Fikrət Əmirovun etirafı - Əlisəfdər Hüseynovun yazısı

Hərdən mənə elə gəlir ki, Fikrət Əmirovun yaradıcılığının özünəməxsus tərəfləri, onun Azərbaycan (və dünya!) musiqisi tarixində oynadığı rol, yerinə yetirdiyi yaradıcılıq missiyası haqqında hər şey deyilib, xalqımızın ruhunu səslərin dili, musiqi obrazları ilə ifadə etmək qüdrətində olan bu böyük bəstəkara yaraşdırılası sözlər, ibarələr qalmayıb...

Amma yox! Sözlər - anlayışların bildiricisi, dil - düşüncələrin ifadə vasitəsidirsə, bu kasadlıq illüziyası dilimizin yox, düşüncə mədəniyyətimizin kasadlığından qaynaqlanır desək, daha yerinə düşər.

F.Əmirov yaradıcılığı yalnız yaşayıb-yaratdığı dövrün estetik meyarlarına cavab verən, yeni dəyərlər epoxasında, yeni düşüncə kontekstində mövqelərini təslim edib arxa plana çəkilən, gurultulu adların, böyük titulların ümidinə qalan, sözü tükənən, şöhrəti "quruyan" əyalət bəstəkarı deyildi. Bir baxın, sakit təbiətli, mülayim xarakterli bu insan nəinki Azərbaycan, Şərq, hətta bütün dünya musiqisində sözün yaxşı mənasında çaxnaşma yaradıb, ünlü Qərb musiqişünaslarını, simfonik musiqi xiridarlarını pərt vəziyyətə salmışdı, onların Şərq (o cümlədən, Azərbaycan) musiqisi ənənələri barədə söylədikləri fikirlərin "ağzını" aparıb dalana dirəmişdi, Şərq musiqisi mədəniyyətinə yuxarıdan aşağı baxan intellektualları özlərini yığışdırmağa məcbur edib yazdıqları musiqi ensiklopediyalarındə redaktə işləri aparmaq, düzəlişlər etmək zorunda qoymuşdu. Özü də görün nə vaxt - 26 yaşında!

6-cı sinifdə oxuyanda məktəbimizin direktoru, həm də tarix müəllimimiz Cavad Xaspoladovun (qəbri nurla dolsun) danışdığı bir hekayət heç yadımdan çıxmır. Şagirdlərdən birinin "Dahilik nədir" sualına cavab verməzdən əvvəl Cavad müəllim belə bir əhvalat nəql elədi: "Bir müdrik şəxs məmləkətin ən bilikli, alim adamlarının nə barədəsə qızğın mübahisə etdikləri məclisə düşür. Soruşur ki, mübahisəyə səbəb nədir? Alimlərdən biri deyir ki, biz çiy yumurtanın başı üstə dayanmasının mümkünlüyünü müzakirə edir, bunun yollarını axtarırıq. Müdrik şəxs gülüb deyir: "Bu ki çox sadə bir şeydir. İstəyirsiniz, göstərim". Alimlər cəld onu dövrəyə alıb nəsə qeyri-adi bir şey görəcəkləri ümidi ilə gözləyirlər. Müdrik şəxs yumurtanı götürərək kəllə tərəfini masaya döyəcləyib qabığını azca əzir, sonra həmin əzik hissə üzərində dik qoyaraq deyir: "Buyurun, sizin istədiyiniz budur". Alimlər gülüb onu lağa qoyurlar ki, bu nədir, guya biz bunu bilmirdik? Bizə lazımdır ki, yumurta sağ-salamat dik dayansın. Müdrik şəxs cavab verir: "Nə istəyirsiniz - özünüz bilərsiniz. Amma çiy yumurtanın kəlləsi üstə dik dayanmasının yolu budur".

