Poeziya və musiqi birləşəndə...
ARİF
MƏMMƏDOVUN MONOQRAFİYASI MARAQLI BİR MÖVZUYA
İŞIQ TUTUR
Azərbaycan
poeziyası ilə musiqisi arasında möhkəm bir bağ,
güclü vəhdət vardır. Bu, özünü həm
lirikamızda, həm də musiqimizdə göstərir.
Nizami
"Xəmsə"sinin "Yeddi gözəl"i Qara
Qarayevin "Yeddi gözəl" baletində, Füzulinin
"Leyli və Məcnun"u Üzeyir Hacıbəyovun
eyniadlı operasında, Cəfər Cabbarlının
"Sevil" dramı Fikrət Əmirovun "Sevil"
operasında dil açıb danışmırmı?! Yaxud
Nizami, Nəsimi, Füzuli, Seyid Əzim, Əliağa Vahid qəzəlləri
olmadan muğamlarımız ecazkar təsirini itirməzmi?!
Azərbaycan poeziyası ilə musiqisi arasında olan
möhkəm bağlılıq məsələsini Arif Məmmədov
"Azərbaycan poeziyasının musiqi ilə
qarşılıqlı əlaqəsi problemləri"
adlı monoqrafiyasında nəzəri və praktik aspektdən
şərh edir. O, bu maraqlı mövzunun az öyrənildiyini,
diqqətdən kənarda qaldığını xüsusilə
vurğulayır. Xatırladaq ki, 1985-ci ildə,
ömrünün 57-ci ilində dünyasını dəyişmiş
görkəmli alim, filologiya elmləri doktoru, professor
Arif Məmmədov vaxtilə Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasının Dillər kafedrasına rəhbərlik
edib. Professor A.Məmmədov uzun zaman bu
mühüm mövzunu diqqətlə, hərtərəfli
araşdırıb, onun tədqiqat əsəri elmi-mədəni
ictimaiyyətin böyük marağına səbəb olub.
Nəşrin tərtibçiləri mərhum alimin
övladları Azərbaycanın Əməkdar həkimi
Gülər İbrahimova və BDU-nun Şərqşünaslıq
fakültəsinin məzunu Sirac Məmmədovdur. Kitabın ilk
səhifəsində onlar milli mədəniyyətimizə,
musiqimizə göstərdiyi qayğıya və bu kitabın ərsəyə
gəlməsinə görə Azərbaycan
Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev
Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevaya minnətdarlıqlarını
ünvanlayıblar.
"Ön söz"ün müəllifi olan mərhum
akademik Vasim Məmmədəliyev poeziya ilə musiqinin vəhdətindən
danışaraq hər ikisinin effektiv təsirə malik
olduğunu qeyd edir. Görkəmli alim "Qurani-Kərim"də
qafiyəli nəsr - səc formasından istifadə və əzanların
muğam avazı ilə oxunmasını bu təsirlə
bağlayır.
Kitabda ilk
növbədə guya muğamatın "qəm gətirməsi",
musiqimizin "guşənişinliyi", Azərbaycan
musiqisinin Şərq incəsənəti içərisində
əridilməsi, xalq yaradıcılığına "bədnam"
münasibət, musiqiçi və şairlərimizin dini
yöndə ifrat təəssübkeşlik göstərənlər
tərəfindən növbənöv qınaqlara məruz
qalması və musiqi alətlərimizə qarşı
"hücumlar"dan bəhs olunur, bunların
yanlışlığına diqqət yetirilir.
Söz və musiqi bağlılığından danışarkən
əsas qaynaqlardan sayılan xalq ədəbiyyatını və
xalq musiqisini unutmaq olmaz. Xatırlayaq, Üzeyir Hacıbəyovun
"Koroğlu" və "Əsli və Kərəm",
Zülfüqar Hacıbəyovun "Aşıq Qərib",
Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl"
operaları, Cahangir Cahangirovun "Aşıq Alı"
kantatası və "Cəngi", "Misri",
"Koroğlu qaytağısı", "Rübai
Koroğlu" kimi aşıq havaları xalq ədəbiyyatından
qaynaqlanmırmı?!
