Birgə xoşbəxt olaqmı?!

esse

"Xoşvaxlıığ... Xoşvaxlıığ..." Məşhur "Bəxt üzüyü" filminin açar sözü də deyə bilərik buna. Xoşbəxtlik! Moşu Göyəzənli ağ vərəq üzərində, şeir sətirlərində axtarırdısa xoşbəxtliyi, digərləri ayrı-ayrı nəsnələri özləri üçün xoşbəxtlik etalonuna çevirmişdilər.

- Şair Moşu Göyəzənlinin uşaqlarının anası...

Moşunun arvadı Söylünün xoşbəxtliyi məhz bu cümlə idi. O, birisinin uşaqlarının anası olmağı özünə xoşbəxtlik kimi seçmişdi və bunun yalnış olduğunu ona kimsə sübut edə bilməzdi, çünki heç də yalnış deyildi. Axı, xoşbəxtliyin konkret formulu, əyni-başı, biçimi, təyin olunmuş forması yoxdur. O, Moşunun yaza bilmədiyi şeirlərlə, ona verdiyi uşaqlarla və Fatma "cijisi"nin sitatlarıyla rəngləndirmişdi xoşbəxtliyini.

Çox zaman Söylü obrazına bir gülüş, hətta lağ obyekti kimi yanaşırıq. Ancaq diqqətlə baxsaq və bir az düşünsək, Söylünün əslində bir qadın kimi necə saf, sədaqətli olduğunu görərik. Elə ondan gətirdiyim bu tək sitat onun necə bir qadın olduğunun göstəricisidir. Məncə, Moşu Göyəzənli dünyanın ən bəxtəvər kişisidir. Çünki onun Söylü kimi sədaqətli, əri ilə öyünən, ərinə güvənən, sonuna qədər onun sözü ilə oturub duran, ərini bütün bəlalardan, qayğılardan qorumağa çalışan, bu uğurda hətta öz adını belə unudan qadını var! Ən əsası onun varlığına sığınıb xoşbəxt olmağı bacaran qadını...

Yaxşı, bəs, Moşu bunun fərqindədirmi? Göründüyü kimi, yox! O, gecə-gündüz çalışıb-vuruşduğu "xoşvaxlığ"a qafiyə tapmaq hayındadır. Xoşbəxtlik isə hər gün eyni sürətlə yanından uçub-gedir.

Eyni ailədə yaşayan iki insan! Biri ən adi şeyləri özünə xoşbəxtlik kimi seçərkən, digəri onu xoşbəxt edə biləcək şeylərə göz yumur. Çünki onun üçün xoşbəxtlik başqa yerlərdə idi.

Xoşbəxtlik - sənət, ya layihə?

Xoşbəxtlik həm fəlsəfənin, həm psixologiyanın, həm də ədəbiyyatın ən maraqlı və tez-tez rast gəlinən mövzusudur. İllərdən, hətta əsrlərdən bəri filosoflar, yazıçılar, psixoloqlar bu xoşbəxtliyin nə olduğunu araşdırmağa, konkret bir nəticəyə gəlməyə çalışsa da, hər dəfə daha böyük düyünlərlə qarşılaşıblar. Sonu görünməyən labirintin içərisində fırlanırmış kimi... İnsanlıq tarixi boyunca haqqında bu qədər çox danışılmağına rəğmən hələ də sirrini qorumaqda davam edir xoşbəxtlik. Xüsusən son illərdə elmin, daha dəqiqi, tibbin və texnologiyanın bu qədər inkişafından sonra dünyanın ən tanınmış universitetlərində, ən tanınmış salonlarında ən məşhur elm adamlarının iştirakı ilə fərqli-fərqli konfranslar, seminarlar keçirilir, kitablar yazılır, jurnallar buraxılır. Əlbəttə, yazılan kitabların çoxunun elmi dayağı yoxdur. Allah kimi, həyat kimi, ölüm kimi xoşbəxtlik haqqında da insanlar öz fərziyyələri və özündən əvvəlki təcrübələrin hesabına hansısa qənaətə gəlirlər.