Bu ibrətamiz əhvalat məni inandırır ki, dahilik lap yaxınlıqda - əlimizin altında olan, lakin heç kimin görmədiyi reallaşmamış imkanı hamıdan əvvəl görüb onu reallaşdırmaqdan başlayır. F.Əmirov da bütün Azərbaycan bəstəkarlarının birinci müəllimi Üzeyir bəy kimi heç kimin görmədiyini (bəlkə də görüb fərqinə varmadığnı) hamının görmə, qavrama və düşüncə predmetinə çevirdi: Üzeyir bəy Azərbaycan muğamının "əlindən yapışıb" onu Qərbin opera səhnəsinə qaldıraraq yeni janr - muğam-opera janrı yaratdı, muğamı klassik musiqi dünyasına inteqrasiya etmək üçün ilk cəhd göstərdi, Şərq vokal sənətinin potensialını yeni bir müstəvidə gerçəkləşdirdi. F.Əmirov isə muğamlarımızı klassik musiqinin daha elitar və mürəkkəb qoluna - simfoniya kəhkəşanına qovuşdurdu, Qərb musiqişünaslarının monoton musiqi düşüncəsinin məhsulu hesab etdikləri muğamın bazasında analoqu olmayan yeni bir janr yaradaraq Azərbaycan xalq musiqisi ənənələrini simfonik musiqi dilinə adaptasiya etdi, polifonizmin, çoxsəsliliyin bizim musiqi üçün əlçatan olmaması barədə mifləri birdəfəlik dağıdaraq klassik musiqi tarixinə yeni bir səhifə yazdı. Şərqə münasibətdə Günbatan dünyasının mütəxəssisləri nə qədər mühafizəkar mövqedə dayansalar da, gənc bəstəkarın bu kəşfi qarşısında tədricən geri çəkilməyə, necə deyərlər, tutduqlarını buraxmağa məcbur oldular. Çünki artıq ortada alihəzrət fakt vardı - doğulan kimi ayaq açıb (!) zəfər yürüşünə başlayan, dünyanın böyük konsert salonlarında "Bravo" sədalarıyla alqışlanan, L.Stakovski, Q.Avendraf, L.Myuns, G.Rojdestvernski kimi ünlü dirijorların repertuarının bəzəyinə çevrilən "Şur", "Kürd Ovşarı" simfonik muğamları.

Təxminən 23 ildən sonra yaratdığı növbəti şedevr - "Gülüstan Bayatı-Şiraz" simfonik muğamı ilə F.Əmirov bu müzakirədə son nöqtəni qoydu. O vaxta qədər isə bəstəkarlarımız onun bu kəşfinin işığında "Karvan" (S.Hacıbəyov), "Rast" (Niyazi), "Bayatı Şiraz" (S.Ələsgərov), Simfoniya "Muğam" (M.Quliyev), "Segah" (V.Adıgözəlov) kimi neçə-neçə simfoniya, "muğamsayağı" üslubunda onlarla orijinal əsər yaratmışdılar.

Gənc bəstəkarın gördüyü işi Şərq düşüncəsinin məhsulu olan muğamlarımızı, təsnif və rənglərimizi Qərb üçün xarakterik olan bir dildə imitasiya etmək kimi başa düşmək sadəlövhlük olardı. İş burasındadır ki, musiqinin dili - elə musiqinin özüdür və onu başqa dilə çevirmək ("tərcümə etmək") mümkünsüz və absurddur. Hamıya məlumdur ki, muğam Azərbaycanda həm toy şənliklərində, həm də yas məclislərində ifa olunan unikal bir mədəniyyət faktıdır. Amma biz çox vaxt 3-cü və ən mühüm məqamı - Allah kəlamı olan Quran ayələrinin də, Azanın da muğam ladında oxunmasını, muğam melodiyalarının ilahi kəlamlara sintez olunmasını unuduruq. İlahi məqam isə sevinc və kədər, varlıq və yoxluq, əvvəl və son qütbləri arasında qalanların bütün rəng spektrlərini ehtiva edən xüsusi bir məqamdır. F.Əmirovun istər nəzəri müstəvidə, istərsə də praktikada islahatlara yol açan yeniliyi də, məncə, bu məqamla bağlı idi və başqa bir azərbaycanlı dahinin kəşf etdiyi nəzəriyyənin təməl prinsiplərindən olan "0-la 1 arasındakı min bir çalar" konsepsiyası ilə səsləşir, səsin, melodiyanın tərcümə oluna bilməyən hisslərin, duyğuların ifadəsi olmasından qaynaqlanırdı. F.Əmirovun yeniliyi onda idi ki, o, dilmanca ehtiyac duymayan hisslərin səs işarələrini monotan ardıcıllıqla, yalnız bir istiqamətdə, bir xətt boyunca yox, paralel sıralarda, polifonik dialoqa rəvac verən bir tərzdə düzüb yeni konstruksiya yaratdı. Bu, muğamın ənəvi quruluşunu dağıdılıb yenidən yığılması, indiki terminologiya ilə desək, onun dekonstruksiyası deyildi, muğamın üzdə olan parlaq obrazlarının bir növ kölgəsində qalanları, muğamda sonadək deyilməyənləri tapıb işığa çıxarmaq, yeni nitq yaratmaq sanbalında bir iş idi. F.Əmirov bütün yaradıcılığı boyu bu missiyanı yaddan çıxarmadı, yaradıcılığının sonrakı - kamil dövründə yaratdığı "Muğam-poema" kimi möhtəşəm bir əsərlə bir vaxlar açdığı cığırı geniş, magistral yola çevirdi, dünyanın ünlü dirijorlarının nəzərlərini Azərbaycana yönəltdi...

