Milli mətbuatımızın "Zəngi"
səhifəsi
1921-ci ilin iyun ayında İrəvanda Azərbaycan dilində
"Rəncbər" qəzeti nəşr edildi. Amma erməni
şovinist dairələrinin məkrli siyasəti nəticəsində
1922-ci ilin dekabr ayının sonlarında "Rəncbər"
qəzetinin də nəşri dayandırılır.
Bununla da
azərbaycanlı oxucular yenidən anadilli mətbuat
orqanından məhrum edilir. İrəvanda və
bölgələrdə yaşayan azərbaycanlı əhalinin
isə qəzet nəşrinə olan tələbatı
gündən-günə artırdı. İrəvan
ziyalıları mədəni həyatda köklü dirçəlişin
həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan dilli
mətbuatın yaranmasının zərurət olduğunu isə
aydın şəkildə dərk edirdilər.
Bir qrup
İrəvan ziyalıları, xüsusən EK(b) P MK-nın
yanında fəaliyyət göstərən "Azsaylı
xalqlar" şöbəsinin müdiri Bala Əfəndiyev erməni
şovinist dairələri qarşısında Azərbaycan
dilində mətbu orqanın yaradılması haqqında dəfələrlə
rəsmi şəkildə müraciət etsə də, qəzet
nəşrinə icazə verməmişdilər. Amma milli
düşüncəli, qeyrətli azərbaycanlı
ziyalılar - Bala Əfəndiyevin, Mustafa Hüseynovun, Əkbər
Rizayevin, Murtuza Muradovun, Mehdi Kazımovun təşəbbüsü,
milli və siyasi iradəsi, qətiyyəti, uzunmüddətli
gərgin mübarizəsi sayəsində Ermənistan Kommunist
Partiyası Mərkəzi Komitəsi tərəfindən
1924-cü ilin noyabr ayının əvvəlində qəzetin
"Zəngi" adı ilə nəşr olunmasına icazə
verilir. "Zəngi" qəzeti bu haqda yazır: "Ermənistanda
şura hökuməti qurulduğu zamanlarda İrəvanda
"Kommunist", bilaxirə "Rəncbər" adında
qəzetlər çıxmaqda idi. Fəqət
qəzetlərin davam etdirilməsi üçün ən ziyadə
maddi cəhətin olmaması ikinci məsələyə də
mane olurdu. Cümhuriyyətimizin təsərrüfatı
artmış və bu yolda qazandığımız müvəffəqiyyət
Ermənistanda yenidən bir türk qəzetinin
çıxmasını meydana atmışdır. Buna
görə də Ermənistan K(b) P MK əfkarı
naşiri olmaq üzrə "Zəngi" adında qəzeti
nəşrə başlamışdır. Qəzetin
fikri və məqsədi yalnız şura türk kəndlərini
xəbərdar etmək və qəzalarda olan türklərin
yaşamasına yardım etməkdir".
Araşdırmalar
nəticəsində məlum olur ki, bu qəzetin də nəşr
edilməsinə 1922-ci illərdə Ermənistanın Xalq
Maarif Komissarı, 1924-cü ildən isə EK(b)
MK-nin katibi olmuş, Aşot Ohanesyan mane olurmuş. Sonralar qəzetin redaktoru olmuş Mustafa Hüseynovun
İrəvanda anadilli bolşevik mətbuatının
yaranması haqqında yazılarından da məlum olur ki,
xaricdəki erməni lobbisi də Azərbaycan dilində qəzetin
nəşr edilməsinə müxtəlif vasitələrlə
maneəçilik törədirmiş. Xaricdəki
erməni daşnaklarının proqramı əsasında fəaliyyətlərini
müəyyənləşdirən Ermənistanın
bolşevik cildinə bürünmüş rəhbərləri
qeyrətli Azərbaycan ziyalılarının təkidli tələbindən
sonra məcburiyyət qarşısında qalaraq "Zəngi"
adlı qəzetin nəşr edilməsinə icazə
vermişdi. Onu da qeyd edək ki, qəzetin
erməni şovinist dairələrinin istədiyi adla deyil, Bala
Əfəndiyevin təşəbbüsü ilə "Zəngi"
adı ilə nəşr edilməsi məqsədəuyğun
hesab edilmişdir.
