Parlaq ömür salnaməsinə
aid misilsiz sənədlər
Üzeyir Hacıbəyov-135
Sosial şəbəkədə
istifadəçilər arasında
"Yaxın tariximizdə
Azərbaycanın yaradıcı
dahilərindən ən
çox kimə ehtiramınız var" sualı ilə sorğu keçirilmişdi. İştirakçıların böyük əksəriyyəti
birinciliyi Üzeyir Hacıbəyliyə vermişdi.
Çünki bütün
ömrünü xalqının
mədəniyyətinə, maarifinə həsr etmiş bu böyük
şəxsiyyətin fəaliyyətində,
çoxlarından fərqli
olaraq, heç bir qaranlıq səhifə, təzadlı
cəhət tapmaq mümkün deyil. Onun yaradıcılığı
tamlıqla xalqına məhəbbətin, xidmətin
təkrarsız nümunəsidir.
Üzeyir Hacıbəyli mədəniyyət
tariximizdə dahi bəstəkar, peşəkar
musiqi sənətimizin
və milli operamızın banisi, musiqişünas alim, publisist, dramaturq, pedaqoq və ictimai xadim kimi
əzəmətli bir
yer tutur.
Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivində bu böyük insanın adı çəkilən
10-a yaxın saxlama vahidi qiymətli sənəd kimi qorunub saxlanır. Sənədlər
1904-1916-cı illərə aiddir. İlk sənəd "Yelizavetpol quberniyasının
xalq məktəbləri
müdiriyyəti" fondunda
"Hadrut məktəbində
xidmət haqqında Hacıbəyovun şəxsi
işi" (Fond 406, siy.2, sax.vah.107) adlanır. Burada Üzeyir bəyin
xidmətə qəbul
olunmaq üçün
müdiriyyətə ünvanladığı
ərizəsi və Qafqaz Müəllimlər Seminariyası direktorunun onun haqqında yazılmış müsbət
məzmunlu təqdimatı
saxlanılır. Seminariyanın
direktoru Yelizavetpol quberniyasının xalq məktəbləri müdiriyyətinə
etdiyi müraciətini
bu cümlə ilə bitirir: "Nəzərinizə çatdırmaq
istəyirəm ki, Üzeyir Hacıbəyov dərsləri olduqca yaxşı mənimsəmiş
əla musiqiçidir".
9 iyun 1904-cü ildə
o, Cəbrayıl qəzasının
Hadrut kəndinə müəllim təyin edilib. Hadrut kənd məktəbində
rus dili, hesab, tarix və
musiqidən dərs deyib. Lakin onun bu kənddə müəllimliyi
uzun çəkmir.
1905-ci ildə erməni-müsəlman
davası düşdüyündən
əhalisinin yarısı
erməni olan bu kənddə cəmi bir il işləyə bilir. Haqqında yazılmış xatirələrdə
qeyd olunur ki, ikinci dərs
ilinin başlanmasına
az qalmış
kəndin yaşlı
sakinlərinin məsləhəti
və köməyi ilə Hadrutu tərk edib Yevlaxa, oradan da Bakıya gəlir.
Üzeyir bəyin daha bir ərizəsi 29 sentyabr 1905-ci ildə Bakı Şəhər İdarəsinin Məktəb
komissiyaları sədrinə
yazılıb (Fond 389, siy.8, sax.vah.1196). Bakı
şəhərindəki rus-tatar
məktəblərindən birinə işə götürülməsi xahiş
edilən bu sənədi o dövrün
savadlı və ən hüsnüxətli
ərizə nümunələrindən
saymaq olar: "Cənab sədr həzrətləri, sizdən
xahiş edirəm ki, məni Bakı
şəhərində tabeliyinizdə
olan rus-tatar məktəblərindən birinə
müəllimliyə qəbul
edəsiz. Təyin olunmam üçün
təqdim edilməli sənədlərimi də
bura əlavə edirəm. Hadrut məktəbinin müəllimi
Üzeyir Hacıbəyov".
Onun bədii
yaradıcılıq dövrü
1905-ci ildə "Həyat"
qəzetində tərcüməçi
işləyərkən publisistik
fəaliyyəti ilə
başlamışdır. Həmin vaxt
eyni zamanda, "İrşad" qəzetinin
əməkdaşı olmuşdur. 1907-ci ildə Bakıda Azərbaycan türkcəsində "Hesab
məsələləri" və "Mətbuatda istifadə olunan siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin
Türki-Rusi və Rusi-Türki Lüğəti"ni nəşr etdirir. Rus yazıçısı Nikolay Qoqolun "Şinel" povestini Azərbaycan dilinə tərcümə edir.
O zamanın aparıcı qəzetlərində və
"Molla Nəsrəddin"
jurnalında müxtəlif
gizli imzalarla dərc etdirdiyi onlarla felyetonları, oçerk və parodiyaları bu gün də əhəmiyyətini itirməyən,
böyük dəyəri
olan əsl sənət əsərləridir.
Yazarlıqla kifayətlənməyən Üzeyir bəy əsas diqqətini həm də musiqi yaradıcılığına
yönəldir, uşaqlığından
ürəyində sevib
saxladığı duyğularını
"Leyli və Məcnun" operasını
yaratmaqla bəşəriləşdirir
və mədəniyyətimizə
böyük bir inci bəxş edir. 1908-ci il yanvarın 12-də Hacı
Zeynalabdin Tağıyevin
teatrında oynanılan
"Leyli və Məcnun" ilə təkcə Azərbaycanda
deyil, bütün müsəlman Şərqində
opera sənətinin əsası
qoyulur. Gənc bəstəkar bir-birinin ardınca "Şeyx Sənan", "Rüstəm
və Söhrab",
"Şah Abbas və Xurşud banu", "Əsli və Kərəm",
"Harun və Leyla" muğam operalarını yazır.