Ümumiyyətlə, F.Əmirov xalq musiqi ənələrinə sıx bağlı olan bir bəstəkar idi və dəfələrlə demişdi ki, onu Azərbaycan xalq musiqisi və Azərbaycan tarı bəstəkar edib. O, Azərbaycanın xalq çalğı alətlərinin şahı olan tarın dilini çox yaxşı bilir, bu alətdə gözəl ifa edir və öz uğurlarında tarın rolunu xüsusi vurğulayırdı. Tar ifa olunan əsərin melodik zənginliyini bütün incəliyinə qədər xırdalamaq gücündə olan, böyük potensial imkanlara malik, mürəkkəb ifa texnikası tələb edən əsərlərin, necə deyərlər, "kürəyini yerə vuran" (əlbəttə, usta tarçı əlində!) bir alətdir. F.Əmirovun yaradıcılığını tədqiq edən sənətşünaslar isə dəfələrlə vurğulayıblar ki, onun əsərləri ilk növbədə melodiya zənginliyi, musiqi obrazlarını ən son "hüceyrələrinə" qədər ələkdən keçirməyə imkan verən texnika ilə seçilir. Bu mənada F.Əmirovun tara bir simsar kimi baxmasında qeyri-adi heç nə yoxdur. Necə deyərlər, su axıb çuxurunu tapar. Heyrət doğuran cəmi 2 yarım oktava səs diapazonu olan tardan başlayan yolun "Azərbaycan kapriççiosu", "Azərbaycan" suitası, "Muğam-poema", "Sevil" operası, "Min bir gecə" baleti kimi incilərin, onlarla simfonik və kamera əsərlərinin dayandığı ucalığa aparmasıdır. Cəmi 7 əsas və 4 köməkçi simə malik bu "çub" (S.Ə.Şirvani) neçə-neçə mürəkkəb simfonik alətin zamanın sınağından çıxmış nüfuzuna yenilmədi, əksinə, öz imkanlarını, gücünü göstərib "Mən də varam, mən də bəşəri dildə danışıram", - deyə Azərbaycan oğlunun yaratdığı, amma başqa xalqların, opera, simfoniya "mənşəli" ölkələrin də sərvətinə çevrilən sənət incilərinin timsalında Azərbaycanı dünyaya yeni bir rakursda tanıtdı. Bu fikirdəki zahiri paradoks sizi çaşdırmasın, dostlar: zamanı qabaqlayan, məkanın fövqündə dayanan bütün böyük sənət əsərləri bu missiyanı daşıyır.

F.Əmirov simfonik musiqiyə yeni nitq tərzi, düşüncə axarı gətirdi, Azərbaycan musiqisini sözdə yox, əməldə dünya musiqisinə inteqrasiya edərək onun bir parçasına çevirənlərdən oldu.