Professor Sonja Lyubomirskinin müəllifi olduğu "Necə xoşbəxt olunur?" kitabı onlardan sadəcə biridir. Lyubomirski ömrünün 20 ildən çoxunu xoşbəxtliyi araşdırmağa həsr edən bir qadındır. Yüzlərlə, bəlkə minlərlə məqalələrin, araşdırmaların nəticəsi kimi yazdığı kitabında illərin təcrübəsi özünü göstərməkdədir. Lyubomirski bu kitabda professor kimliyini bir kənara qoyub bəzən bir insan, bəzən bir qadın, bəzən də xoşbəxtliyin izinə düşən hər hansı bir yolçu kimi oxucusuyla söhbət edir. Sakit, rəvan, anlaşıqlı bir dillə ona xoşbəxtliyin öz içərisində olduğunu anlatmağa çalışır.

Stefan Kleinin "Xoşbəxtliyin formulu", Dalay Lamanın "Xoşbəxtlik sənəti", Qretçen Rubinin "Xoşbəxtlik layihəsi", Martin Seliqmanın "Həqiqi xoşbəxtlik" və sair kimi kitablardan xoşbəxtliyin elmi və fəlsəfi tərəflərini öyrənmək mümkündür. Dediyimiz kimi, bu mövzu o qədər araşdırılır, yazılır, öyrənilir ki, onları izləmək, bir araya yığmaq, oxumaq çətinləşir. Bütün bunları sintezləşdirib oxucunun ixtiyarına vermək də müəllifdən bir bacarıq tələb edir. Bu mənada pozitif psixologiyanın gənc tədqiqatçılarından Conatan Haytın "Xoşbəxtlik fərziyyəsi" kitabı mühüm və ciddi tədqiqat əsəridir.

Bütün bunları ümumiləşdirsək, adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz onlarla kitabda mövzu o qədər araşdırılır, hər yazıçı özündən o qədər şeylər əlavə edir ki, bəzən haqlı olaraq oxucunun ağlı qarışır. Hansı yanlışdır, hansı doğru, ayırd etməkdə çətinlik çəkir. Amma onun bu kitablardan öyrənə biləcəyi tək şey var: xoşbəxtlik insana bir nəfəs qədər yaxındadır, görməyi, hiss etməyi öyrənsə. Hətta Dalay Lamanın təklif etdiyi kimi, xaosun ortasında belə iç huzuru sayəsində xoşbəxtliyi tapa, onu könlüncə yaşaya bilər.

Ovcumuzdakı xoşbəxtlik

Tolstoy "necə xoşbəxt olarıq?" sualını "sahib olduğumuz şeylərə sevinərək, sahib olmadıqlarımıza üzülməyərək" deyə cavablayır.

Bəşəriyyət yaranandan, insan doğulandan öz-özümüzə, görəsən, bir gün biz də xoşbəxt ola bilərikmi?- deyə sual verməkdən heç bezmirik. Əslində isə bir anlıq düşünsək, bəlkə də xoşbəxtlik sahib olmağa çalışdıqlarımızda deyil, sahib olduqlarımızdadır. Vladimir Nabokov xoşbəxtliyin formulunu belə açıqlayır: "Hər şeyin ən yaxşısına sahib olan deyil, sahib olduğunun dadını çıxaran xoşbəxtdir". Uilyam Şekspir isə bunun tərsini bədbəxtliyə şamil edir: "Sahib olmadıqlarına çatmaq üçün çabalarkən sahib olduqlarını unutduğun üçün bədbəxtsən". C.Oppenheymin bu haqda fikri isə belədir: "Nadan xoşbəxtliyi uzaqlarda axtarır, müdrik isə ayaqlarının altında tapır".