Üzeyir bəyin adı qeyd olunan digər
sənədlər onun
xeyriyyə tədbirlərində
iştirakı ilə
bağlıdır. Belə
ki, 1906-cı ildən
başlıca məqsədi
Bakı şəhərində
və quberniyasında
yaşayan müsəlmanlar
arasında elm və maarifi, xüsusilə ibtidai təhsili Azərbaycan və rus dillərində yaymaq, hər növ maarifçilik fəaliyyətini dəstəkləmək
olan "Nəşri-maarif"
adlı xeyriyyə cəmiyyəti fəaliyyətə
başlamışdı. Sənədlərin
birində 2 dekabr
1911-ci ildə Mirzə
Fətəli Axundzadənin
100 illiyinə həsr
edilmiş gecənin proqramından
bəhs edilir (Fond 46, siy. 2, sax.vah. 467). Orada qeyd
edilir ki, yubiley gecəsində antrakt zamanı Üzeyir Hacıbəylinin
rəhbərliyi ilə
şərq motivləri
əsasında simfonik
orkestrin iştirakı
baş vermişdir.
Xeyriyyə cəmiyyətinin
15.02.1913-cü ildə keçirilən
tədbirində bəstəkarın
"Şah Abbas" və "Ər və arvad" (Fond 46, siy. 2, sax.vah. 480), 02.04.1915-ci ildə
"Rüstəm və
Zöhrab" (Fond 312, siy.1, sax.vah. 208),
08.02.1916-cı ildə "Əsli və Kərəm" (Fond 312, siy.
1, sax vah. 278) tamaşalarından
parçalar təqdim
olunmuşdur. Bütün bu
sadalanan faktlar "Nəşri-maarif" xeyriyyə
cəmiyyətinin illik
fəaliyyət hesabatlarında
əks olunmuşdur.
Şərqdə ilk musiqili komediyanın, operettanın yaranması da Üzeyir bəyin adı ilə bağlıdır. Operattaların
içərisində ən
uğurlusu olan "Arşın mal alan"
operettası 70-ə yaxın
xarici dilə tərcümə edilmiş,
100-dən çox teatrın
səhnəsində oynanılmışdır,
beş dəfə ekranlaşdırılmış, dəfələrlə qrammofon
valına yazılmışdır.
Üzeyir yaradıcılığının zirvəsi isə "Koroğlu" operası sayılır. Müəllif bu əsərində
klassik opera qaydaları
əsasında, Avropa stilində bitkin ariyalar, kütləvi xor səhnələri yarada bilir.
O, 300-dən
çox xalq mahnısını toplayıb
nota salıb, marş,
kantata, fantaziya, mahnı və romanslar, kamera və xor üçün
əsərlər yazıb.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, indi isə müstəqil Azərbaycanın dövlət
himninin musiqisi də Üzeyir bəyə məxsusdur. Əhməd Cavadın sözlərinə
bəstələdiyi "Çırpınırdın,
Qara dəniz" mahnısı təkcə
Azərbaycanda deyil, Türkiyədə də çox məşhurdur.
"Sənsiz" və "Sevgili canan" romansları o qədər möhtəşəmdirlər
ki, onları dinləməkdən heç
vaxt yorulmursan.
Üzeyir Hacıbəyli yaradıcı
şəxsiyyət olmaqla
yanaşı, böyük
ictimai xadim olub. Ayrı-ayrı vaxtlarda Bakı
Musiqi Texnikumuna, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İncəsənət
İnstitutuna, Azərbaycan
Dövlət Konservatoriyasına,
Bəstəkarlar İttifaqına
rəhbərlik edib.
İlk xalq çalğı alətləri orkestrini, Azərbaycan Dövlət Xorunu yaradıb. 1945-ci ildə Azərbaycan
SSR Elmlər Akademiyasının
akademiki seçilib.
Onun elmi-nəzəri məqalələri,
xüsusilə "Azərbaycan
xalq musiqisinin əsasları" monoqrafiyası
milli musiqi elmimizin tərəqqisinə
qiymətli töhfələrdir.
Şərqdə ilk musiqili teatrın
və ilk Konservatoriyanın
yaradıcısı kimi
Üzeyir Hacıbəylinin Azərbaycan
xalqının tarixində
və mədəniyyətində
izi silinməz və əbədidir.
Bu il 18 sentyabrda
dahi bəstəkarın
dünyaya gəlməsinin
135 ili tamam olur. 1995-ci ildən
onun doğum günü Azərbaycanın
Milli Musiqi Günü kimi qeyd edilir.
Həyatdasa altmış üç
il - peyğəmbər
ömrü yaşadı
sanki, o, Azərbaycan musiqisinin peyğəmbəri,
bu xalq yaşayacaq
qədər seviləcək
böyük dühası...
Yazıdakı materiallar Azərbaycan
Respublikası Prezidenti
yanında Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin
İnkişafına Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə çap olunub
Rövşən HƏSƏNLİ
Dövlət Tarix Arxivinin şöbə müdiri
525-ci qəzet.- 2020.- 12 sentyabr.- S.19.