Folklorumuzun "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ndəki mənzərəsi

Tarixi yazmaq, tarixdən yazmaq hər zaman çətin və məsuliyyətli iş olub. Təkcə ona görə yox ki, haqqında yazılan dövrlə bağlı materialların sayından asılı olaraq dəqiqlik və həyatiliyə sadiq qalmaq çətinləşir, həm də ona görə ki, oxucu üstündə "tarix" yazılmış vəsaitlərin demək olar ki, hamısına haqlı olaraq inanmaq məcburiyyətindədir.

Ədəbiyyat tarixini yazmaq isə bundan dəfələrlə çətin və məsuliyyətlidir. Çünki ədəbiyyat tarixi həm məşğul olduğu dövrü, həm də həmin dövrün haqqında söhbət gedən nümayəndəsi(lər)ni real tarixi faktlardan əlavə, onların əsərləri vasitəsiylə də öyrənir. Yəni, ədəbiyyat tarixi kitabında oxuduqlarımız həm digər tarix və coğrafiya kitablarıyla, həm də əsərlərlə səsləşməlidir.

Hələ tələbə olduğumuz dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yazılmaları ilə bağlı fərqli-fərqli kitablar və variantlar öyrənmişdik. Bu fərqlilik ən çox 70 illik Sovet dövrünün nəticələri idi. Çünki SSRİ-nin soyuq əlləri təkcə Azərbaycanın dövlətçilik tarixini deyil, eləcə də ədəbiyyat tarixini saxtalaşdırmaq, fürsət tapanda isə hətta müəyyən dövrləri silib tozlu kitab səhifələrindən yox etməyə çalışıb. Əlbəttə, xalqın və bir sıra ziyalıların iti yaddaşı, poetik ruhu, dözümlü sədaqəti bu mədəniyyət, tarix ovçularınə əməllərini genişləndirməkdə, niyyətlərinə çatmaqda mane olub.

Bütün bunları nəzərə alaraq, hər zaman Azərbaycan ədəbiyyatının yenidən, başdan yazılması arzuolunan idi. Ona görə də ədəbiyyatçıların gözü Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda idi. Çünki son illərdə akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi altında institut bir sıra fundamental araşdırmalara, ədəbiyyat tarixi və ədəbiyyatşünaslığımız üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən fundamental kitabların və çoxcildliklərin nəşrinə nail olub.

İnstitut ədəbiyyatla bağlı bütün məsələlərə olduğu kimi, buna da biganə yanaşmır, xüsusən akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə fundamental bir çoxcildliyin oxucuların ixtiyarına veriləcəyi ilə müjdələyirdilər. Deyilirdi ki, bir neçə ildir Ədəbiyyat İnstitutunda 10 cilddən ibarət çoxcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin hazırlanmasına başlanılıb və nəzərdə tutulmuş 10 cildlikdə ədəbiyyatımızın bütün dövrlərini əhatə edən mərhələlər üzrə icmallar veriləcək, onun inkişaf və zənginləşməsində xüsusi xidmətləri olan ədəbi simalar haqqında oçerklər təqdim ediləcək.

Nəhayət, ötən il sözügedən çoxcildliyin birinci cildi işıq üzü gördü. Əlbəttə, İnstitut Elmi Şurasının 15 oktyabr 2018-ci il tarixli 12 saylı iclas protokolunun qərarı ilə nəşr olunan ədəbiyyat tarixinin ilk cildi xronoloji akpektdə ilkin olan və yazılı ədəbiyyatımızın əsas mənbəyi rolunu oynayan "Şifahi xalq ədəbiyyatı"na həsr edildi. Kitabın təqdimat mərasimi ötən ilin iyun ayında AMEA Ədəbiyyat İnstitutunda keçirildikdən sonra həm mətbuatda, həm də ədəbi mühitdə müsbət mənada rezonansa səbəb oldu.

Akademik İsa Həbibbəylinin "Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri" adlı geniş həcmli tədqimatı ilə başlayan kitabda milli ədəbiyyatımızın mifoloji qaynaqları, zəngin şifahi xalq ədəbiyyatı örnəkləri, mənşə etibarilə etnosdan bədii təfəkkür baxımından eposa qədərki təkamül prosesləri və aşıq yaradıcılığı yüksək elmi-nəzəri səviyyədə yazılmış oçerklər əsasında oxuculara çatdırılır.

