Qanlı Yanvarın ağrıları
"Şəhərin qış gecələri"ndə
"Həyatdı
da, elə bəlalar var ki, dil də aciz qalır"...
Yanvarın 18-də və 19-da Gənc Tamaşaçılar
Teatrının səhnəsində nümayiş olunan
tamaşada akademik Bəhram Zeynallının (Elşən
Çarhanlı) dilindən eşitdiyim bu cümlə elə
oradaca əsər haqqında yazını başlarkən
üzləşəcəyim "ilk cümlə" problemindən
məni xilas etmiş oldu. Həmin gün səhnədə
elə bir faciəni izləyirdik ki, həqiqətən onu ifadə
etməyə, təsvirini verməyə, haqqındakı təəssüratını
bölüşməyə dil də aciz qalır.
1990-cı
ilin qanlı 20 Yanvar faciəsi... Bəli, bu faciəni
ifadə etməyə sözlər belə acizdir. Amma Xalq yazıçısı Anar o acizliyin gözlərinin
içinə baxa-baxa məhz elə o acizliyin özünü
yazıb. Əməkdar incəsənət
xadimi Bəhram Osmanov elə o acizliyin acığını
çıxararcasına bu əsəri səhnələşdirib.
Və aktyor heyəti öz oyunları ilə o acizliyin
üzünə yağlı bir sillə endirdilər, sübut
etdilər ki, bəlkə bəzi bəlaları ifadə etməkdə
dil acizdir, amma insan əsla aciz deyil, istəsə, nə
cürsə onu çatdıracaq: Anar kimi, Bəhram Osmanov
kimi, "Şəhərin qış gecələri"nin yaradıcı heyəti kimi...
***
Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar
Teatrında 20 Yanvar faciəsinin 30-cu ildönümü ərəfəsində
"Şəhərin qış gecələri" adlı
yeni tamaşa nümayiş etdirildi.
Tamaşanın premyerasını
Prezident Administrasiyasının humanitar siyasət məsələləri
şöbəsinin müdiri Fərəh Əliyeva, Mədəniyyət
naziri Əbülfəs Qarayev, Bakı Şəhər İcra
Hakimiyyətinin başçısı Eldar Əzizov, Səbail
rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Vüqar
Zeynalov, Azərbaycan MEA-nın vitse-prezideti, Akademik İsa Həbibbəyli,
Xalq yazıçıları, Xalq şairləri, dövlət
rəsmiləri və mədəniyyət xadimləri izləyiblər.
Xalq yazıçısı Anarın eyniadlı pyesi əsasında
hazırlanan səhnə əsərinin quruluşçu
rejissoru Bəhram Osmanov, bəstəkarı Xalq artisti
Siyavuş Kərimi, quruluşçu rəssamı Arif
Əbdürrəhmanovdur.
Səhnə
işinin nümayişindən əvvəl rejissor Bəhram
Osmanov 30 il öncə xalqımızın
yaşadığı böyük faciənin teatr səhnəsində
anılmasının mühüm əhəmiyyət
daşıdığını qeyd edərək deyib: "Son
aylarda var qüvvəmizlə çalışıb
"Şəhərin qış gecələri"
tamaşasını hazırladıq. 20 yanvar hadisələrindən
otuz il keçsə də, bu dəhşətli
faciə unudulmayıb və tarixdə silinməz izlər
qoyub. Böyük yazıçımız Anar məhz
30 ildən sonra bu mövzuya müraciət edib. Görünür, burada bir məntiq var. Bilirsiniz ki,
hələ ötən əsrin 80-ci illərində Anarın
"Şəhərin yay günləri" əsəri
çox məşhur idi. Tamaşaya mərhum
rejissor Tofiq Kazımov quruluş vermişdi. Bu dəfə isə həmin qəhrəmanlar soyuq
bir yanvar axşamında bu faciəni yaşayırlar. Bütöv millətin faciəsini bir ailənin
timsalında göstərilən əsəri bədii şərtiliklə
və müasir vizual vasitələrdən istifadə edərək
səhnələşdirməyə
çalışmışıq. Ümid
edirəm ki, bu tamaşa yeni nəslin həqiqətlərimizi,
tariximizi doğru-dürüst öyrənməsi
baxımından faydalı olacaq".
