Dağdağan
ağacına bağlanmayan yaylıq...
Roman yazmaq, mənim nəzərimdə, şəhər
salmaq, arxitektura kimi bir işdir, həm də elə işdir
ki, həm fiziki, həm də mənəvi zəhmət tələb
edir.
Mən
"Qaraqaşlı" adlı yeni salınmış bir
"şəhərin" tağlı, giriş
qapısından içəri boylananda gördüm ki... "dağlardan əsən meh Dağdağan
ağacının budaqlarına bağlanmış rəngli
parçaları əsdirirdi. Kimin əli
hansı budağa çatmışdı, paltarının ətəyindən,
şalının yelənindən bir şivrim cırıb
bağlamışdı, ağaca dil vermişdi". Bədii ədəbiyyatımızda hələm-hələm
gözə dəyməyən bu iki kəlmə -
"şalın yeləni" və "bir şivrim"
sözləri fikrimi cəlb etdi və dil açan inanclı
ağaca qulaq kəsilmək istəyi məni tərk etmədi.
İstedadlı gənc yazıçı
Vüsal Nurunun "Qaraqaşlı" adlı bu
romanını oxuyub ("Azərbaycan" jurnalı,
11/12.2019) gördüm ki, doğrudan da "Müharibə
siyasətçilərin oyunu, dövlətlərin qazancı,
ailələrin faciəsidir".
Ermənilərin Azərbaycan türklərinə
böyük xəyanətindən söz açan bu əsərdə
hadisələr 1989-90-cı illərdən üzü bəri
baş verən olayları əhatə edir. Dağlıq Qarabağda azərbaycanlı
əhalidən öz milisimizin əliylə ov tüfənglərinin
yığılmasından başlayır hər şey... Xocavəndli Mövsüm kişinin
"Qaraqaşlı" adlı tüfəngi əlindən
alınmışdır. Azərbaycan
milisinin əliylə. Təsəvvür eləyin, sonra həmin
tüfəng erməni Arakelin evindən çıxacaqdı!
Mövsüm kişinin o zamankı qonşuları "sən
o millətdənsən, mən bu millətdənəm"
sözlərinin nə olduğunu bilməzdilər. Soruşardılar: "Bu
ayaqqabını kim tikib? Bizim Qarik,
Sarımsaq turşusunu kimdən aldın? "Mane
xaladan". "Bizim Arevik rəhmətə gedib",
"Ara, Xasan evdə, mal-qarada sana amanat... qapıları
bağlamırıx, biz getdik Yerevana..."
Bu kimi inam, etibar, mehribanlıqla dolu sözlərin
altından sonra elə xəyanətlər üzə
çıxır ki... hamısına bir-bir şahid
olacaqsız.
Romanın
əsas ağırlıq mərkəzində məhz elə
bu məsələ dayanır: yaxın qonşunun və dostun
xəyanəti!
Azərbaycan
türkü, tarix müəllimi Sabir hadisələrin
qızğın anında deyir: "Ay qonşular, bəli,
Maykanuş erməni qızıdır. İndi
bu müharibədə onun nə günahı var? O,
axı kimə güllə atıb? Erməni
qızı olanda nə olar?" Sonra elə həmin o
erməni qızının, yəni Sabir müəllimin
arvadı Maykanuşun qardaşı Tatos elə bir hiylə, elə
bir biclik toru qurur ki, Sabirin oğlu Azər atasını
öldürür. Ermənilərin hiylə və
xəyanətlə dolu əməllərini müəllif yeri
gəldikcə, necə olubsa eləcə, ustalıqla
açır.
Bəli, tarix müəllimi Sabir doğma oğlunun əli
ilə qətlə yetirilir. Özü də elə
məqamda ki, Sabirin arvadı Azərin anası Maykanuş
"Dağdan enən yelin gətirdiyi avtomatın kal
qakkıltısını dinşəyir, həyətdə
ulayan itə acıqlanıb susdurur, ürəyində bildiyi
bütün müqəddəslərə yalvarır. Gah
salavat çevirir, gah da xaç çəkir: "Sabiri qoru,
Allah. Onu ölümdən xilas elə. Balalarım atasız qalmasın. Onu
öldürsələr, mən Azərə, Azərinə nə
deyərəm? Necə deyərəm ki,
atanızı ermənilər öldürdülər? Yol aç, evimə getməyə yol ver mənə.
Bu müharibə dayansın, yaylıq alıb
Dağdağana bağlayım", - deyə yalvarır.
