınmış leksikoqraf İsmail əl-Cövhəri tərəfindən tərtib edilmiş klassik ərəb dilinin izahlı ensiklopedik lüğəti hesab edilən "Əs-sihah" əsərinin əlyazmasıdır ki, 1117-ci ildə avtoqraf nüsxəsindən üzü köçürülmüşdür. Əbu Əli ibn Sinanın "Qanun fit-tibb" ("Tibbi qanun") əsəri (II cild) ərəb dilində yazılmış, tibbə və farmakologiyaya aid məşhur risalədir. 1143-cü ildə, müəllifin ölümündən 104 il sonra Bağdadda nəsx xətti ilə köçürülüb. Dünyada qədimliyinə görə ən nadir nüsxələrdən biridir. Tibb elminin inkişafına ciddi təsir göstərmiş fundamental əsərlərdən biri hesab edilir. İbn Sinanın bu əsərinin keçən əsrin 80-ci illərində rus və özbək dillərində Daşkənddə nəşri zamanı Özbəkistan alimləri ikinci kitabın elmi-tənqidi mətnini tərtib etmək üçün Bakı əlyazmasından əsas nüsxə kimi istifadə ediblər.

X-XI əsrlərdə İspaniyada-Kordovada yaşamış ərəb alimi Əbül-Qasim əz-Zəhravinin "Əl-məqalə əs-səlasun" ("Otuzuncu traktat") əsəri ərəb dilində tibbə aid fundamental risalənin bir cildidir. Cərrahiyyə sahəsində Müsəlman Şərqində elmi tərəqqiyə təsir göstərib. Əsərin əsas xüsusiyyəti kimi 200-ə qədər cərrahiyyə alətinin rəsminin çəkilməsi qeyd edilir. Əz-Zəhravi yeganə orta əsr müəllifidir ki, cərrahiyyə alətlərinin təsvirini vermiş, konkret əməliyyatlar zamanı onların tətbiq edilməsi üsullarını göstərmişdir. Əsərin Bakı əlyazması XIII əsrdə köçürülüb.

Rüstəm Cürcani adlı müəllifin farmakologiyaya aid "Zəxireyi-Nizamşahi" adlı əsərinin XIII əsrdə köçürülmüş nüsxəsi Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.

Əbi ibn Hüseyn Qəzvininin "Mənahic üt-talibin vəl məarif üs-sadiqin" əsərinin Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan nüsxəsi 1377-ci ildə köçürülmüşdür.

Şeyx Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" əsərinin XIV əsrdə köçürülmüş bir nüsxəsi Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.

XV əsrdə köçürülmüş aşağıdakı yazılı abidələr Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır: Xacu Kirmaninin "Humay-Humayun" əsəri (1415), Kamal Xocəndi divanı (1436), Rövşəni divanı (1484), Nəsimi divanı (1494), Sədinin "Bustan" (1494), İbn Xəlliqanın "Vəfayat əl-əyan" əsəri (1484), Nəsirəddin Tusinin "Zicci-Elxani" adlı astronomik cədvəli, Məhəmməd ibn Əbubəkr Əş-Şafeinin "İrşad-ül-möhtac ilə şərhi-minhac" risaləsi və s.

Yazılı abidələr Əlyazmalar İnstitutunda yaradılmış xüsusi iqlim şəraiti olan xəzinələrdə mühafizə olunur.

Əlyazmalar İnstitutunun əsas prioritet fəaliyyət istiqaməti azərbaycanşünaslıqdır. Burada eləcə də qorunan abidələrin mühafizə şəraitinin daim müasirləşdirilməsi, onların müntəzəm dezinfeksiya, gigiyena və bərpası məsələlərinin həlli, əlyazmaların kataloqlaşdırılması və sistemləşdirilməsi, onların tədqiq edilməsi və nəşr etdirilərək elmi tədavülə və müasir nəsillərə çatdırılması işi aparılır. Azərbaycan əlyazmaşünaslığının metodoloji və elmi-nəzəri problemlərinin işlənib-hazırlanması əlyazmaşünas alim və tədqiqatçılar qarşısında duran ən aktual və vacib məsələdir.

Ümumiyyətlə, respublikada yazılı abidələr üzərində indiyədək aparılan elmi axtarışlarda mühüm nailiyyətlər əldə edilib. Bu sahədə Əlyazmalar İnstitutu alimlərinin qazandığı uğurlar ayrıca qeyd edilməyə layiqdir. Keçən əsrin 50-80-ci illərində müəssisədə Azərbaycan humanitar elminin Məmmədağa Sultanov, Cahangir Qəhrəmanov, Həmid Araslı, Rüstəm Əliyev, Əzizağa Məmmədov, Əzizə Cəfərzadə kimi simaları çalışıblar. Həmin dövrdə Azərbaycan əlyazmaşünaslığının ayrı-ayrı istiqamətləri inkişaf etdirilib.