"Zəngi" qəzetinin nəşrinə icazə
verilməsinə baxmayaraq, onun işıq üzü görməsi
heç də asan olmamışdır. Qəzetin nəşrini təmin
etmək üçün mətbəə, şrift, bir
sıra texniki avadanlıqların əldə olunması,
işçi qüvvəsinin toplanması, məqalə yazmaq
və s. bu kimi meydana gələn problemlərin həll edilməsi
günün ən vacib məsələlərindən idi. Mətbəədə
türkcə şriftin az olması, onun da yalnız 2-3 səhifəyə
kifayət edəcəyi "Azsaylı xalqlar" şöbəsinin
müdiri B.Əfəndiyevi və qəzetin digər
işçilərini çətinlik qarşısında
qoymuşdu. Qəzetin nəşri məsələsi, ilk
nömrəsinin çıxması isə 1924-cü ilin noyabr
ayının 29-a nəzərdə tutulmuşdu.
Mətbəədə texniki və mütəxəssis
çatışmazlığına baxmayaraq, qəzet nəzərdə
tutulduğu vaxtda çıxa bilmişdi. Bala
Əfəndiyevin redaktorluğu ilə 29 noyabr 1924-cü ildə
2 səhifədən ibarət olan "Zəngi" qəzetinin
ilk sayı işıq üzü görür. Amma qəzetdə
"Zəhmətkeş" adı ilə nəşr
edilmiş "İki bayram" adlı məqalədə
"Zəngi"nin nədənsə
1925-ci il noyabr ayının 29-da işıq üzü
gördüyü qeyd edilmişdir. Apardığımız
araşdırmalardan və "Zəngi" qəzetinin əldə
etdiyimiz ilk nömrəsindən aydın olur ki, qəzet 1925-ci
ildə deyil, 29
noyabr 1924-cü ildə işıq üzü
görmüşdür. Qəzetin ilk və
sonrakı bir neçə nömrəsi Bala Əfəndiyevin,
Mustafa Hüseynovun, Murtuza Muradovun böyük əzmkarlığı
və səyi ilə araya-ərsəyə gəlir.
Qəzet nəşr olunduğu ilk günlərdən azərbaycanlı
oxucularda böyük maraq doğurduğundan, bu mətbu
orqanın ətrafına çoxlu sayda müxbirlər,
yaradıcı ziyalılar toplaşmağa başlayır. Qısa zaman ərzində
Əkbər Rizayev, Əli Heydarov, Əli Şabanov, Hüseyn
Münşiyev, Qulam Fərhadov, Əsgər Əsgərzadə,
Məhəmməd Əzimzadə, Məcid Sultanov, Əli Rəhimov,
Qəşəm Şahbazov, Həbib Məhəmmədzadə,
Əhməd Əhmədov, Qasım Əliyev, Lütfullah
Muğanlinski, Kərim Əhmədov, Əşrəf Yusifzadə
və başqa ziyalılar qəzetin işində fəal
iştirak edərək, onun ən aktiv müxbirlərinə
çevrilmişdilər.
"Zəngi"nin redaktoru B.Əfəndiyev, redaksiya heyətinin
üzvləri M.Hüseynov, Ə.Rizayev, M.Muradov və
başqaları qəzetin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi,
səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün
böyük əzmkarlıq göstərirdilər.
Qəzetin
keyfiyyətli və qüsursuz, sanballı nəşri
üçün təcrübəli mütəxəssis
kadrlara isə böyük ehtiyac olduğundan B.Əfəndiyevin,
M.Hüseynovun şəxsi təşəbbüsü və
yardımı sayəsində redaksiyanın əməkdaşları
peşə ixtisasını artırmaq məqsədi ilə
Moskva, Leninqrad, Xarkov, Rostov və başqa şəhərlərdə
nəşr olunan "Pravda", "İzvestiya" kimi qəzetlərin
redaksiyalarında iş təcrübəsi keçməyə
göndərilirdilər.