Biz çox vaxt musiqi incilərimizi dədələrinin malı kimi mənimsəyib öz adına çıxanları həvəslə söyür, dünyanı əsl həqiqəti bilməyə çağırırıq. Amma fərqinə varmırıq ki, bunun daha təsirli yolları var və onun ən kəsə variantlarından birini F.Əmirov kəşf edib. Tam əminliklə deyirəm: F.Əmirovun sözügedən, eləcə də Niyazinin "Rast" simfonik muğamından sonra çətin ki, dünyanın hansı bir yerindəsə kimsə bu əsərlərin mayasında dayanan musiqi folkloru örnəklərimizə "bizimdir" - deyə iddia etmək fikrinə düşsün. Öz dəyərlərimizin, musiqi örnəklərimizin möhtəşəmliyi barədə pafoslu odalar söyləmək və bununla da o möhtəşəmliyi bayağılaşdırmaq yox, ona sahiblik hüququnu nümayiş etdirmək, bu gözəlliyi, təkrarsızlığı, necə deyərlər, hamıya "yedizdirmək" lazımdır. Bizim belə dühalarımız olub. Kimlərdir - özünüz tapın.

F.Əmirovun bütün əsərlərində, hətta uşaqlar üçün yazdığı mahnılarda da Azərbaycan obrazı, yaddaşımızda isə "F.Əmirovun əsərlərində görünən Azərbaycan" anlayışı var. Onun əsərləri Azərbaycan torpağında çağlayan və irqindən, dinindən, dilindən asılı olmayaraq neçə-neçə insanın təşnəsini söndürən saf bulaq suyu kimidir. Azərbaycan ruhunun enerjisini, pasionar potensialını musiqi dili ilə ifadə edən ən möhtəşəm əsərlər sırasında onun "Azərbaycan kapriççiosu" və "Azərbaycan suitası" əsərləri mühüm yer tutur. Xüsusilə kapriççioda ramolunmaz bir vüsətlə bulaq kimi çağlayan bu enerji sanki ona qulaq kəsilən hər bir kəsin duyğularına hakim kəsilib onun yenidən, yeni bir ruhda doğuluşuna rəvac verir, yaddaşının ən gizli, hətta bu yaddaş yiyəsinin özünün də xəbərsiz olduğu bağlı qapılarını taybatay açır, onun kimliyini, hardan gəlib hara getdiyini yada salır... Musiqişünaslar təsdiq edərlər ki, səslənməsi təxminən 9 dəqiqə davam edən bu əsərdə bir yox, beş yox, onlarla simfoniyanın çəkə biləcəyi məzmun yükü, hiss, duyğu palitrasının bütün rəngləri, pıçıltıdan tutmuş hayqırtıya, ana laylasından tutmuş "qu quşunun nəğməsinə", sevincdən tutmuş kədərə qədər - daha nə qaldı ki - səs obrazlarının bütöv bir qalareyası var. Ana laylalarının şirinliyi, "Gözəlim sənsən" mahnısının lirik-psixioloji ovqatı, "Muği-səhər"in möhtəşəm zəfər təntənəsi bu əsərdə qəribə bir sehirlə çuğlaşaraq sözlə ifadə oluna bilməyən bir ovqat yaradır, ruhumuzun himninə çevrilir.

F.Əmirov keçmiş Sovetlər Birliyinin bütün yüksək mükafatlarını, fəxri titullarını almışdı, adı həmişə zəmanəmizin böyük bəstəkarları sırasında çəkilirdi. Amma o, şöhrətin ən yüksək zirvəsində də davranış tərzinə, ünsiyyət mədəniyyətinə görə əsl xalq adamı idi, çox sadə, hamıya anlaşıqlı bir tərzdə danışır, çoxlarının "aristokrat" imici yaratmaq xatirinə yeri gəldi-gəlmədi rus dilində danışdıqları məclislərdə doğma dilə hörmət sərgiləyərək hamıya nümunə göstərirdi. Onun əsərlərinin dili də öz dili kimi hamı üçün anlaşıqlı idi.

... Mən həmişə bu fikirdə olmuşam ki, bütün musiqi melodiyaları əvvəlcədən hazır şəkildə fəzada movcud olur və Yaradan seçdiyi adamlara xüsusi bir qabiliyyət verir ki, həmin o melodiyaları eşidib yerə endirə - başqalarının da zövq mənbəyinə çevirsinlər. Bu mənada Azərbaycan səmasında da hələ nə qədər dürlü melodiyalar dolaşır və biz o melodiyaları eşitmək ümidi ilə yeni Üzeyir bəyləri, Q.Qarayevləri, F.Əmirovları, A.Məlikovları, T.Quliyevləri, X.Mirzəzadələri, E.Sabitoğluları gözləyirik...

Görəsən nə vaxtadək?

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2020.- 29 yanvar.- S.19.