Müəssisənin fəaliyyətə başlamasının ilk onilliklərində kollektivinin üzvləri tərəfindən "Kitabi-Dədə Qorqud"un mətni, Xaqani Şirvani, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Seyid İmadəddin Nəsimi, Kişvəri, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Xurşidbanu Natəvan, Heyran xanım, Fatma xanım Kəminə, Lütfəli bəy Azər, Mirzə Həsən Qarabaği və b. kimi bir sıra klassiklərin irsi öyrənilib və əsərləri nəşr etdirilib. Bu dövrdə Əlyazmalar İnstitutunun alim və tədqiqatçıları əlyazmaşünaslıqla bağlı bir sıra metodoloji problemlərin üzərində işləyib, filologiyanın bu sahəsinin inkişafı üçün ilk elmi-təcrübi töhfələrini veriblər. Fazil Seyidov "İkimininci ilə qədər hicri, miladi və şəmsi illəri cədvəli"ni, Pənahi Makulu irihəcmli "Ədəbi məlumat cədvəli"ni, Qulam Darabadi "Kalliqrafiya" monoqrafiyasını nəşr etdirib, M.Sultanov əlyazmaların elmi-paleoqrafik təsviri metodunu işləyib-hazırlayıb. 1950-60-cı illərdə müəssisənin fondunda mühafizə edilən şəxsi arxivlərin elmi təsviri işi də başlanıb, 1955-ci ildə Ağəmi İbrahimov "Mirzə Fətəli Axundov arxivinin təsviri"ni nəşr etdirməklə biblioqrafik kataloq tərtibinin əsasını qoyub, 1961-ci və 1965-ci illərdə Mərziyə Paşayeva "Cəlil Məmmədquluzadə arxivinin təsviri"ni və "Cəfər Cabbarlı arxivinin təsviri"ni, 1962-ci ildə Cənnət Nağıyeva "Süleyman Sani Axundov arxivinin təsviri"ni nəşr etdirib.

1960-cı illərdən başlayaraq, Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə edilən əlyazmaların kataloqlaşdırılması təcrübəsi həyata keçirilib. İnstitutun ilk "Əlyazmalar kataloqu" M.Sultanovun və C.Qəhrəmanovun redaktəsi altında 1963-cü və 1977-ci illərdə (iki cilddə) nəşr edilib, bundan sonra əlyazmaların kataloqlaşdırılması işinə daha böyük əhəmiyyət verilib və bir sıra kataloqlar tərtib olunub. 1970-ci ildə Ə.Məmmədov Şah İsmayıl Xətainin, üç il sonra C.Qəhrəmanov İmadəddin Nəsimi irsinin elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb nəşr etdirib və bununla da institutda sonrakı dövrlərdə türkdilli abidələrin orijinal qrafikada elmi-tənqidi mətninin hazırlanması işlərinin genişləndirilməsinə yol açılıb. 1970-ci ildə C.Qəhrəmanov "Nəsimi "Divan"ının leksikası" adlı fundamental tədqiqatını nəşr etdirməklə ümumiyyətlə, Azərbaycanda linqvistik mənbəşünaslıq sahəsinin əsasını qoyub, sonralar alimin rəhbərliyi altında bu sahə daha da inkişaf etdirilib.

70-80-ci illərdə müəssisənin M.Sultanov, C.Qəhrəmanov, Ə.Məmmədov, C.Nağıyeva, F.Seyidov, M.Paşayeva, Ş.Cəmşidov, N.Qarayev, M.Məmmədova, E.Seyidbəyli kimi görkəmli alim və təcrübəli mütəxəssisləri ilə ünsiyyət şəraitində Azadə Musayeva, Möhsün Nağısoylu, Kamandar Şərifov, Əbülfəz Əliyev, Arif Ramazanov, Aydın Xəlilov, Tahirə Nurəliyeva, Tahirə Həsənzadə, Zəminə Hacıyeva, Hacı Mayıl Əliyev, Əkrəm Bağırov, Söhrab Bayramlı, Müqəddəs Payızov, Müzafəddin Əzizov, Həsənağa Nəcəfov, Adil Sadıqov, Təyyar Əkbərov kimi alim-tədqiqatçılar, mütəxəssislər yetişib, onlar həmin dövrdə Azərbaycan əlyazmalarının mühafizəsi, tədqiqi və nəşri işinin inkişafına öz töhfələrini veriblər.