"Zəngi" qəzetinin nömrələrini
ardıcıl izlədikdə burada "Molla Nəsrəddin"
satirik jurnalının təsiri daha çox nəzərə
çarpır. Bəzi imzaların ortaqlığı,
felyetonların, karikaturaların oxşarlığı, satirik
məzmunlu yazıların üslubu özünü daha
çox göstərir. Görünür,
vaxtı ilə "Molla Nəsrəddin" satirik jurnalı
İrəvanda özünə daha möhkəm yer tutub.
Qəzetin sütunlarında həkim məsləhətləri,
kənd təsərrüfatının yeni üsullarla
qurulması, aqronom tövsiyələri kimi yazılar müntəzəm
dərc olunurdu. Qəzet yerli azərbaycanlı əhalinin
qarşılaşdığı problemlərin həll edilməsində
hüquqlarının qorunmasında da çox böyük rol
oynayırdı. "Zəngi" qəzeti
azərbaycanlı əhali arasında
savadsızlığın aradan qaldırılmasına, maarif
və təhsilin inkişafına, yeni türk əlifbasının
təbliğinə və tətbiqinə xüsusi diqqət
yetirirdi.
Qəzet öz səhifələrində partiyanın,
hökumətin qarşıya qoyduqları vəzifələri
də müntəzəm işıqlandırırdı. İstər
İrəvanda, istərsə də başqa şəhərlərdə
çıxan dövri mətbuat hər halda Sovet mətbuatı
idi. Buna görə də mətbuat
yalnız kommunist-bolşevik ideologiyasını təbliğ
etməli və bu prinsipdən kənara çıxmamalı
idi.
"Zəngi" qəzeti İrəvan Yeni Türk
Əlifba Komitəsinin fəaliyyətini, yeni əlifba
islahatı ilə bağlı məsələləri müntəzəm
işıqlandırmışdır. Qəzetdə 1926-cı il fevral
ayının 22-də 163 nəfər nümayəndənin
iştirakı, B.Əfəndiyevin sədrliyi və Səməd
Ağamalı oğlunun fəxri sədrliyi ilə İrəvan
YTƏK-in konfransının keçirilmiş və
konfransın işi ilə bağlı öz səhifələrində
geniş məlumat dərc edilmişdir.
"Zəngi" qəzetində Türkoloji Qurultayın
yekunları 7 səsə 101 səslə yeni əlifbanın qəbul
edilməsi ilə bağlı yazılar da öz əksini
tapmışdır. Onu da qeyd edək ki, Türkoloji Qurultayda iştirak etmək
üçün Bakıya gəlmiş B.Əfəndiyev burada
olarkən "Zəngi" qəzetini bütünlüklə
latın əlifbası ilə çap etmək
üçün Səməd bəy Ağamalı oğlunun və
başqalarının köməyi ilə 15 pud latın
şrifti çap dəzgahı alaraq İrəvana gətirmişdir.
İrəvan ziyalıları B.Əfəndiyev,
M.Kazımov, M.Mirbabayev, Əkbər Rizayev, Q.Fəhradov,
M.Mirbağırov və başqaları yeni əlifba
islahatı ilə bağlı "Zəngi" qəzetində
müntəzəm çıxış edirdilər.
İrəvanda mədəni inqilabın eninə və dərininə
inkişaf etməsində böyük və danılmaz xidmətləri
olan İrəvan Türk Qadınlar Klubunun da fəaliyyətini
"Zəngi" qəzeti müntəzəm öz səhifələrində
işıqlandırırdı. Yeri gəlmişkən,
onu da qeyd edim ki, Qadınlar Klubu İrəvanda Azərbaycan mətbuatının
inkişafına da öz töhfəsini vermişdir.