***
Albanlardan
qalan qədim Amanas monastırında baş keşiş Mxitar
Manukiyan həmin yerdə indi din pərdəsi altında
insanlığa sığışmayan alçaq və vəhşi
əməllərə imkan yaradır, ətraf kəndlərdən
tutulub əsir gətirilən azərbaycanlı qız, gəlinləri
həmin monastırda saxlayırlar, min cür işgəncə,
əzab-əziyyət verirlər, hətta özlərinin hesab
etdikləri bu monastırdan inqubatır kimi istifadə edirlər.
Əsir qadınlardan doğulacaq uşaqları
böyüdüb gələcəkdəki planları
üçün Azərbaycan türklərinə qarşı
qoymaq, ön cəbhələrdə onları
qırğına vermək niyyətindədirlər.
Əsərdə
yaddaqalan dolğun obrazlar çoxdur, onlardan əsas ikisi
haqqında bir az geniş
danışmağa dəyər. Dəyirmançı
Mövsüm kişi və onun oğlu -
igidlər igidi İbad! O İbad ki, açıq-aşkar
deyir: "Fikirləşdikcə dəli oluram. Torpaq
mənim, rayon mənim, amma idarələrin rəhbəri erməni.
Bizi də terrorçu kimi axtaran, yoxlayan rus.
Biz öz torpağımızda əsir
düşmüşük, xəbərimiz yoxdu".
Xocavəndli Mövsüm kişinin həm özü, həm
də peşəsi halallıqla yoğrulub. El-obasının,
torpağının vurğunu, fədaisidir! İsti, bərəkətli
ocağının yetirmələri, övladları da eləcə...
"Hamı deyirdi ki, Mövsüm kişinin dəyirmanı
bərəkətlidir. Ətraf kəndlərdə
yaşayan ermənilərdə buğdasını bu dəyirmanda
üyüdürdü. Bilirdilər ki, Mövsüm kişi işinə haram qatmaz. On
çuvalın bir dənində də gözü olmaz".
Belə bir alicənab kişi mərdlikdə,
kişilikdə yetkin, ağsaqqal adamın ona babasından qalma
"Qaraqaşlı" adlı tüfənginin adı romana
sərlövhə kimi təsadüfən seçilməyib. "Qaraqaşlı" tüfəngi həm də
simvolikadır. Kişinin atı, papağı, tüfəngi...
Dədə, babalarımız tərəfindən
bu üçlük həmişə konservativ məsələ
sayılıb. Vüsal Nuru də əsərin
əsas ülgüsündə bu məsələlərin təhlil
və təsvirlərinə daha çox diqqət yetirmiş və
dərin həssaslıqla yanaşmışdır. Ona görə oxucu müəllifə və müsbət
obrazlara isinişə bilir.
***
... Elə bir vaxtdır ki, artıq Sovetlər Birliyi
parçalanıb. Azərbaycan Moskvadan
ayrılıb. Ermənilərin əlinə
girəvə düşüb. Onlarda torpaq
acgözlüyünə, hərisliyinə təzə təpər
peyda olub. Yenə də köhnə, kirli
niyyətlərini təzələmək, Dağlıq
Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq fikrinə
düşüblər. Sovet əsgərləri
də Xocavənddəki ən iri orta məktəbi hərbi qərərgaha
çeviriblər. Xocavəndlilər isə
İbad kimi qəhrəman oğulları başda olmaqla öz
torpaqlarını qorumaq, əldən verməmək
üçün ölüm, dirim vuruşlarında
çarpışırlar. Yazıçı
İbadın simasında, döyüşlər fonunda əsl
vətənpərvər bir döyüşçü
obrazını ərsəyə gətirmişdir. İbad ətrafına yığdığı həmkəndlilərindən
ibarət kəşfiyyatçı dəstəsi
yaratmışdır, uğurlu əməliyyatlara
başçılıq edərək düşmənin
silahlarını ələ keçirir, mərdliklə
mübarizə aparır. Atası Mövsüm kişinin
"Qaraqaşlı" adlı tüfənginin dalınca iki
dəfə yüksək patetikalı hiyləgər
düşmən olan Arakelin qapısına üz tutur, hərbi
fəndlər işlədərək əvvəlcə xəbərdarlıq
kimi onun qulağının məməsini kəsir, sonra bir
müddət sonra yenə geri qayıdıb həmin tüfəngi
geri alır! Özü də qoçaqlıqla, üzbəsurat...
mərdyana....