Ancaq bütün nailiyyətlərinə baxmayaraq, İnstitut öz fəaliyyətinin ən coşqun dövrünə məhz Azərbaycan Respublikasının milli istiqlaliyyətinin bərpa edilməsindən sonra qədəm qoymuş, adı- çəkilən alim və tədqiqatçılarla yanaşı, Paşa Kərimov, Fərid Ələkbərov, Əli Əliyev, Nailə Səmədova, Sevər Cabbarlı, Rəna Məmmədova, Zəkiyyə Əbilova, Aybəniz Rəhimova, Sona Hadıyeva, Mustafa Əliyev, Rauf Şeyxzamanlı və bu kimi gənc kadrların elmi potensialı tam gücü ilə məhz bu dövrdə açılıb. Müqayisə üçün göstərmək olar ki, 60-cı illərin sonunda müəssisədə cəmi 47 əməkdaş, o cümlədən, 3 elmlər doktoru və bir neçə elmlər namizədi işlədiyi halda, bu gün institutun təkcə elmi işçilərinin sayı 100-dən çoxdur. Yeni şəraitdə institutun işlədiyi problematika da genişləndirilib, Azərbaycan əlyazma kitabının tarixi, paleoqrafiya məsələləri, islamşünaslıq, tarixi mənbəşünaslıq, elm tarixi və tərcümə tarixi istiqamətlərində işlər də həyata keçirilməyə başlanıb. Həmin sahələr üzrə nəşr edilmiş M.Adilovun "Azərbaycan paleoqrafiyası və tarixi orfoqrafiya məsələləri", "Türk mətninin transfoneliterasiya problemləri", "Azərbaycan əlyazmalarında filiqranlar" (Ə.Əliyevlə), T.Nurəliyevanın "Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqində əlyazma kolleksiyalarının əhəmiyyəti", K.Şərifovun "Mətnşünaslığın əsasları" və "Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarizadə", A.Xəlilovun "İlk Azərbaycan kitabı", A.Musayevanın "Əlyazma kitabı və XV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı", S.Cabbarlının "XVIII-XIX əsrlər Azərbaycan əlyazma topluları" kimi bir sıra əsərlər milli yazı tariximizin ayrı-ayrı sahələrinin tədqiqi istiqamətində uğurlu addım kimi qiymətləndirilə bilər. İnstitutun əməkdaşlarından E.Seyidbəylinin "Qarabağ torpaq mülkiyyətinə aid arxeoqrafik materiallar". "Gövhər ağa Cavanşirin sənədləri" və "Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII-XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri" kitabları, T.Həsənzadənin "Marağalı Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənənin əsərlərində Azərbaycan tarixi məsələləri" monoqrafiyası, yenə onun hazırladığı Marağalı Məhəmmədhəsən xanın "Xeyrati-hesan" əsərindən iqtibaslar, R.Məmmədovanın Səfəvilər dövrü və Nadir şahla bağlı sənədlər əsasında nəşr etdirdiyi tədqiqatlar, A.Ramazanov və K.Şərifovun nəşr etdirdikləri Mir Möhsün Nəvvabın "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası", N.Səmədovanın nəşr etdirdiyi M.S.Ordubadinin "Həyatım və mühitim" memuarı və məktubları, Ə.Bağırovun hazırladığı M.S.Ordubadinin "Qanlı illər" əsəri, eləcə də "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-80" sənədlər və mənbələr toplusu, irihəcmli "Rəşid bəy Axundov. Məktublar, sənədlər, tərcümələr, məqalələr" kitabı Azərbaycanın yaxın-uzaq mədəni, ictimai-siyasi və sosial keçmişini öyrənmək üçün müasir tarixşünaslıq elminə qiymətli faktlar verir. Müstəqillik dövründə institutda anadilli abidələrin orijinal qrafikada elmi-tənqidi mətnlərinin hazırlanması və nəşri işində də nəzərəçarpacaq nailiyyətlər əldə edilmiş, H.M.Əliyevin tərtibatında Məhəmməd Füzuli divanının, A.Babayevanın tərtibatında Füzulinin "Leyli və Məcnun" məsnəvisinin, A.Şəriflinin tərtibatında İsanın "Mehri və Vəfa" poemasının, P.Kərimovun tərtibatında Əlican Qövsi Təbrizi divanının, T.Əkbərov tərəfindən Xətai Təbrizinin "Yusif və Züleyxa" məsnəvisinin elmi-tənqidi mətnləri ilk dəfə çap etdirilərək mütəxəssislər arasında yayılıb. Əlyazmaların kataloqlaşdırılması və arxiv materiallarının biblioqrafik göstəricilərinin nəşri sahəsindəki irəliləyiş də qeyd edilə bilər. 2000-ci illərdə institutda ərəb əlyazmaları kataloqunun üç cildi, fars əlyazmaları kataloqunun üç, türk əlyazmaları kataloqunun iki cildi, Məhəmməd Füzulinin biblioqrafiyası (tərtibçilər: C.Qəhrəmanov və A.Xəlilov), Xacə Nəsirəddin Tusinin biblioqrafiyası (tərt. A.Xəlilov və A.Musayeva), "Kitabi-Dədə Qorqud"un biblioqrafiyası (tərt. A.Xəlilov), Qarabağ biblioqrafiyası, "Füyuzat" jurnalının biblioqrafiyası (tərt. A.Xəlilov), həmçinin, C.Nağıyevanın "Yusif Vəzir Çəmənzəminli arxivinin təsviri" və M.Məmmədovanın "Müslüm Maqomayev arxivinin təsviri", eləcə də M. Adilovun "Firudin bəy Köçərlinin şəxsi arxivi" kitabları nəşr edilmişdir. Paşa Kərimovun "XVII əsr anadilli Azərbaycan lirikası", "XVII əsr ana dilli Azərbaycan poeziyası (İcmal və portret-oçerklər)", "Sadiq bəy Sadiqinin türkdilli yaradıcılığı" monoqrafiyaları Səfəvilər dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi baxımından böyük maraq doğurur.