Bütün bunlar da əsərlərini sevə-sevə oxuduğumuz, kədərimizi paylaşdığımız, sevincimizə ortaq etdiyimiz, yalnızlığımıza mehman seçdiyimiz yazıçıların xoşbəxtlik fəlsəfələridir. Yazar üçün xoşbəxtlik hər kəsdən daha artıq nisbidir. Yazıçı kədərindən xoşbəxtlik, sevincindən bədbəxtlik düzəltməyi bacaran insandır. Onun təkcə ağlı deyil, hissləri də daim axtarışdadır. Və bu gün tapdıqlarını sabah inkar etməyə hazırdır.

Facebookda "Müştəriyəm, şikayətim var" adlı qrup yaradılıb, minlərlə üzvü var. Qrupun mahiyyəti adından da bəllidir. Bura qədər pis və ya təəccüblü heç nə yoxdur. Amma qrupu cəmi bir neçə gün izləmək kifayətdir ki, insanımızın nə qədər məmnuniyyətsiz, hər şeydən, hər kəsdən şikayətçi, gileyli, narazı olduğunu anlayasan. İlahi, aramızda metropolitenin bayram təbrikini belə özünə dərd edən, ağız büzən insanlar var. Onlarla qarşılaşanda görəsən, həyatlarında hər şey bu qədər yolundadır ki, şikayətlənməyə heç nə tapmayıb, bunu mövzuya çevirmək ehtiyacı duyurlar deyə düşünməmək olmur. Və ya dodaq boyasının bir ton açıqlığını, sevgilisinin mesajına iki dəqiqə gec cavab yazmağını, qaynanasının zəng edib nəvələriylə maraqlanmağını, dağılan saçını, qırılan dırnağını qlobal problemə çevirən insanlarla doludur ətrafımız. Hərdən o insanların qulaqlarına tək-tək Horatsinin sevdiyim sözünü pıçıldamaq istəyirəm: "Mədən qaydasında, ayaqların sağlamdırsa, kralların xəzinələri belə səni bundan artıq xoşbəxt edə bilməz".

"Xoşbəxtlik harda və necə qarşınıza çıxar?" - deyə soruşurdu Zülfü Livaneli öz kitabında ("Xoşbəxtlik"). Sonra da 17 yaşında təcavüzə uğradığı üçün ailəsi tərəfindən ölüm qərarı çıxarılan Məryəmin, onu öldürmək üçün yollara düşən əmisi oğlu Camalın, bütün ömrü boyunca özündən, həyatından qaçmağa çalışan professor İrfanın kəsişən yollarında axtarırdı xoşbəxtliyi. Əslində, hər biri xoşbəxtlik acı, onu harda axtaracağını bilməyən insanlar idi. Və təsadüflər zənciri onları bir-biriylə görüşməkdən daha mühüm bir iş görmüşdü, onlara xoşbəxtliyin, huzurun nə olduğunu anlatmışdı. Sən demə, xoşbəxtlik təmiz, ağappaq paltar geyinmək qədər əlçatan, huzur bir qayıqda özünü sərin mehə təslim etmək qədər mümkün və həyat bizi bilmədiyimiz yerlərə atacaq qədər ucsuz-bucaqsızdır. Məhz bunları anladığı an xoşbəxt olur insan. Xoşbəxtliyi təkcə barmaqları arasında deyil, ruhunun ən dərin, ən gizli zərrələrində belə hiss edir.

Dərdlərimizdən, ağrılarımızdan danışmaq nədənsə, həmişə daha asan gəlib bizə. Hətta çox zaman şairlərə "niyə ancaq dərddən, kədərdən yazırsınız?" deyə sual verənlər də olur. Kədərini paylaşmaq daha asandır çünki. Bəlkə bunun nəticəsidir ki, kədərimizi, problemimizi dilləndirməyi, ifadə etməyi daha yaxşı bacarırıq. Xoşbəxtlik gələndə isə çox zaman lal olub qalırıq. İlk dəfə gördüyümüz əşya kimi onunla nə edəcəyimizi bilmirik. İlk dəfə eşitdiyimiz imtahan sualı kimi qarşısında gözümüzü döyüb baxırıq. Cəmiyyət olaraq, dünya olaraq xoşbəxtliyi tanımırıq bəlkə də. Bir də xoşbəxtlik hər kəsin öz içərisindədir axı. Birisi başqasının uğurundan xoşbəxt olduğu halda, digərini yanındakının bədbəxtliyi sevindirə bilir.