Səhnə
əsərində Əməkdar artistlər Elşən
Rüstəmov, Kəmalə Hüseynova, Elşən
Çarhanlı, Şövqü Hüseynov, İlham Əsədov,
aktyorlar Bəhram Həsənov, Vahid Orucoğlu, Vüqar Məmmədəliyev,
Ramil Məmmədov, Manaf Dadaşov, Ədalət Əbdülsəməd,
Rövşən Abbasov, Kərəm Hadızadə və Ramiq
Nəsirov rol alıblar.
***
Xalq
yazıçısı Anarın təxminən 40 il öncə
yazdığı və uzun zaman uğurla nümayiş olunan
"Şəhərin yay günləri" əsərindəki
obrazlar indi şəhərin qış gecələrində,
həmin o qanlı yanvar günündədirlər. Buradakı Qiyası da, Dilarəni də, Bəhram
Zeynallını da, Şamxalı da, Firuzu da və digərlərini
biz artıq tanıyırıq. Onların
necə bir insan olmasıyla bağlı az-çox
düşüncə sahibiyik. Amma indi onlar
elə bir günə, elə bir dövrə gəlib
çıxıblar ki, kimlikləri haqqında konkret rəy
bildirməyə tələsməməliyik. Çünki bu, fövqəladə bir durumdur.
Bütünlüklə ölkə siyasi,
iqtisadi, psixoloji, maddi və mənəvi böhran içərisindədir.
Bu durumda o tanıdığımız insanlar
necə davranacaqlar, düşdükləri situasiya onlara necə
təsir edəcək... bütün bunları 18-19 yanvar
günü əsərin premyerasında öyrəndik.
Tamaşa bir ailənin simasında 20 Yanvar hadisəsinin
törətdiyi əzablardan bəhs edir. Müəllif
məsələyə məişət mövzusunda yanaşsa
da, ümumilikdə Azərbaycan ziyalısının, sadə
Azərbaycan insanının ictimai-siyasi, sosial məsələlərə
münasibətini göz önünə sərir. Həmin ailənin timsalında ötən əsrin
90-cı illər hadisələri, meydan hərəkatı,
ölkədəki siyasi-ictimai vəziyyət şərh
olunur.
Tamaşada hadisələr 1990-cı ilin 20 yanvar ərəfəsində
baş verir. Evin xanımı Dilarənin (Kəmalə
Hüseynova) ad günüdür. Demək
olar ki, əsas obrazların hamısı bu məclisə
toplaşıb. Qızğın söhbət
gedir. Əsas mövzu isə əlbəttə,
son zamanlar baş verən hadisələr, səngimək bilməyən
iğtişaşlar, meydan hərəkatıdır.
***
Əsərdə həmin dövr insanlarının mənəvi-psixoloji
gərginliyi ifadə olunur. Tamaşanın ideyası belə
şərh oluna bilər: bütün zamanlarda ziyalı
mövqeyi ön planda olub. Hansı zamanda ki,
kütlə və ziyalı arasında uçurum yaranır, o
zaman uğursuzluq qaçılmazdır. Müəllif
bəzi yerlərdə tarixi faktları da göstərir.
Belə ki, həmin dövrdə beş nəfər
Azərbaycan ziyalısı, deputatı Moskvaya gedir,
Qorboçov və həmin dövrdə SSRİ idarəçiliyindəki
digər insanların qəbulunda olurlar. Orada
onlara dolayı yolla xəbərdarlıq edilir ki, Azərbaycanda
etiraz aksiyaları səngiməsə, qırğın törədiləcək.
Tamaşadakı akademik, SSRİ Ali Sovetinin
deputatı, baş qəhrəman, meydan hərəkatının
öncüllərindən olan Qiyasın (Elşən Rüstəmov)
əmisi Bəhram Zeynallı buna mane olmağa
çalışır. Bəhram
Zeynallı müəyyən mənada Azərbaycan
ziyalısının ümumiləşdirilmiş
obrazıdır.
