Məqamın monoloqu
AMEA-nın MÜXBİR ÜZVÜ
TEHRAN ƏLİŞANOĞLUNUN 60 YAŞI TAMAM OLUR
Tehran Əlişanoğlu - Mustafayev Tehran Əlişan
oğlu tanınmış ədəbiyyatşünas-alim, tənqidçi
və publisistdir. O, AMEA-nın müxbir üzvü (2017), filologiya elmləri
doktoru, professordur.
T.Əlişanoğlu
Azərbaycan Dövlət Universitetinin (BDU) filologiya fakültəsini
bitirib (1978-1983), orta məktəb müəllimi işləyib
(1983-1989), AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunda elmi işçi (1989-2006) olub, 1994-1996-cı illərdə
Futurologiya İnstitutu (1994-1996) və Bakı Slavyan Universiteti
filologiya fakültələrinin müəllimi kimi
çalışıb. 2001-ci ildən BSU-da Azərbaycan
ədəbiyyatı kafedrasının əməkdaşıdır.
O,
AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına
Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasında təhsil
alıb (1985-1989). "Azərbaycan sovet ədəbi
tənqidinin üslubları (1960-1980-ci illər)"
mövzusunda filologiya üzrə fəlsəfə
doktorluğu (1990), "XX əsr Azərbaycan nəsrinin
poetikası" mövzusunda elmlər doktorluğu
dissertasiyaları müdafiə edib (2005).
Publisist kimi də fəaliyyət göstərib. AYB-nin
"Ədəbiyyat qəzeti"ndə baş redaktor
müavini vəzifəsində (1996-2004)
çalışıb. Onun mətbuatda
yazıları 1981-ci ildən dərc olunur.
Tehran Əlişanoğlunun tədqiqat obyekti əsasən
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı və Müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı, onların elmi-nəzəri
və tənqid problemləri ilə bağlıdır. O, "Tənqid.net"
jurnalının (2006) təsisçisi, baş redaktorudur. Alim
"Yaşar Qarayev. Şəxsiyyəti və ömür
yolu" adlı kitabını (Bakı, "Sabah", 1996)
ustadı, AMEA-nın müxbir üzvü, professor
Yaşar Qarayevə həsr edib.
T.Əlişanoğlu 14 kitab və 200-dən artıq məqalənin
müəllifidir. Müəllif monoqrafik oçerkdə
professor Yaşar Qarayevin ədəbiyyatşünaslıq
irsinin elmi-nəzəri əsaslarına diqqət yetirib. "Əsrdən doğan nəsr / XX əsr Azərbaycan
nəsrinin təşəkkül poetikası" / (Bakı,
"Elm", 1999), "Azərbaycan nəsri sosializm realizmi
çevrəsində" (Bakı, "Elm", 1999) və
"Azərbaycan yeni nəsri" (Bakı, "Elm", 1999)
monoqrafiyalarını "XX əsr Azərbaycan nəsrinin
poetikası" (Bakı, "Elm", 2006) adlı tədqiqatında
ümumiləşdirib. Həmin nəşrin elmi
redaktorları AMEA-nın müxbir üzvü, professor
Yaşar Qarayev və filologiya elmləri doktoru, professor
Şirindil Alişanlıdır.
"Əsərdə Azərbaycan nəsrinin təşəkkülü
və inkişafından bəhs olunub. Janrın XX əsrdə
Azərbaycan ədəbiyatında tutduğu yer, üslub və
növ zənginliyi, əsrin səciyyəsi, tipoloji müxtəlifliyi
geniş tədqiqat materialları əsasında təhlil
edilib, poetikası nəzəri analizə cəlb olunub. Monoqrafiya XX əsr nəsrinə bütövlükdə
nəzər salmaq, bu nəsrin tarixini, inkişaf meyllərini,
çağdaş milli və dünya ədəbiyyatı
kontekstində mövqeyini, əhəmiyyətini öyrənmək
baxımından gərəkli vəsaitdir".
