Qarabağa üzeyirlərin qayıdır, Vətən!

Xəyal Rzanın yaradıcılığı barədə düşüncələr

Zamanın gərdişi, dövranın hökmü ilə taleyimizə həkk olunan dərdlərimizdən yazmaq elə də asan deyil. Bu çətin yolu intixab edən qələm adamları sırasında istedadlı şair-publisist, nasir, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Mətbuat katibi, yeddi kitab müəllifi, əsərləri müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş Xəyal Rzanın yeri və mövqeyi həmişə aydın görünüb. Ərsəyə gətirdiyi mənalı, dəyərli nəzm və nəsr nümunələri ilə. Xoş ovqatlı, həm də kövrək, həzin məhəbbət şeirləri ilə də tanınır Xəyal Rza. Şairin misralardan ilmə vurduğu, toxuduğu naxışlı söz "xalı"sında bəzən tünd rənglər də nəzərə çarpır. Birinci Qarabağ savaşından üzü bəri artan, çoxalan dərdlərimiz kimi:

Dərd qalaq-qalaq,

Batman-batman...

Yığılıb bir-birinin üstünə,

Aşıb keçməyə oğul istəyir!?

deyən Xəyalın poetik ovqatının tərcümanı olan neçə-neçə şeiri kədərin içindən boylanır, illər boyu qəlbimizi didib-parçalayan Qarabağ dərdimizdən, bədnam qonşunun xəyanəti ilə köksümüzə sancılan xəncər yarasından, haqq savaşımızda qardaşını, ərini, oğlunu itirən, hətta şirin-şəkər körpəsi düşmən gülləsinə tuş gələn analarımızın qurumayan göz yaşlarından söz açır. Şairin "Zəhra" şeiri fikrimizə sübutdur.

Füzuli rayonunun Alxanlı kəndi 2017-ci ilin iyulunda yenidən öz xəbis, yaramaz xislətini göstərən Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən hücuma məruz qalarkən dinc sakinlərin - Sahibə Quliyeva və azyaşlı nəvəsi Zəhranın qətlə yetirilməsi hər birimizi sarsıtmışdı. "Qanım türkün qanıdır" söyləyən, bu gərgin günlərdə qələmə sarılan Xəyal Rza balaca Zəhraya həsr etdiyi hüzn dolu şeirini elə onun adıyla adlandırmışdı. İnsanlığa sığmayan bu terror hadisəsi ilə bağlı ədəbiyyatımızda yaradılmış bədii nümunələr arasında daha çox diqqəti çəkən "Zəhra" şeirində müəllif çox mətləblərə aydınlıq gətirir, bu vəhşilik, barbarlıq hərəkətini göz önündə canlandırır:

Üzündə qan ləkəsi - Zəhra...

Dərdlərin ən yekəsi - Zəhra...

deyir şair. Günahsız çağalara belə rəhm etməyən, öz murdar niyyətlərini həyata keçirmək üçün yüz cür fitnə-fəsada əl atan erməni millətçilərini lənətləyir:

Körpələr mələkdilər, Zəhra...

Sənə silah çəkdilər, Zəhra...

Mələyə qıyılarmı, Zəhra...

Göz yaşım quruyarmı, Zəhra...

Müəllif zərif qanadlı, mələk misallı körpə Zəhranın ruhunun göylərdə pərvaz etdiyini, doğma yurdun isə yaşamaq hüququndan məhrum edilmişlərin yasını saxlayıb fəryad etdiyini dilə gətirir:

Uçub getdin göylərə, Zəhra...

Yerim fəryad eyləyər, Zəhra...

Şair Qarabağ müharibəsi qurbanlarına abidə olan bu şeirində həyatına, gələcək xoş günlərinə, səadətinə qurşunlar yağdırılan zəhraların ömrünün çox qısa, onların uşaq məzarları böyüklüyündə olduğunu qəlb yanğısı, qüssə-kədərlə vurğulayır. Müəllif, kiçicik ürəyi boyda kəfəni olan iki yaşlı Zəhra balamızı Vətənin timsalı kimi görür:

Dünya göz yaşı boyda, Zəhra...

Ömür başdaşın boyda, Zəhra...

Ürək boyda kəfəni - Zəhra...

İki yaşlı VƏTƏNİM - ZƏHRAM!

Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya bəyan edən şairin bu məşhur şeiri rus, türk, ingilis, fars, özbək dillərinə çevrilib. Qarabağ iztirabımızı çatdıran, bizi doğma yurd yerlərimizə kökləyən, illərin aşırımında qalmış ağrılı xatirələrimizi dilləndirən "Evsiz qapı" adlı bir şeiri də var Xəyal Rzanın. Şair ictimai-siyasi lirikanın gözəl nümunəsi kimi diqqəti çəkən həmin şeirində həyatda gördüyümüz qapıların fərqli ovqatlara, əhval-ruhiyyəyə yol açdığını söyləyir:

Salam, yaşıl qapı,

Salam, ağ qapı...

Hələ qırmızısı,

Sarısı da var,

Yarını gözləyən yarısı da var.

Sökülmüş, uçulmuş köhnə evlərdə

Xəstə, əldən düşmüş qarısı da var...

Müəllif "evli qapı", "dul qapı", "ağa qapı", "qul qapı" ifadələrini işlətməklə həmin qapıların arxasında kimlərin yaşadığını, "qara nal qapı" deməklə nəzərdən, fitnədən uzaq olsunlar deyə, boynundan qara nal sallanan qapıları nəzərə çatdırır. Bizi düşəncələrə sövq edən "köçkün qapı"nı yada salır:

Salam, köçkün qapı...

Tərtəmiz qapı.

Salam, evsiz qapı,

Ən əziz qapı!