Bundan əlavə,
müstəntiq, daha sonra isə prokurorun köməkçisi
olmuş Şamxal (Vüqar Məmmədəliyev) Bəhram və
universitet müəllimləri olan Çopur Cabbarla
(Şövqü Hüseynov) Sədyarı (Ədalət
Əbdülsəməd) yanına çağırıb
meydanı boşaltmağı, tələbələr
arasında geri çəkilmək, etirazları dayandırmaq
təbliğatı aparmalarını tələb edir. Amma təbii ki, bütün bunların heç bir nəticəsi
olmur. Azadlıq yanğısıyla qovrulan millət bir an belə olsun meydanı tərk etmir, günbəgün
etirazlar artır, iğtişaşlar daha da
qızışır.
Əsərdə erməni obrazına da yer verilib. Ümumiyyətlə,
bu əsərdə konkret hansısa xalqı
günahlandırmaq cəhdi yoxdur. Çünki
baş verən bütün faciələrin kökündə
siyasət dayanır. Xalqlar, sadə insanlar
yanlış siyasətin qurbanlarıdır. Burada müəlliflərin beynəlmiləlçi,
humanist, multikultural yanaşmalarını görürük.
Burada rus da, erməni də düşmən deyil, yəhudiyə
sevgiylə yanaşılır...
Erməni
obrazı olan Qurgen (Kərəm Hadızadə) əsərə
Əjdər kişi (Rövşən
Abbasov) vasitəsilə daxil olur. Əjdər kişi
uzun illər onunla birgə taksi sürücüsü işləyən
yaşlı Qurgen və nəvəsini Dilarəylə
Qiyasın evinə sığınmaq, gizlənmək
üçün gətirir. Ev sahibləri erməniləri
qəbul edir, hətta evlərə hücum çəkən
etirazçılardan belə gizlədə bilirlər.
Vaxtilə üç il Şuşa həbsxanasında
məhkum olarkən erməni türmə nəzarətçisindən
olmazın əzablar görən evin oğlu Namiq (Bəhram Həsənov)
isə ata-anasının bu hərəkətini qəbul edə
bilmir. Erməniləri özünə və
xalqına düşmən sayan, onlara nifrətlə
yaşayan oğlan valideynlərinə etiraz edərək meydan
hərəkatına qoşulur və 20 Yanvar gecəsində
şəhid olur. Bütün bunlardan sonra
onun anası Dilarə Qurgeni ittiham edir, ona qarşı
üsyan qaldırır. Və sonda Qurgen vicdan
əzabına dözməyib özünü eyvandan atır.
Tamaşa boyunca xırda məişət detallarında
biz onun əsl xislətini görə bilirik. Onun "dolma
bizimdir" kimi bir neçə məişət mənimsəmələri
əslində, xırda görünsə də, mühüm
fakorlardır. Sonradan tarix də bunu
sübut edir.
Əsərdə ən maraqlı obrazlardan biri Çopur
Cabbardır.
O, keçmişin danosçularındandır. Öz mənafeyi
uğrunda türkçünün yanında
türkçü, imperialistin yanında imperialist ola bilir.
Bütün obrazları birləşdirən əsas
xüsusiyyət "mən" mövqeləridir. Onların ətrafında
baş verən bu qədər böyük hadisələrə,
sosial-siyasi qarışıqlıqlara münasibətlərinin
başında şəxsi travmaları, ağrıları
dayanır. Məsələn, Qiyas
zamanında Şamxalın oğlu Zauru (Ramil Məmmədov)
imtahandan kəsdiyi üçün indi KQB-nin mayoru işləyən
Zaur ona nifrət edir.
Oğurluq üstündə həbsdə yatan
keçmiş məhbus Ağarəfi (Manaf Dadaşov) cəmiyyətin
incitdiyi, təklədiyi, mənəvi və maddi böhranlara,
məhrumiyyətlərə düçar etdiyi insanların
ümumiləşdirilmiş obrazıdır.
Bütün bu obrazların hamısının partiyadan,
dövlətdən, millətdən, ictimaiyyətdən,
müstəqillikdən bir gözləntiləri olduğu
göstərilir. Müəllif bütün bunların
fonunda 20 Yanvar faciəsinin səbəbini göstərməyə
çalışır.
***
Tamaşada maraqlı rejissor həlli özünü
aydın göstərir. O, bu əsərdə sənədli teatr üslubundan
istifadə edib. Belə ki, səhnəyə əlavə
kamera quraşdırılmışdı və bu kameranın
köməyi ilə tamaşaçı səhnədəkiləri
təkrar arxadakı böyük monitorda görür. Xüsusən, meydan hərəkatındakı
çıxışçılar daha yaxından, iri planda
göstərilir.