Arif Məmmədov
monoqrafiyada aşıq yaradıcılığının
tarixinə ekskurs edir,
müxtəlif dövrlərdə aşığa
və saza olan münasibətdən söz açır. Həmçinin, aşıq musiqisinin keyfiyyətlərini
şərh edərək ayrı-ayrı
folklorşünasların aşıqlığa münasibətini
göstərir.
Müəllif
"Klassik yazıçılarımız və musiqi
irsimiz" bölümündə Qətran Təbrizi, Məhsəti
Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Füzuli, Seyid Əzim
Şirvani və Nəbatinin musiqiyə olan marağından,
musiqiyə bələdliyindən danışır. Ən nəcib insan duyğularının
sözçüsü olan lirik şair Məhsətinin məlahətli
səsi və gözəl arfa, ud, cəng çalmağı
da varmış. Nizami Gəncəvi və
musiqi kitabda ayrıca diqqət ayrılan məsələdir.
Nizaminin musiqi ilə bağlı
görüşləri "Xosrov və Şirin",
"İsgəndərnamə" poemalarında əksini
tapır. "Rast", "Hisar", "İraq",
"Uşşaq", "Rəhavi", "Rahab",
"Zirəfkən" kimi muğamlar qəhrəmanın
daxili əhvalının təsvirində mühüm rol
oynayır. Nizami qəzəllərinin məşhur
xanəndələr Barbəd və Nəkisa tərəfindən
ifa edildiyi də "Xosrov və Şirin"dən
anlaşılır. Musiqi alətlərinin - saz, ney, cəng,
ud,qanun (kanon) və setarın
başlıca xüsusiyyəti verilməklə bərabər,
onların insan duyğuları ilə səsləşməsi
ustalıqla qələmə alınıb. Arif Məmmədov
Nizami Gəncəvinin tez-tez musiqi terminologiyasından istifadə
etməsinə, "İsgəndərnamə"
poemasının "İqbalnamə"sində şairin
musiqi alətlərinin köklənməsi, məqam kimi məsələlərdə
nə dərəcədə səriştəli olmasına
xüsusilə diqqəti yönəldir. O, Nizaminin "İsgəndərnamə"də
80-ə yaxın müğənninamə
yaratdığını bildirir.
Musiqi və poeziya vəhdəti deyilərkən ilk
ağıla gələn poetik nümunələr Füzuli qəzəlləridir. Bəlkə də qəzəlləri
muğam üstündə ən çox oxunan şairdir
Füzuli! Füzuli qəzəliyyatındakı
musiqi onların hələ heç nəğmə üzərində
deyil, sadə oxunuşunda belə duyulur. Bu
mənada, Xalq şairi Rəsul Rzanın Füzuli qəzəliyyatı
barədəki fikrini xatırlamaq yerinə düşər.
Rəsul Rza qeyd edir ki, Füzuli qəzəli bir
sənət növünün içinə sığmayan
qüdrətli bir ilhamın həm danışan, həm də
səslənən ifadəsidir.
Füzuli şeirdə musiqilik yaradacaq keyfiyyətlərdən
- Şərq şeirinin və Azərbaycan dilinin poetik
imkanlarından mükəmməl surətdə yararlanıb. Şairin
poeziyasının musiqi ilə bağlılığı
"Yeddi cam" poemasında da özünü göstərir.