T.Əlişanoğlunun "Əjdər Ol. Bir
könül savaşı" kitabında (Bakı,
"Nurlan") şairin yaradıcılıq portreti
canlandırılıb, onunla "Rezonans" qəzetindəki
müsahibəsi verilib, prozaya meylinin subyektiv əsasları
ifadə olunub.
Ədəbiyyatşünas-alimin "Konsepsion və ya
Nizami Cəfərovun ədəbiyyat mücadiləsi"
monoqrafiyasının (Bakı, AzAtam, 2009) elmi redaktoru Əməkdar
elm xadimi, professor Həmid İmanov, redaktoru Dəyanət
Osmanlıdır. "Kitabda əməkdar elm xadimi, AMEA-nın həqiqi
üzvü, Milli Məclisin üzvü, Azərbaycanda
Atatürk Mərkəzinin müdiri, filologiya elmləri doktoru,
professor Nizami Cəfərovun çoxsahəli fəaliyyətindən
yalnız biri - ədəbiyyatşünaslıq
çalışmaları diqqət mərkəzindədir.
Müxtəlif illərdə qələmə
alınmış oçerkləri eyni bir mövzu, eyni bir məqsəd:
Nizami Cəfərovun Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixçiliyi konsepsiyasını açıqlamaq, milli ədəbiyyatşünaslığa
töhfələrini şərh etmək niyyəti birləşdirir".
Əsərdə "İdeoloji tarixi təcrübə,
müasir tələblər, əməli iş", "Bir
alim ömrünün tipologiyası", "Füzulidən
Vaqifə qədər", "Konsepsion", "Struktural
insan", "Bir dəfə yazılan yazı",
"Nizami Cəfərovun ədəbiyyat
baxışları" bölmələri verilib. Və
"Müzakirə", "Sitatlar", "Yığcam
resenziyalar", "Polemik", "Bir
qısqanclığın tarixçəsi" yazıları
əlavə olunub. Hər iki bölmədə
akademik Nizami Cəfərovun ədəbiyyat sahəsində
elmi-nəzəri və ideoloji fəaliyyətinin səviyyə
göstəriciləri ifadə edilib.
T.Əlişanoğlu "Nəsrdə Qarabağ
müharibəsinin aspektləri" monoqrafiyasını
2013-cü ildə yazıb. Bu sahədə Anar, Elçin, Sabir
Əhmədli, Mövlud Süleymanlı, Aqil Abbas, Əli
Əmirli, Ağarəhim Rəhimov
yaradıcılığına üz tutub. Xüsusilə,
A.Rəhimovun hekayə, povest və roman
yaradıcılığındakı Qarabağ mövzusunu,
onun ideya-məzmun və dil-üslub xüsusiyyətlərini
aydınlaşdırıb.
Tehran müəllimin "Müstəqillik
körpüsünü keçənlər" (Bakı,
"Elm və təhsil", 2015) kitabında onun müstəqillik
illəri Azərbaycan ədəbiyyatına dair yazıları
özünə yer alıb, yazıçı, şair, ədəbiyyatşünas
və tənqidçilər, ədəbiyyat adamları
haqqında portret-oçeklər, yubiley yazıları, məqalə
və ressenziyalar verilib.
Tehran Mustafayev 2016-cı ildə "Müstəqillik
diskursu və müstəqillik dövrü ədəbiyyatı"
(Bakı, "Elm və təhsil", 2016), "Müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" /iki cilddə/
(Bakı, "Elm və təhsil", 2016) kitablarını
çap etdirib. Birinci kitabda
müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızın
poeziya, nəsr, dramaturgiya, tənqid və ədəbiyyatşünaslığına
diqqət yetirilib. "Müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" fundamental tədqiqatında
isə dövrün ədəbiyyatının təşəkkül
prosesləri, formalaşması, inkişaf yolu və əsas
yaradıcıları göstərilib. Nəşrin
elmi redaktoru, akademik İsa Həbibbəyli, məsul redaktoru
müxbir üzv Tehran Əlişanoğludur.
