"Mənim Füzulim"dəki Göylə Yer harmoniyası

Poetik yaradıcılıq insan fəallığının çox mürəkkəb və bəzən psixoloji izahı çətin tapılan bir davranış tərzidir. İnsan təbiətinə xas olan daxili azadlıq səviyyəsi və determinizm şəxsiyyətin daxili təcrübəsinə əsaslanaraq onun dünya dərkini koqnitiv stilini motivləşdirən, ziddiyyət təşkil edən 9 cüt əksilikdən biridir. Daxilən azad insan fikir və davranışlarında seçim azadlığına və öz poetik davranışlarına nəzarət edir. Azadlıq və determinizm insan təbiətinin aksiomatik müddəasıdır, yaradıcı fəallıqda (subyektivlik və obyektivlik əksilik təşkil edən növbəti anlayışlardır) azadlıq hisslərinin subyektiv təəssüratları poetik təfəkkürün məhsullarında şüurluluğun sərhədlərinin aşdığını psixopoetik yanaşma nəticəsində müəyyən etmək olar.

İnsanın şəxsiyyətə çevrilməsi və ya özünü yaradıcı fəallıq nəticəsində şəxsə çevrilmə proseslərinə şahidlik etməsi (introspeksia) subyektiv azadlığın səviyyəsidir, çünki yaradıcı fəallığın mədəniyyət məhsullarına baxışa görə o, artıq ölçüdən çıxıb, sanki ahəng, harmoniya pozulub, yəni subyektivləşib. Bəlkə də bu yaradıcı fəallığın məhsullarını dekompozisiya edərkən ölçü hissəsinə biganəlik və ya subyektiv azadlıq amilinin determinist kontiniumu ilə bağlıdır. Yaradıcı fəallıq məhsullarında determinist inikas mədəniyyət məhsulunun aid olduğu dil materialının qanunauyğunluqlarını və prinsiplərini ehtiva etməsindən asılıdır (Məsələn, vəzn, bəhr).

Beləliklə, poetik məhsulu şüurun prizmasından keçirən oxucu iki prinsiplə üzləşir: a) insan təbiətinin aksiomatik müddəası, b) dil materialının qanunauyğunluqları - insan təfəkkürünün azadlığı və real aləmin təəssüratları nəticəsində formalaşmış dilin topoloji sistemləri, qrammatikanın və ədəbiyyat nəzəriyyəsinin sərt qanunları, birincisi çırpınaraq sahillərə sığmayan, sərt qayaları hirslə döycələyən azad düşüncə, ikincisi isə Seli çayın məcrasına salıb ona, coşğun meyllərə laqeyd düzüm verən sahildir - dilin qanunauyğunluqlarıdır.

Yaradıcı fəallığa koqnitiv baxış belə deməyə əsas verir ki, insan təbiətinin subyektiv azadlığı linqvistik qaydalar toplusu ilə determinləşərək ona harmoniya verir və bu harmoniya azadlığın daxili prinsiplərindən irəli gəldiyini yaradıcılıq fəhmi ilə təhlil edən Kamal Abdulla "Mənim Füzulim" əsərində yaradıcılığın insani şəxsiyyətə çevirməsində, natamamın tama gedişinin poetik proseslərinin koqnitiv stili müəyyənləşdirmişdir.

Bu nöqteyi-nəzərdən Kamal Abdulla yaradıcılığında natamanın tamı ("Yarımçıq əlyazma"), sirrin yaradıcılığı motivləşdirməsi ("Sirlərin sərgüzəşti") Füzuli yaradıcılığında əksiliklərin vəhdəti və harmoniya insani fəallığı təhrik edən, onu yaradıcılığa stimullaşdıran və vurğunlaşdıran "Deyildim mən sənə mail ...sən etdin əqlimi zail" reallığı "Yerlə-Göy" arasına sığışdırılır və şərhi zamanın ixtiyarına verir, yaradıcılığın bu hazırlıq səviyyəsi insani dəyərləri ehtiva edib, yerdə insana, göydə allaha ismarlanır.

Sevgi üçün "əqli zail" olmalıdırmı - Füzuli belə yazıb. K.Abdulla hesab edir ki, əql zail olmazsa, eşqə duçar olmaq çətindir, azadlığın istiqamət vektoru obyektdən subyektə istiqamətlənib, ilkin nizam şəxsiyyətin təbiəti haqqında psixologiyada mövcud olan 9 müddəadan 5-cisini subyekt obyekt münasibətlərinə aiddir. Eşq, bu dünyanın həm maddi, həm də mənəvi yaranışını motivləşdirən insani davranış tərzidir. Meylin (mail) özü ruhani biliyə əsaslanıb sevgiyə təhrik edirsə, eşqi yaradan, əqli zail edən isə real və ya semantizasiya olunmuş irreal koqnitiv məhsuldur. Sevgi, eşq münasibətlərində harmoniya Füzulinin qəzəlində anlamlararası münasibətlərdə aşkar olunmasının azadlıq və determinist kontekst səviyyəsində şərhi və atlanması K.Abdullaya xasdır.