Ney, dəf, cəng, ud, setar, qanunla söhbətdə
onların hekayəti dinlənilməklə yanaşı, hər
bir musiqi alətinin quruluşu, spesifik xassələri poetik,
obrazlı dillə ifadə olunur. A.Məmmədov "Onun hər bir
şeiri muğamlarımızı andırır" deyir və
o ifaları bizə bir də xatırladır. Üzeyir
Hacıbəyli musiqisində Füzuli qəzəlləri
"Leyli və Məcnun", "Arşın mal alan",
"Əsli və Kərəm" operalarında, Cahangir
Cahangirovun "Füzuli kantatası"nda, "Vətənimdir"
qəzəli Süleyman Ələsgərovun
"Bayatı-Şiraz" üstündə bəstələdiyi
"Vətənim" romansında, "Sultanıdır"
rədifli qəzəli Ramiz Mustafayevin, "Görüb" rədifli
qəzəli Vasif Adıgözəlovun romansında yeni nəfəs
qazanır. Məşhur "Məni candan
usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?" mətləli qəzəli
Cahangir Cahangirov musiqisində yeni cildə bürünərək
bənzərsiz bir sənət əsərinə çevrilir.
"Füzuli kantatası" Şövkət
Ələkbərovanın ifasında unudulmazlıq qazanır.
Bülbül Füzuli poetikasının təsiri
ilə "Füzuli təsnifləri" bəstələyir
və bənzərsiz ifası ilə onun əsərlərinə
yeni nəfəs gətirir. Kitabda Arif Məmmədovun
Füzuli və Üzeyir Hacıbəyli sənətinin
müqayisəsi poeziya və musiqi vəhdəti
baxımından maraq doğurur: "Əgər Füzuli
sözün kəsəri, beytin incəliyi, fikrin dərinliyi
ilə buna - məhəbbəti təsvir etməyə nail
olurdusa, Üzeyir bəy isə səslərin təsir
gücü, melodiya və avazın köməyilə, müxtəlif
bədii vasitələrlə mövzunun mahiyyətini, mənasını
bədii idrakın zirvəsinə yüksəltmişdi".
XX əsrin görkəmli ziyalılarının musiqiyə
həssaslığı onların ayrı-ayrı əsərlərində
təzahürünü tapır və bu ədəbi nümunələr
maraqlı formada şərh olunur. Kamança Mirzə Cəlilin
eyni adlı əsərinin qəhrəmanı erməni
Baxşını qan-qadadan sağ çıxardır. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Qoca tarzən"i
isə son nəfəsində tarlı günlərini,
"Rast"ı xatırlayır, "Şikəsteyi-fars"
çalınanda sanki bir anlıq cavanlaşır və ...
tarın sədaları altında rahatca dünyadan
köçür. Milli dəyərlərimizə, o
cümlədən, musiqimizə qarşı hücumlarda Mikayıl
Müşfiq tarı dilləndirir və "Oxu, tar, oxu tar, səni
kim unudar?" sədası yüksəlir.
Bir vaxtlar toyları bəzəyən Dumanın
"Sındırılan saz"ı isə amansız
hücumlar qarşısında duruş gətirə bilmir,
dağa-daşa çırpılır və məhvoluşu
ictimai etirazla köklənir. Nəğmələri
ilk dəfə toplayıb çap edən Həsən bəy
Zərdabi, musiqi sənətinə dair məqalələrlə
çıxış edən Nəcəf bəy Vəzirov,
"Sınıq saz", "Şair, şeir pərisi və
şəhərli" əsərlərində şeiriyyat və
musiqi məsələlərini qoyan Abbas Səhhət də
Arif Məmmədovun tədqiqatından kənarda qalmayıb.
Sadəcə lirik şairlər deyil, realist qələm
sahibləri də qınaqlar və təhqirlərlə
üzləşirdilər. Elə Sabir kimi! İctimai
qüsurlarımıza ayna olan Sabir şeiriyyatı təkcə
kəskin, kəsici dili ilə təsir etmir. Sabir poeziyasının axıcıllığı, rəvanlığı,
musiqisi də burada gücünü göstərir. Arif Məmmədov da şeirlə musiqi əlaqəsi
zəminində Sabir şeirinin musiqisinə, şairin musiqiyə
bələdliyinə diqqət cəlb edir. Sabir şeiriyyatında Füzuli poetikliyindən gələn
lirik tonlar da var, ancaq satirik boyalar daha qabarıqdır.