Bülbül Kazımova, Fatma Əfəndiyeva, Ənvər
Rizayeva, Şaman Süleymanova, Mənzərə Axundova, Qeyis
Münşiyeva, Nabat İbrahimova, Siddiqə Babayeva,
İ.Bağırova və başqaları "Zəngi" qəzetinin
ən aktiv qadın müxbirləri idi. Bu fədakar
qadınların İrəvanda Azərbaycan mətbuatının
təbliğində və inkişafında da böyük xidmətləri
olmuşdur.
Sosial həyatın elə bir sahəsi yox idi ki, "Zəngi"
qəzeti həmin sahəyə nüfuz etməsin. Azərbaycan
dilində yeganə mətbuat orqanı olan bu qəzet İrəvanda
yaşayıb, yaradan azərbaycanlı ziyalılar
üçün bir növ tribuna rolunu oynayırdı.
Araşdırmalardan məlum olur ki, "Zəngi" qəzeti
29 noyabr 1924-cü ildən 1927-ci ilin dekabr ayının sonuna qədər
həftədə bir dəfə nəşr olunmuşdur. Amma qəzetin
gündən-günə artmaqda olan nüfuzu, geniş oxucu
kütləsinin ruporuna çevrilməsi, onun kiçik
formatda, həftədə bir dəfə çıxması,
azərbaycanlı əhalinin mətbuata artan tələbatını
ödəyə bilmirdi. Bu tələbat qəzetin
böyük formatda gündəlik çıxmasını
labüd etsə də, redaksiyanın kollektivi tərəfindən
EK(b)MK-ya edilən müraciətlər
öz həllini tapmırdı.
Amma buna baxmayaraq, 1926-cı ilin əvvələrindən
qəzetin məsul redaktoru vəzifəsində
çalışan Mustafa Hüseynovun siyasi və milli iradəsi
sayəsində 1928-ci ilin yanvar ayının 1-dən həftədə
iki dəfə 4 səhifədən ibarət olmaqla nəşr
edilməyə başlayır. Hər həftə
bazar və cümə günləri çıxan "Zəngi"
qəzetinin nüfuzu getdikcə daha da artmaqda idi. 1924-cü ildə qəzetin tirajı 400, 1926-cı
ildə 550, 1927-ci ildə 1040, 1928-ci ilin martında 2400
olmuşdur. Qəzet azərbaycanlı oxucular tərəfindən
böyük maraq və rəğbətlə
qarşılandığından tirajının sürətlə artmasına
müvəffəq olurdu.
"Zəngi" qəzeti 1927-ci ildə İrəvan
yazıçılar cəmiyyətinin nəzdində
yaradılmış azərbaycanlı bölməsinin ətrafında
toplaşan ədəbi qüvvələrin
yaradıcılıq istiqamətlərinin müəyyənləşməsinə
və inkişafına da öz təsirini göstərirdi. İrəvanda Azərbaycan
poeziyasının aparıcı qüvvələri olan Nəriman
Fəxri, Əbülfət Rəhimov, Adil Axundov, Abbas Tahir,
Telman Nəzərli, Əli Əliyev, Cəlal Sərdar və
başqa gənc şair və yazıçıların bədii
nümunələrini öz səhifələrində
işıqlandırırdı. Bu da mövcud
dövrün ədəbi proseslərini izləmək və
öyrənmək baxımından imkan verir. Qəzetin səhifələrində teatr
tamaşaları haqqında resenziyalar da öz əksini
tapırdı.
Getdikcə Cənubi Qafqazda aparıcı mətbuat
orqanlarından birinə çevrilən bu qəzet 1928-ci ilin
dekabr ayının 31-nə kimi "Zəngi" adı ilə
fəaliyyət göstərmişdir. Müxtəlif vaxtlarda
B.Əfəndiyevin və M.Hüseynovun redaktorluğu ilə
işıq üzü görən "Zəngi" qəzeti
fəaliyyəti dövründə öz vəzifəsini
şərəflə yerinə yetirməyə
çalışıb, ictimai-siyasi və mədəni həyatımızın
salnaməsi olub.
Cəlal ALLAHVERDİYEV
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2021.- 2 aprel.- S.15.