Füzulinin şeir dünyasının mənalararası, anlayışlararası münasibətlər səviyyəsində dərki çətinlik yaratmır, amma o, Füzuli dünyası deyil, Füzuli, K.Abdullaya görə, Qeysi ağladıb öz körpəliyinə qaytardır, özünə baxa bilir və etiraz adlı daxili azadlıq davranışının poetik obrazını yaradır. Çağalıq və körpəlik yaş dövrləri üçün qışqırmaq və çığırmağın təbii və mənəvi tələbatlara (hətta sosial tələbatlarda) bağlı olması bəlli faktlardır. Psixoloqlar (L.S.Vıqotski) hesab edir ki, uşaq qışqırığı ilkin səsli nitq davranışıdır və Füzulinin Qeysi etirazla azadlığına yol açıb. K.Abdullanın "Mənim Füzulim" əsərində bu şərhin psixoloji, obrazyaratmanın koqnitiv üslubi cəhətləri motivləşdirilmişdir. K.Abdullaya görə, real dünyanın irreal inikası azadlıq konseptinin zaman daxilində ifadəsinin yaranmasının koqnitiv həllini tapmışdır.

K.Abdulla "Mənim Füzulim" əsərində "Göy-Yer" münasibətlərinə psixopoetik ölçü verərək onu anlamanın süzgəcindən keçirib fikri proseslər kontekstində harmoniya verib ki, o zaman və məkan daxilində koqnitiv məntiqi doğrultsun.

Poetik harmoniyaya gedən yol anlamadan başlanır və bu, ruha rahatlıq və misralararası və misradaxilə yumşaq keçid verir. Yumşaq keçid - şüurun dil faktlarının nitq təfəkkürünə transformasiyasının psixopoetik adıdır. Yumşaq keçid müəllifdən zəngin leksikoqrafik bilik tələb edir, yoxsa belə psixopoetik keçidlərin şahidi olmaq çətin olardı.

"Mənim Füzulim" əsərində zaman və məkanın yaratdığı harmoniya kontekstlərini başa düşmək üçün 3 situasiyanı qiymətləndirmək yerinə düşərdi. Hərəkətin situasiyasını anlamaq, zamanın situasiyasını anlamaqdan fərqlidir, çünki onların ölçüləri say etibarı ilə fərqlidir. İntellekt bu müxtəlif ölçülərin emalı zamanı, kontekstin dərinləşdirdiyi situasiyanı konkret şəxsi məna müstəvisində anlaya bilir, yaradıcı fəallıqda azadlıq determinləşərək harmoniya vasitəsi ilə məkana sığışdırılır, o, zamanın ölçülərindən çıxdısa, onu anlamaq çətinləşir və ya ona başqa yanaşma tələb olunur. Digər şərh isə ondan ibarətdir ki, elə dəyərlər var ki, onların bəşəri xüsusiyyətləri daimidir (Məsələn, Füzulinin eşq obrazı, Allaha məhəbbət).

Füzulinin eşq obrazı insan xoşbəxtliyinin tamamlayıcı, idraki komponentidir. Lakin xoşbəxtliyin tamlığının harmoniyasının insanda çatışmadığını dərk edən Füzuli onu öz poetik harmoniyası ilə tamamlamış və şeiri vasitəsi ilə (K.Abdullanın baxışına görə) insani xoşbəxt etmişdir, eşqə və məhəbbətə sığınacaq tapmışdır, ilahi eşq insani məhəbbəti tamamlayıb onu şəxsiyyət səviyyəsinə qaldırmışdır, çünki yaradıcı fəallığa gedən yolu eşq motivləşdirir. Axı harmoniya şəxsiyyətin tamını təşkil edən hissələrin əndazəliliyidir, onun tarazlığıdır. "Göyə və Yerə" ismarlanmış eşq isə Füzuli üçün tamamilə fərqli düşüncə tərzidir. Eşq və məhəbbət sinonim olsalar da, psixoloji obraz olaraq fərqli dünyanın predmetləridir. Eşq yuxarı obrazlar sırasıdır, ruhanidir və Allaha ismarlanıb. "Get, ey Leyli, sən o Leyli deyilsən". Məhəbbət aşağı sıra obrazlar sırasıdır və yerə ismarlanıb, insana ünvanlanıb (Şekspirin "Romeo və Culyetta" əsəri kimi), onda Füzuli məhəbbət vasitəsi ilə harmoniyanı tamamlayıb ki, K.Abdullaya görə, "Göylə Yer" harmoniyanın cövlan edə biləcəyi məkana çevrilsin və zaman harmoniyası onun sərhəddi olsun eşq, sevgi isə bu məkanda cövlan etsin. Və ya müəllifin şeirə idraki fəallığı nəticəsində insan təbiətinə xas olan obyektiv müddəanı (qəzəl vasitəsi ilə özünü gerçəkləşdirən şairin) subyektiv azadlıq hisslərinin cənginə verərək onu fikirlərin harmoniyası şəklində dərk etmişdir, müəllif şeirin metrikasının, fikri determinləşdirməsini harmoniya davranışı kimi qiymətləndirmişdir və nəticədə yaradıcı fəallığın nəticəsi kimi zamanın kiçik diskreditində şəxsiyyəti tamamlamışdır. Natamamdan tama gedən yol əksikliklərin vəhdəti ilə doludur. Onların bir-bir neytrallaşdırılması insanın şəxsiyyətə çevrilməsində zaman kəsiklərində baş verir. Lakin bu tamlığa nail olmaq K.Abdullaya görə təkcə hərəkətlərin zəngin hissi məlumatları ilə deyil, həm də Füzulinin "Məcnunu dövranının" ölçüsündən asılıdır.