A.Məmmədov Sabir poeziyasını Füzuli şeiri ilə
əlaqələndirərək yazır: "Həsrət və
hicrandan yar cövründə sızlayan Füzuli, Sabir qələmi
sayəsində yenidən cana gəlir, ağlayırsa da
gülə-gülə ağlayır, göz yaşı
içərisində qərq olaraq gülür".
Arif Məmmədov
M.Ə.Sabir şeirinin musiqiliyinə diqqəti cəlb edərək
yazır: "Şairin sənətindəki vəzn, rəngarəng
ritm, gözəl taqt, ahəngdar şeirlər özü
musiqini andırır". O, Sabirin xalq musiqisindən bəhrələndiyini
"Segah" üstə oxunan "Dad əlindən"
adlı xalq musiqisi ilə müqayisədə göstərir.
Yaxud: "Mən günəşi göydə dana
bilmirəm" şeirini əgər həmin
ölçüdə "Şur" məqamı üstə
bir motivlə oxusaq, nə qədər təsirli
çıxardı" - kimi maraqlı bir fikir ortaya qoyur.
Üzeyir Hacıbəyov musiqisi və poeziya, Nəriman Nərimanov
və musiqi, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı, Səməd
Vurğun şeirində musiqi və digər mövzularla
bağlı fəsillərdə son dərəcə diqqətəlayiq
düşüncələr, mülahizələr verilib. Saib Təbrizi,
Əmani şeirinin musiqi çalarları, Molla Pənah Vaqif və
musiqi, Mirzə Şəfi Vazeh, Qasım bəy Zakir, Mirzə
Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan,
Abbasqulu ağa Bakıxanov və musiqi sənəti kimi bir
sıra məsələlər də əsərdə ətraflı
şərh olunub.
Kitabda Azərbaycan musiqisinin poeziya ilə
bağlılığı muğamlar kontekstində aydın
göstərilib. Musiqi yüksək zövq, lirik duyum, ali
dəyərdir. Azərbaycan musiqisinin ən təsirli
nəğmələri isə, sözsüz ki,
muğamlardır. "Segah"ın sevgi nəğməsini
dinləyir, "Şur"da lirik duyğulara dalır,
"Çahargah"dakı iztirabı, həyəcanı
duyur, "Humayun"un qüssə-kədərini
dadırıq. Ancaq hər zamankı kimi kədər
uzun çəkmir. "Rast"ın
aşıladığı mərdlik, gümrahlıq hissi ilə
yenə də həyata bağlanırıq.
Arif Məmmədov "Xalq müğənniləri və
poeziya" fəslində poeziya-musiqi vəhdətini ifaya gətirən
xadimlərdən, ədəbi məclislərdən və
musiqişünaslardan bəhs açır. Burada "Rast" dəstgahındakı
ifası bu günə qədər danışılan Kərbəlayi
Ağabala, Ərdəbildəki bədnam ruhanilərin təzyiqindən
yaxa qurtarıb Tiflisdə yaşayıb-yaradan böyük xanəndə
Səttar, Sədi, Hafiz qəzəllərinin mahir ifaçısı
Hacı Hüsü, məşhur Zülalovlar nəslinin
görkəmli nümayəndəsi Əbdülbağı
Zülalov (Bülbülcan), "Nalə" adlı
kiçik şeir məcmuəsi də olan Mirzə Məhəmmədhəsən,
"Aşıq Qərib" dastanından parçaları
muğam üstə ifa edən Oruc, Əbülhəsən xan
İqbal, əfsanəvi Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid
Şuşinski və İslam Abdullayev kimi xanəndələrin,
"Qoca tarzən" Sadıqcanın və böyük
vokalist Bülbülün sənətindən geniş bəhs
açılır... Monoqrafiya Azərbaycan
poeziyası və musiqisinin qarşılıqlı əlaqələri
barədə düşünməyə, bu məsələ
ilə bağlı yeni tədqiqat əsərləri
yaratmağa sövq edir.
Təhminə
VƏLİYEVA
525-ci qəzet.- 2020.- 29 yanvar.- S.16.