Hazırda Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda 12 şöbə, 1 laboratoriya fəaliyyət göstərir.

Son dövrlərdə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun xarici ölkə kitabxanaları ilə əlaqələri genişlənib, surətlərini əldə etdiyimiz yazılı abidələrimizin sayı artıb. Əlbəttə ki, bunun əsas səbəbi Azərbaycanın müstəqilliyinə qovuşmasıdır. Artıq sovet dövründə olduğu kimi, bir əlyazmanın surətini əldə etmək üçün mərkəzdən, müxtəlif məqamlardan icazə almağa ehtiyac yoxdur. Xarici ölkə kitabxanalarından əldə edilmiş əlyazma surətləri tariximizi, mədəniyyət, elm və ədəbiyyat tariximizi yeni gözlə nəzərdən keçirməyə imkan verir. Bu işdə bizə kömək edən xarici ölkələrdə yaşayan həmvətənlərimizin (bunlardan Almaniyada yaşayan Məhəmmədəli Hüseyninin adını xüsusi olaraq çəkmək istərdim), səfirliklərimizin, Heydər Əliyev Fondunun yardımı böyük əhəmiyyətə malikdir.

Onu da qeyd etmək istərdik ki, sovet dövründən bəri respublikamızda saxlanan əlyazmaların əhalidən toplanması prosesi getmişdir, Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əsas materiallar bu toplanmanın nəticəsidir. Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşları müxtəlif bölgələrdə elmi ekspedisiyada olub, əhalidə saxlanan əlyazmaların siyahısını tutublar.

Bünövrəsi Ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş müstəqil, çağdaş Azərbaycan Respublikası inkişaf etdikcə milli-mənəvi dəyərlərimizə, tarixi keçmişimizə, yazılı abidələrimizə, onların tədqiqi, nəşri və təbliğinə diqqətin get-gedə artması danılmaz faktdır. İnanırıq ki, vaxt gələcək, dünya kitabxanalarında tariximizə, mədəniyyət, elm və ədəbiyyat tariximizə dair bütün əlyazmaların surətləri, elektron variantları əlyazmaların vahid dövlət qorunma mərkəzi kimi AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda toplanacaq. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Böyük Britaniyanın Kembric Univeritetinin nəzdində yaradılmış Beynəlxalq İslam Əlyazmaları Assosiasiyasının ( TİMA) üzvüdür.

İnstitutda əlyazmaların elektron kataloqu və nadir, nəfis, qiymətli əlyazmaların elektron kitabxanasının yaradılması işi də müasir tələblərə uyğun şəkildə aparılır. Zəngin bir tarixi inkişaf yolu keçmiş Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu da özünün 70 illik yubileyinə hazırlaşır. İnstitutun kollektivi bu şanlı tarixə öz töhfəsini verdiyinə görə qürur hissi keçirir.

Paşa KƏRİMOV

AMEA Məhəmməd Füzuli adına

Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə

müavini, filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2020.- 24 sentyabr.- S.10-11.