Müəllif burada geri alınan
"Qaraqaşlı" tüfənginin fonunda qaytarılacaq
torpaqlarımızın işarəsini verir. Amma... biz
uğur qazandıqca öz içimizdəki gizli xəyanət
dalğaları qabarmağa başlayır. Sapı özümüzdən olan baltalar baş
qaldırır. Müharibənin
ağır, qıtlıq çağlarında bahalı
"Marlboro" siqareti çəkən mayor Bayramovlar,
Salmanovlar da üzə çıxır.
Əsəri oxuduqca ürəkdə ağrı
doğuran romanın cövhərində azərbaycanlıların
çörəyini yeyən, içdikləri suyun
başını murdarlayan ermənilərin bədniyyətliyi
ilə bağlı təsvirlərin, olayların miqyası
böyüyür.
Vüsal Nuru bir yazıçı kimi öz
müşahidələrinin, istedadının imkanlarından
geniş istifadə edərək, əsərin ən təsirli
tərəflərini oxucuya onu riqqətə gətirəcək
dərəcədə çatdırır; erməni
qardaşları Tatos və Suren bacısı Maykanuşgilə
gəlirlər. Özü də elə bir vaxtda ki,
artıq köhnə, qapıbir qonşular arasında indi
postlar qurulub. Adamlar bir-birini öldürməyə
müntəzirdilər. Belə bir məqamda Sabir müəllimin
oğlu Azərin dayıları gəliblər bacıları
Maykanuşun evinə... Burada dartışma, qan qoxuyan
söz-söhbət, mübahizə getdikcə
qızışır:
"Sabir
müəllim: - Rədd olun evimdən! Çıxın! -
yumruğunu düyünlüyüb bağırdı, -
yoxsa...
Sabir nə edəcəyini bilmirdi. Maykanuş
onun qarşısında dayanmışdı".
Situasiyanın
ağrılığından oxucu da həyəcan içindədir,
- iki silahlı erməni, iki qardaş - biri Suren, biri Tatos,
bacıları Maykanuşun evində...
"Sabir əlindəki qoşalülə tüfəngi
qayınlarına tuşlayır. Çaxmağı çəkib
barmağını tətiyə qoyur:
-
Çıxın evimdən! Nə təhər
gəlmisiniz, elə də sürükün.
Tatosun
üzü dəyişdi:
- Na
qışqırırsan? Sandan qorxan var? Bura Mayanın evidir. Biz bacımızı
qormağa galmişik, sana xoş deyil, get
yat.
Mayqanuş Sabirin biləyindən
yapışmışdı. Qorxurdu ki,
qardaşlarına hücum edər. Əlbəyaxaya
çıxarlar".
Erməni xislətinin naqisliyini bütün incəliklərinə
qədər açan yazıçının romana gətirdiyi
dialoqlara fikir verin. Həm də onlar - iki qardaş hər ikisi də
silahlı, Sabir müəllim isə öz evində tək... Onun erməni arvadı yenə də nədənsə
ərindən yox, qardaşlarından nigarandır. Qorxur
ki, o (yəni əri Sabir ),
qardaşlarına hücum edər.
- Niyə
qulaq asmırsan Sabir? Bunlar bizə görə gəlib.
-
Qardaşlarına denən onlara əlim-ayağım dəyməmiş
getsinlər. Bir azdan səhər açılacaq.- Sabir onlara eşitdirdi. Kənd xəbər
tutsa...
- Onlar
bizi aparmağa gəliblər. Atam göndərib.
Deyib ki, Sabir üçün də burda
yaxşı olar".
Artıq bəzi gizlin mətləblər aydın olur,
iliklərinə qədər hiylə hopmuş ermənilərin
məkrli niyyətləri, qanlı planları üzə
çıxır. Deməli, onlar azərbaycanlıların
ev-eşiklərini, yurd-yuvalarını tar-mar edəcəklərmiş,
adamları qətlə yetirəcək, onların
torpaqlarına yiyə duracaqlarmış. Bu
planı bilən Tatos və Suren öz bacılarının,
onların övladlarının dalınca ona görə gəliblərmiş,
getsə, hələ evin sahibi Sabir müəllimi də aparmaq
fikirləri varmış. Ona görə də Suren xəbərdarlıq
edir:
" -
Yezna, yaşamaq istasan, galarsan - dedi. Man sani belə
qarşılamaram".
Vüsal Nuru əslən Dağlıq Qarabağdan
olduğu, həmin olayların içindən keçdiyi
üçün bu lövhələri uğurla qələmə
alır və oxucunu təsirləndirməyə müvəffəq
olur.