Həyatda kim xoşbəxt olmaq istəmir? Harmoniya xoşbəxtliyini ölçüsüdürsə, fitnə-fəsad onu pozmurmu? Fitnə münasibətləri pozur və o, yeni ölçü tələb edir (Məgər Nizaminin Fitnəsi Bəhram şahın sarayında ölçünü pozmamışdırmı? Yeni ölçünün yaranması isə zamana möhtacdır).

Füzuli islam fəlsəfəsini yaxşı bilirdi və Müqəddəs Kitabda fitnə-fəsadın, ölçünü pozması haqqında ayədən xəbərdar idi.

"...Çıxalım aləmdən... özgə səfalər görəlim". Məkan dəyişən kimi şeylərin mahiyyəti dəyişir, çünki məkan konteksti şeylərin situativ anlanılmasını motivləşdirə bilir.

Hər məkanın, "qeyri-yerlərin" özgə səfaləti var və bu yeni azadlıq və determiniz daxilində bu səfalətə ölçü tapılmazsa, ona harmoniya yaratmaq olmaz.

Qəzəlin daxili həyatı "azadələr" könlünün məkanıdır və bu məkanda yaradıcı azadlığın tüğyan edən Təki yox, Cəmi harmoniyanın komponentidir.

Yaradıcı fəallığın azadlığı - azadələr könlünə poetik keçid verən, mənadan anlama yumşaq transformasiya psixopoetik davranışdır və müəllifin idraki azadlığa olan münasibətidir. Qəzəldə daxili "Mən"in tüğyan edən, qəzəlin vəznində, ölçüsündə sabitləşənn yaradıcı fəallıq, emosional qəlb, harmoniyanın nizama dəvət etdiyi sərbəst düşüncə azad könülü motivləşdirə bilmiş, azadlıq subyektiv davranışı içərisində əritmişdir, bəlkə də əksinə.

Harmoniya ruhun məkan və zaman daxilində harmoniyasıdır, onu dəyişdirmək və ya ona şərt qoşmaq tarazı pozar, başqa ölçü lazım olar, onda poetik düşüncənin ahəngi dəyişər. Yerlər və qeyri-yerlər müxtəlif ölçülər üçün məkanlardır.

Qəzəli iki "hissəyə" bölən müəllif harmoniyanın yaranmasında əksiliklərin vəhdətini tarazlığın fenomen kimi qiymətləndirir. Maillik və zaillik insana xas olan hisslərdir. Bu emosional halətə uymaq əslinə qalsa, ruhun əndazəsini gözləmək üçün psixikanın kompensasiya imkanıdır, çünki "yoxdan var olan söz" mənaları hafizədəki natamam yuvaları təfəkkürün şeyləri tam görmək naminə doldura bilir.

Poetik vasitə harmonizasiya üçün sadəcə olaraq şəxsiyyətin özünüidarəsi və özünüqiymətləndirmə aktıdır, əgər belə özünüaktuallaşdırma, "Göy-Yer" istəyi olmazsa, eşqin Məcnunda, K.Abdullaya görə, təcəllisi tamlaşmaz, natamamdan tama getməz, böyük natamam kontekstində kiçik tam müvəqqəti olaraq intellektual məkanda daşlaşmaz.

Şəxsiyyətin harmoniyasına gedən yol psixoloji natamamlıq paradiqmasının motivləşdirdiyi yaradıcı fəallıq eşqlə tamamlanır, çünki o, ruhani dünyanın tələbatıdır və insan fəaliyyətinin hərəkətverici qüvvəsidir, tamlığın bir məqamıdır.

Misgər MƏMMƏDOV

525-ci qəzet.- 2021.- 14 aprel.- S.16.