Gələn zəngə cavab verdiyimiz halda qulağımızdakı telefonu, ovcumuzdakı açarı, burnumuzun ucundakı eynəyi ətrafda axtarmaq kimidir xoşbəxtliyi axtarmaq. Xoşbəxtlik taledən, qədər-qismətdən, həzzdən daha çox xarakter məsələsidir çünki. Bu qədər sürətli, yeknəsək, elektronlaşmış həyatın içərisində ruhuna xitab edən kitabın səhifələrində itib-batmaq, izlədiyin bir filmin sevdiyin obrazının hisslərini özünküləşdirmək, saçlarını rüzgarın öhdəsinə buraxıb yağışdan sonrakı torpaq qoxusunu ciyərlərinə çəkmək, gülümsəyən bir körpənin gözlərindəki sevincə ortaq olmaq, başının üstündə gecəyə keşik çəkən ulduzların varlığını hiss etmək, başqalarının xoşbəxtliyinə sevinmək xoşbəxtlik deyil də, bəs nədir?

Xoşbəxtlik qorxusu

Xoşbəxtlikdən bir xəstəlikdən, fəlakətdən qorxarcasına qorxan insanlar da var. Sanki xoşbəxtlik hər şeyin sonuymuş kimi hiss edirlər onlar. Elələrinə ümidlərlə yaşamaq daha asan, daha ağrısız görünür. Hardasa bir xoşbəxtliyin olduğuna ümid etmək, ona doğru can atmaq, ona çatmaq üçün gecə-gündüz addımlamaq, hər addımda "indi çataram" sevinciylə təlaşlanmaq daha həyəcanlı, daha nəfəskəsicidir. Onlar bütün ömürləri boyunca öz həyatlarını başqalarının həyatlarıyla yarışdırır, nə hikmətdirsə, hər zaman da qalib kimi digərlərinin həyatlarını seçirlər. Psixologiyada xoşbəxt olmaq qorxusuna "çerofobiya" deyirlər. Çerofobiyadan əziyyət çəkən insanlar həyatlarında hər şey yolunda gedərkən, huzurlu, sakit və sevincli hallarından narahat olan, bunun ardından mütləq pis nələrinsə olacağını düşünən insanlardır. Onlar xoşbəxtlik qaynağı olan hər cür olaylardan uzaq gəzir, sosial həyatdan qaçır, qarşısına gələn fürsətləri rədd edir, xoşbəxtliyə çatacağı düşüncəsini ağlından tamamilə çıxarır, ətrafına qarşı xoşbəxt görünməməyə çalışırlar. Psixiatr Çarri Barron həzz almaq qorxusu mənasına gələn "hedonofobiya" ilə çerofobiyanı hardasa eyniləşdirir. Bu, uşaqlıqdan, ya da keçmişdən gələn hansısa travmaların nəticəsi olsa da, müalicəsi yox deyil.

Son deyil, başlanğıc...

Çöldə qışdır. Hava soyuyub ara-sıra yağış yağsa da, qar hələ yoxdur. Yayı sevən biri kimi, soyuğa dözümüm olmasa da, açmışam pəncərələri, bu qışı da, bu soyuğu da, bu yağışı da görə bildiyim, ona toxuna bildiyim üçün xoşbəxtəm və bu yazının son nöqtəsini qoyar-qoymaz masamda buğlanan qəhvəylə xoşbəxtliyin qoxusunu duyub, dadına da baxacağam. Yeni ilin ilk günlərində birlikdə xoşbəxt olub, 2020-ci ili xoşbəxtliyimizin ili kimi seçməyə nə deyirsiniz?..

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2020.- 11 yanvar.- S.13.