Azərbaycan qadınlarının əsir düşərgəsindəki
ağır halları da əsərdə təsirli dillə
verilir. Ermənini
təcavüz etmək istədiyi azərbaycanlı əsir
qadın ovcunda gizlətdiyi şüşə
qırığını düşmənin boğazına
sancır! Həm dəhşətli, həm də
qürurverici bir mənzərə! Əsir
düşmüş Azərbaycan qadını ən
ağır işgəncə məqamında belə öz
namusunu həyatı bahasına qoruyur.
***
"O,
sözünü yerə çəliklə möhürlədi",
"Hər dəfə "Qaraqşlı" tüfəngi
Mövsüm kişinin yadına düşəndə pərt
olur, içinə çəkilirdi, bulana-bulana
çıxıb gedirdi", "Bir də
görürdün, lap uzaq kənddən at arabasında,
eşşək daşqasında çuval-çuval buğda
gəlir", "Ətrafa kəpənək tozuna
qarışmış sükut çökdü",
"Əbülfət hiss elədi ki, deyə bilmədiyi
sözlər ağzını yandırır",
"Hamının ağzında loxması
böyüdü", "Sabir o baxışların səsini
eşdirdi"... Romanda bu kimi xalq dilindən gələn,
poetik, duyğulu cümlələrin sayını xeyli
artırmaq da olar.
Əsərin rəvan dili, hər bir obrazın özünə məxsus danışıq üslubu, adamların həyəcan və təşvişləri təbiilik haləsi içində təsvir olunur. Yazıçı bəzən bir rəssam kimi ətrafı, təbiəti, öz rəngləri, boyaları ilə oxucunun gözləri önündə canlandırır. Vüsal Nuru oxucu ilə əsər arasında rahat bir ünsiyyət körpüsü qura bilir. Müəllif xalqımızın düşdüyü məşəqqətli hadisələri bir-bir açıb çözələyir, oxucusuna obyektiv və bədii cizgilərlə çatdırmaq istəyir. Yaratdığı əlvan təbiət lövhələri oxucunu bir az özünə gəlmək, dərindən nəfəs almaq imkanına da qovuşdurur. Bu məqamlarda istər-istəməz Nitsşenin bir sözü haraya yetir: "Sənət bizə həqiqətin yükü altında ölməmək üçün lazımdır". Ağır, kədərli olayların ətrafında əsrarəngiz təbiət təsvirlərinin poetik təsviri, Dağlıq Qarabağın mənzərələrinin sənətkarlıqla, orijinallıqla əsərdə şəkillənməsi oxucunun gözlərində, hafizəsində həm silinməz izlər qoyur, həm də qəlbini ovundurur. "Dağdağan ağacı budaqlarını qadınlara elə inamla, elə ümidlə əyirdi, medalını alan qalib kimi başını elə vüqarla dikəldib göyə baxırdı, deyirdin bəs, indi duam qəbul olundu. Qulağını gövdəsinə söykəsəydin, bəlkə də Dağdağan ağacının bu torpaqların dərin qatına uzanmış köklərindən gələn səsini eşidərdin"; "Qonşusunu qəribsəmiş iti onu görən kimi yalaqlandı, ayaqqabısını, şalvarının balağını iylədi. Şadlığından quyruğunu buladı. Mövsüm kişinin ayaqqabısından, balağından burnuna aldığı iyi aparıb yollara yayırdı, küçələri, döngələri Mövsüm kişiylə doldururdu"; "Perik düşmüş sərçələr dimdiklərində qurumuş ağacların ruhunu daşıyırdı..."; "Hər gün dəyirmanda dən verdiyi qaraquyruq göyərçinə dönmüşdü ahı, qanadlarını çırpıb üzü dağlara yön aldı... Üzüm bağlarını taxıl zəmilərinə caladı, meşələri çöllərə... Qəbiristanlıqdan keçib evlərin başına dolandı o qaraquyruq göyərçin, gəlib dəyirmanın başına oturdu". Bu bədii cümlələr dərin hissiyyat və təsirlə yüklü poetik təsvirlərin ifadəsidir.
Vüsal Nurunun "Qaraqaşlı" romanı ölkəmiz və xalqımız üçün çox kədərli və ağrılı dövrün bir çox gizlinlərini oxucuya bədii yolla bəyan edir, hadisələrin, obrazların energetikasında isə müvəqqəti itirilmiş torpaqlarımızın nisgilini, canımızdakı aqressiyasını daşıyır. "Qaraqaşlı" tüfənginin düşməndən geri alındığı romanın özü də bu gün torpaqlarımızın qaytarılması üçün gedən mübarizədə bizimlə birgə addımlayır!
Tahir
TAİSOĞLU
525-ci qəzet.- 2020.- 24 yanvar.- S.14.