Kitab İ.Həbibbəylinin məqaləsindəki Azərbaycan ədəbiyyatıyla bağlı dəyərli xaraktristikası ilə başlayır: "Azərbaycan ədəbiyyatı - uzun bir dövr ərzində Azərbaycan xalqının bədii dühasının yaratdığı çoxəsrlik və zəngin ədəbiyyatdır. Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərləri, adət-ənənəsi, mənəviyyatı, mübarizəsi və idealları bu ədəbiyyatın ana xəttini, əsas qayəsini təşkil edir. Bu - böyük ənənələri olan, Azərbaycan xalqının milli varlığını əks etdirən və onu dünyaya təqdim edən ədəbiyyatdır. Bu - Azərbaycan xalqının milli özünəməxsusluğunun ədəbi kimliyidir. Bu - ümummilli idealları əsrdən əsrə yaşadan və inkişaf etdirən böyük ədəbiyyatdır. Bu - Azərbaycançılıq idealının ədəbi manifestidir!"

Araşdırmanın başqa bir yerində akademik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin zəruriliyindən söz açır: "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının qarşısında duran ən zəruri vəzifələrdən biri milli ədəbiyyat tarixinin çoxəsrlik inkişaf yolunun sistemli şəkildə dövrləşdirilməsinin elmi təsnifatını hazırlamaqdan ibarətdir. Ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi geniş anlayış olub, bütövlükdə Azərbaycan xalqının ictimai-tarixi və mənəvi təkamül proseslərini obyektiv şəkildə mərhələlər üzrə dərk və şərh etməyə imkan yaradan əhəmiyyətli vəzifədir. Ədəbiyyat tarixçiliyi baxımından da dövrləşdirmə Azərbaycan ədəbiyyatının keçdiyi inkişaf yolunun cəmiyyətin inkişaf dialektikası ilə yanaşı, həm də ədəbiyyatda gedən proseslərin daxili qanunauyğunluqları ilə üzvi əlaqədə öyrənilməsini şərtləndirir".

Demək ki, İsa Həbibbəyli kimi Azərbaycan ədəbi prosesini çox yaxından izləyən, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyinə yaxından bələd olan bir akademikin digər ədəbiyyatşünaslar və professorlarla birgə məhz bu ehtiyacın fərqindəliyinin nəticəsidir bu fundamental nəşr.

Cilddə araşdırmalar professor Məhərrəm Qasımlının "Azərbaycan folkloru" məqaləsi ilə başlayır. Müəllif məqalədə şifahi xalq ədəbiyyatının ümumi mənzərəsini dolğun və sistemli şəkildə canlandırır. Daha sonra folklorun ayrı-ayrı növləri və nümayəndələri, ustad aşıqların həyat və yaradıcılığı ayrı-ayrı alimlərin qələmləri vasitəsilə xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunur. Folklora yeni yanaşma tərzi sərgiləyən, milli-tarixi kimlik amilini, mənəvi-mədəni sərvətimizin mahiyyətini önə çəkən kitabda - mifologiya (Arif Acaloğlu), arxaik folklor janrları, mərasim folkloru, əmək nəğmələri (Bəhlul Abdulla), qədim türk eposu (Nizami Cəfərov, Kamil Vəliyev), oğuznamələr (Əfzələddin Əsgər), "Kitabi-Dədə Qorqud" (Tofiq Hacıyev), xalq gülüşü, qaravəllilər (Muxtar İmanov), dastanlar (Məmməd Hüseyn Təhmasib, Məhərrəm Qasımlı), bayatılar, qam-şaman kompleksi, ozan-qopuz ənənəsi, aşıq sənəti, aşıq mühitləri (Məhərrəm Qasımlı), "Koroğlu" eposu (Nizami Cəfərov, Məmməd Əliyev, İsrafil Abbaslı), lətifələr (Təhmasib Fərzəliyev, Muxtar İmanov), nağıllar, atalar sözü və məsəllər, tapmacalar (Oruc Əliyev), əfsanələr, rəvayətlər, aşıq rəvayətləri (Aynur Xəlilova), xalq dramları, uşaq folkloru (Ramazan Qafarlı), meydan tamaşaları (Azad Nəbiyev) ilə bağlı dəyərli araşdırmalar təqdim olunmuş, aşıq sənətinin görkəmli nümayəndələri olan ustad aşıqlara - Qurbani (Qəzənfər Kazımov), Aşıq Alı (Məmməd Əliyev), Aşıq Ələsgər (İslam Ələsgər), Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Abdalgülablı Valeh, Molla Cuma, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Aşıq Şəmşir (Məhərrəm Qasımlı), Aşıq Hüseyn Şəmkirli (Sədnik Paşa Pirsultanlı, Məhərrəm Qasımlı), Mikayıl Azaflı (Qəzənfər Paşayev) - ayrıca oçerklər həsr edilib. Həmçinin, Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi, toplanılması və nəşr edilməsi məsələləri, folklorşünaslığımızın inkişafında böyük xidmətləri olan alimlərin bu istiqamətdəki fəaliyyətləri tədqiqata cəlb olunub, ayrı-ayrı folklorşünaslarımız haqqında yığcam məlumatlar verilib ("Folklorşünaslıq", Qəzənfər Paşayev, İsrafil Abbaslı, Aynur Xəlilova).