Alim birinci kitabda "Müstəqillik dövrü Azərbaycan
ədəbiyyatının təşəkkülü"
(akademik İ.Həbibəyli ilə),
"Çağırış poeziyası", "Publisist
kəsər", "Müharibə nəsri" (Dilarə
Əliyeva ilə), "Keçid dövrünün mövzuları. Nəsrdə
sosialçılıq", "Repressiya mövzusu" (Mənzər
Hüseynova ilə), "Tarixin həqiqətləri",
"Memuar ədəbiyyatı" (Mənzər Hüseynova
ilə), "Gündəm mövzuları nəsrdə",
"Realizmdən modernizmə" (D.Əliyeva ilə),
"Yaradıcı gəncliyin nəsr
axtarışları", "Dekadans şeirinin mənzərələri",
"Şeir topluları və poetik kredolar", "Poeziyada nəfəs
dəyişimi", "Ədəbi qruplar, poetik manifestlər",
"1990-cı illərdə dramaturgiya və teatr" məqalələrini,
ikinci cilddə isə "Yeni Azərbaycan obrazı",
"Qarabağ mövzusunda müharibə romanları",
"Realist-psixoloji romanlar" (L.Həsənova ilə),
"Tarixi romanlar" (Gülnar Qəmbərova ilə),
"Müstəqillik dövrü hekayəsinin inkişaf
dinamikası", "Aqil Abbasın yazıçı-vətəndaş
missiyası", "Səyyad Aran nəsrinin həqiqətləri",
"Əjdər Ol. Könül
savaşı", "Dramaturq və nasir Əli
Əmirli", "Çağdaş ədəbiyyatda
modernizmin gəlişməsi" məqalələri və
"Nəticə" hissəsini çap etdirib. İkinci kitabda Azərbaycan ədəbiyyatının
2000-ci illər mərhələsinin ümumi səciyyəsi,
inkişaf tendensiyaları və əsas yaradıcıları
ifadə olunub.
Kitabda
müxbir üzvün "Ədəbi-mədəni proses"
(İ.Həbibbəyli ilə), "Müstəqillik
dövrünün romanları" (L.Həsənova ilə),
"Yeni Azərbaycanın obrazı", "Qarabağ
mövzusunda müharibə romanları",
"Realist-psixoloji romanlar" (Lalə Həsənova ilə),
"Modernist-ekzistensial romanlar" (Lalə Həsənova ilə),
"Tarixi romanlar" (Gülnar Qəmbərova ilə),
"Müstəqillik dövrü hekayəsinin inkişaf
dinamikası", "Aqil Abbasın yazıçı-vətəndaş
missiyası", "Səyyad Aran nəsrinin həqiqətləri",
"Əjdər Olun könül savaşı",
"Dramaturq və nasir Əli Əmirli",
"Çağdaş ədəbiyyatda modernizmin gəlişməsi"
məqalələri çap olunub və "nəticə"
hissəsi verilib.
T.Əlişanoğlu
bu kitablarda Ulu öndər Heydər Əliyevin xilaskarlıq
missiyasından, akademik İsa Həbibbəyli ilə birlikdə
yazdığı müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının
təşəkkülü: ictimai-siyasi şərait,
dövrün ədəbiyyatının qaynaqları, ədəbi-mədəni
proses, mövzu və tendensiyalarından, Qarabağ müharibəsinin
ədəbiyyatımızdakı inikasından, poeziya,
publisistika və müharibə nəsrindən; 1990-2000-ci illərin
nəsrindən, repressiya mövzusundan, memuar ədəbiyyatı,
modernizm, yaradıcı gəncliyin nəsr
axtarışlarından, ədəbi qruplar və poetik
manifestlərdən; 1990-2000-ci illərin dramaturgiya və
teatrından, habelə Yeni Azərbaycan obrazından; müstəqillik
dövrünün hekayə və romanlarından, Aqil Abbas,
Əli Əmirli, Səyyad Aran və Əjdər Ol
yaradıcılığından bəhs edib.