Quruluşçu rəssamın əsərə
münasibəti fərqli və özünəməxsus idi. O, sadə dekora
üstünlük vermişdi. Səhnədəki
aşmış elektrik dirəyi müxtəlif situasiyalarda fərqli
funksiyalarla çıxış edir. Bu
"çoxfunksiyalı dirək" meydanda tribuna, evdə
eyvan, sərhəd, maneə, eləcə də PTS kamera rolunu
oynayır. Sadə səhnə tərtibatı
ilə rəssam tamaşaçının fikrini olaylara və
obrazlara cəmləməsinə yardımçı olur,
onların fikrinin başqa detallara yayınmasına izin vermir.
***
20 Yanvar günü Mədəniyyət televiziyasında
qonaq olan tamaşadakı aktyorların bir qismi maraqlı
faktı ortaya qoydular. Kəmalə xanımın sözlərinə görə,
tamaşaya çox az zaman, cəmi 15 məşq
prosesində hazırlaşıblar. Aktyorların
yekdil rəyi isə belə idi ki, tamaşa elə bir zamandan bəhs
edir ki, burada oynamağa gərək yoxdur. Hər biri o
zamanın canlı şahidləri olduğundan faciənin
ağrısını öz ürəklərində həmişə
hiss edirlər.
***
Tamaşadan sonra Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyinin
mədəniyyət və tanıtma müşaviri İrfan
Çiftçiylə səhnə əsəri haqqında
söhbət etdik. Onun fikirləri də maraqlı oldu: "Azərbaycanın
və Türk dünyasının usta yazarı Anar bir mənada
Azərbaycan və bütün Türk dünyasının
yaxın tarixini yenidən Azadlıq meydanından teatr səhnəsinə
daşıyır. 20 Yanvar hadisələri Sovetlər
Birliyinin dağılmasına yol açan ən önəmli
hadisələrdən biri, həm də Azərbaycanın
müstəqilliyə gedən yolunda ən əsas xalq hərəkatıdır.
Aradan keçən 30 ildən sonra Anar
bütün ustalığıyla bu dövrü, meydanı təsvir
edir. Bu meydan sadəcə xalqın
toplandığı meydan deyil, eyni zamanda, illərdir,
yüzillərdir ürəklərində
daşıdıqları hisslərini, istəklərini dilə
gətirdikləri yer idi. Bütün bu
hadisələri, həmin dövrdə yaşayan
seçilmiş alimləri, üsyançı gəncləri
meydanın ruhuyla səhnəyə yansıtmaq Azərbaycanın
kimlik və gələcək arzularını da yenidən tərpətmiş
olur, məncə. Anar bütün
bunları möhtəşəm bir şəkildə səhnəyə
gətirərək gözəl bir əsər ortaya qoymuş
olur.
Eyni zamanda, tamaşa olaraq, son illərdə Azərbaycanda
mənim izlədiyim ən dinamik oyundur. Rejissorunu və
yaradıcı heyəti təbrik edirəm. Çox
dinamik, sadə şəkildə və epik teatrdan gələn
az dekorla meydanı səhnəyə
kollajlayaraq modern, postmodern tərzdə sərgiləməklə
Azərbaycanın kimlik məsələsini gündəmə
gətirən bir əsər hazırlayıblar. Tamaşada
Rusiyanın rolunun az olması və cəmi
bir qadın (ana) rolu olması, məncə, tamaşaya irad
tutula biləcək nüanslardır. Məncə,
azadlıq hərəkatında da Azərbaycan qadınları
önəmli rol oynayırdılar. Bunu səhnədə
də görmək istərdim. Anar yenidən Anar
möcüzəsini ortaya qoyaraq teatrda da öncül bir iş
görmüş oldu".
Sonda
premyera münasibətiylə müəllifləri,
yaradıcı heyəti təbrik edir, şəhidlərimizə
Allahdan rəhmət diləyirik! Onları və həyatlarını
itirdikləri faciəni unutmuruq, unutdurmuruq!
Şahanə MÜŞFİQ
525-ci qəzet.- 2020.- 22 yanvar.- S.11.