"Elm" nəşriyyatında işıq üzü görmüş kitab "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin birinci - "Şifahi xalq ədəbiyyatı" cildinin Baş redaksiya və Redaksiya şuraları aşağıdakı tərkibdə müəyyənləşdirilib:

Baş redaksiya şurasında akademik Akif Əlizadə (sədr), akademik İsa Həbibbəyli (baş redaktor), akademik Teymur Kərimli, professor Məhərrəm Qasımlı təmsil olunurlar. Redaksiya şurasında isə akademik İsa Həbibbəyli (baş redaktor), professor Məhərrəm Qasımlı (məsul redaktor), dosent Aynur Xəlilova (məsul katib), professor Qəzənfər Paşayev, professor Əlizadə Əsgərli yer alıblar.

Azərbaycan, türk, rus dillərində 1061 sayında ədəbiyyat siyahısını Təranə Vəliyeva və Vüsal Səfiyev sistemləşdiriblər. Kitabda eyni zamanda, rus və ingilis dillərində ətraflı xülasələr də yer alıb.

1072 səhifəlik kitab AMEA-nın Ədəbiyyat, Folklor, Dilçilik institutları, Bakı Dövlət Universiteti və Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin birgə əməkdaşlığı sayəsində işıq üzü görüb. Kitabın hazırlanmasında üç prinsip - elmi, ümummilli və dövlətçilik prinsipləri əsas götürülüb.

Kitab bir dərslik, elmi-fundamental əsər, araşdırma olsa da, ayrı-ayrı oçerklərdə alimlərin bədii-koloritli dili, mövzuya yanaşma tərzi, terminlərdən az və yerində istifadə onu daha oxunaqlı edir. Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə inanırıq ki, kitabı təkcə ədəbiyyatşünaslar və filologiya fakültəsinin tələbələri deyil, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə maraqlanan və mütliə həvəskarı bütün oxucular rahatlıqla oxuya və anlaya bilərlər.

Təqdirəlayiq haldır ki, burada bu günə qədər ədəbiyyat tarixi və ədəbiyyat nəzəriyyəsi kitablarında sadəcə adı keçən, ya da bir neçə cümləylə mahiyyəti açıqlanmağa çalışılsa da, yenə də kifayət qədər məlumatlı olmadığımız janrlar da geniş təfsilatla öz əksini tapıb. Məsələn, meydan tamaşaları, uşaq folkloru, qədim şaman kompleksi, qaravəllilər və sair bu qəbildən olan nümunələrdir. Alimlərimiz hər biri stündə xüsusi diqqətlə dayanmış və onların mahiyyətini, xalq arasında ən çox yayılan nümunələrini, yaranma və işlənmə areallarını oxuculara çatdırmışlar. Ayrı-ayrı oçerkləri sistemli şəkildə oxuyarkən görürük ki, kitabın hazırlanması zamanı ümumtürk etnocoğrafiyası nəzərə alınıb, milli elmi istiqlal düşüncəsi bu xüsusi yer alıb.

Beləliklə, əminliklə deyə bilərik ki, folklorşünaslığımızın elmi təcrübə və nəticələrinə əsaslanan, kollektiv elmi-yaradıcılıq məhsulu olan fundamental "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin I cildi Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malik olan mühüm elmi mənbədir.

Bu əsər münasibətilə ədəbiyyatşünasları və ədəbiyyat, xüsusilə folklor sevdalılarını təbrik edir, zəhməti keçən hər kəsə təşəkkür edirik.

Artıq bir müddətdir ki, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" 10 cildlik nəşrinin "Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ortaq başlanğıc dövrü"nü əhatə edən ikinci cildi çapa təqdim olunub. Yaxın zamanlarda kitabın ikinci cildi və gələcəkdə də digər cildlərinin çap olunub oxucuların ixtiyarına veriləcəyinə inanırıq.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2020.- 8 yanvar.- S.14.