Müəllif "Nəsrdə Qarabağ müharibəsinin
aspektləri" (Bakı, "BQU nəşr", 2013)
monoqrafiyasında tanınmış nasir və dramaturq Ağarəhimin
(Ağarəhim Rəhimovun) yaradıcılığını
geniş təhlil predmeti götürüb. Nəşrin
redaktoru professor Nizami Məmmədovdur. Qeyd edildiyi kimi,
"kitabda görkəmli nasir, dramaturq Ağarəhimin hekayə,
povest, roman və pyeslərində Qarabağ müharibəsinin
süjet və ricət, peyzaj və metafora, bədii obraz və
portret, janr və kompozision və s. cəhətdən aspektləri
araşdırılıb".
Müxbir
üzv burada Ağarəhimin
yaradıcılığındakı Qarabağ mövzusunu
konkret münasibət və müdaxilə yönlərindən
canlandırıb: erməni əsirliyi ("Gəlinqayada
qoşa məzar"), əsgər anası ("Əsgər
anası"), ziyalı mövqeyi ("Qoşa qanad"),
Qarabağ müharibəsinin görünməyən tərəfləri
("İkili dünyam"), arxadan vurulan zərbə
("Canavar balası").
T.Əlişanoğlu Məqsəd Nurun redaktor olduğu
"Azərbaycan, Azərbaycan" (Bakı, "Nurlan",
2005, 108 s.) kitabına esselərini, publisist düşüncələrini,
elmi-tənqidi oçerklərini daxil edib. "Bütövlükdə
kitabın predmetini və ideoloji mənbəyini dövlət
ideologiyamız olan azərbaycançılıq təşkil
edir. Orijinal yanaşma tərzi, üslubu,
yeni fikirləri özündə ehtiva edən kitab ilk növbədə
milli sabahımızın qurucuları olan gəncliyə
ünvanlanıb".
Müəllif
"Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun beş ili akademik İsa Həbibbəyli ilə"
məqalələr toplusunda (Bakı, "Elm və təhsil",
2018) nüfuzlu elm təşkilatçısının son
beş ildəki "ədəbi ictimai fəaliyyətindən,
institutda həyata keçirilən elmi-təşkilati
islahatlardan, ədəbiyyatşünaslıq elminin son nailiyyətlərindən,
habelə akademikin ədəbiyyat tarixçiliyi, ədəbiyyat
nəzəriyyəsi və ədəbi tənqid sahəsində
əldə etdiyi böyük yaradıcılıq
uğurlarından söz açılıb".
T.Mustafayev 1983-cü ildən müəllim işləyir. 1994-cü ildən ali məktəbdə pedaqoji fəaliyyətini
davam etdirir. 2001-ci ildən Bakı Slavyan
Universitetinin filoloji fakültəsinin müəllimidir, Azərbaycan
ədəbiyyatı kafedrasının əməkdaşıdır.
O, ali məktəblərdə dərslik, dərs
vəsaitləri və proqramların müəllifidir. Tehran
müəllim "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı"
(2008), "Folklor
və ədəbiyyat", "Müasir ədəbi
proses" (2013) proqramları və ali məktəblərin
magistrləri üçün "Müstəqillik illəri
Azərbaycan ədəbiyyatı" (2018) dərsliyini
çap etdirib.
Tehran Əlişanoğlu zəhmətkeş ziyalıdır. Ədəbiyyatımızın dərin təəssübkeşidir. Susmaq onun vərdişi, qələmini danışdırmaq isə peşəsidir. Ardıcıl, fasiləsiz yazır. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu "Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsinin müdiridir, institutun elmi-tədqiqat və elmi-təşkilati fəaliyyətinin gücləndirilməsində böyük əməyi vardır. O, Dünya ədəbiyyatı üzrə Əlaqələndirmə Şurasının sədridir.
16 yanvar 2020-ci ildə Tehran Əlişan oğlu Mustafayevin
60 yaşı tamam olur. Biz tanınmış ədəbiyyatşünas
və tənqidçini yubileyi münasibətilə səmimi
qəlbdən təbrik edir, ona möhkəm
cansağlığı və böyük
yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.
Əlizadə ƏSGƏRLİ
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun direktor müavini
525-ci qəzet.- 2020.- 11 yanvar.- S.17.