Düşmən təcavüzünə, min cür bəlaya məruz qalıb doğma el-obasından didərgin düşən yurddaşlarımızın, tərk etidiyi, talan olunmuş, söndürülmüş ocaqların qapısıdır "evsiz qapı"lar. Uzun illərdən bəri həsrət qaldığımız, açarını bir sevimli tutyatək, əvəzsiz nişanə kimi saxladığımız bu qapılar yurd yerlərimizdəki ən əziz, arzulanan qapılardır. Adıçəkilən şeirin son misraları iç dünyamızda xoş ovqat, təlatüm yaradır. Bu, həmin nəzm əsərinin poetik gücünün göstəricisidir.

Şükürlər olsun ki, Zəfərlə bitən 44 günlük Vətən müharibəmiz xalqımıza böyük sevinc, fərəh hissi yaşatdı. Bu möhtəşəm Qələbəyə imza atan müdrik Sərkərdəmizə, rəşadətli əsgər və zabitlərimizə minnətdarlıq duyğumuz sonsuzdur. İntizarını çəkdiyimiz, uzun illər bağlı qalmış, şairin dediyi kimi, "ən əziz" qapılar indi taybatay açılır, əsl sahiblərinin gəlişindən isinir, dirçəlir. Qarabağ savaşından yazılan əsərlərin ruhuna qalibiyyət sevinci hopur. Son vaxtlarda nəsr əsərləri ilə oxucularının görüşünə gələn Xəyal Rzanın "Ulduz" ədəbiyyat dərgisinin "Qarabağ buraxılışı"nda dərc edilmiş "Kötük baba" hekayəsində 30 ildən bəri üz-üzə qaldığımız dərdlərimizdən bəhs olunsa da, bəri başdan deyim ki, əsər xoşbəxt sonluqla bitir. Bu hekayə Qarabağ zəfəri mövzusunda qələmə alınmış gözəl nəsr nümunələrindən biri kimi dəyərlidir.

Kötük baba adlı qocaman ağacın dibindən pöhrələmiş cavan budağın dilindən nəql olunan hekayə qeyri-adi, bənzərsiz işlənmə üslubu ilə fərqlidir, canlı ifadə vasitələri ilə zəngindir. Uzun illər öncə Qarabağ savaşı alovlananda qana susamış düşmənin yağmaladığı əzəli torpaqlarımızda baş verən qanlı hadisələr inandırıcı tərzdə, rəvan dillə, aydın təhkiyə ilə təsvir olunur: "Biz uca bir dağın ətəyində yaşayırdıq. Aşağılarda bir neçə kənd vardı. Amma kəndlər viran qalmış xarabalıqlara oxşayırdı... Babam deyirdi ki, əvvəllər o evlərin işığı var imiş, orada yaşayanlar var imiş, hətta ayrı-ayrı kəndlərdən, uzaq rayonlardan biz tərəflərə istirahətə gələn ailələr olurmuş. Bəs hanı o insanlar? Hanı o uşaqlar? Niyə gəlmirlər?"

Təbiətin canlı varlıqları olan ağacların söhbəti ilə, alleqorik tərzdə çatdırılan Qarabağ hekayəti maraqla, həm də həyəcanla oxunur. Cavan budaq gözlərini dünyaya açanda artıq "ata-anasını" itirmişdi, "qohumlarının" çoxu qırılmışdı. Vaxtilə sıx çətirli kölgəsindən nə qədər insanın bəhrələndiyi qocaman ağacın şah budağını amansızcasına baltalayıb aparmışdılar, əlil vəziyyətində idi - əsl müharibə əlili. Yenicə göyərmiş budaq "müharibə" və "əlil" sözlərinin mənasını soruşanda hər dəfə Kötük baba: "Sən hələ balacasan, böyüyəndə bilərsən" - deyirdi. Babasının dağların ətəyində hər dəfə əlisilahlı əsgərləri görəndə əsəbiləşməsinin səbəbini Çinar dayısından və Bənövşə xalasından öyrənmişdi. Artıq bilirdi ki, bunlar düşmənlərdir. Bu yerlərin o əlisilahlılara qətiyyən aid olmadığını da babasından eşitmişdi. Ata-anasının, qardaşlarının yoxluğunun onların ucbatından olduğunu da bilirdi. Qəlbi qubar eləmişdi, qisas almaq, şəhid olmaq keçirdi könlündən.

Yazıçı Birinci Qarabağ savaşından üzü bəri yaşadıqlarımızı bu bədii nümunədə maraqlı təhkiyəsi ilə çatdırırsa, bir qədər öncə yazdığı "Meşəbəyinin canavar qonaqlığı" hekayəsi, novellalarda olduğu kimi, gözlənilməz sonluqla bitərək, oxucuya müharibə kabusunun başımız üzərində olduğunu anladır. X.Rzanın söylədiyi kimi, bu avtobioqrafik nəsr əsəri uşaqlığı Ağdamda keçən, sonradan doğma şəhərini otuz il görməyən müəllifin unudulmaz, acılı-şirinli xatirələri ilə bağlıdır.

Qəhrəmanının dilindən nəql olunan, ipə-sapa yatmayan məhəllə uşaqlarıyla birgə baməzə sərgüzəştlərin, macəraların yer aldığı nağılabənzər hekayə birnəfəsə oxunur. O zaman uşaqların yay tətilini keçirdiyi pioner düşərgəsində azyaşlı qardaşı ilə birlikdə dincələn bu nadinc oğlan ilk günlər xoş anlar yaşayır. Axar-baxarlı Abdal-Gülablıda, sıx yaşıllığın əhatə etdiyi çəmənlikdə qərar tutan çadırlarda sakitliyin ömrü uzun çəkmir. Meşədən yayılan güllə səsinin qorxutduğu uşaqlara "Meşəbəyi canavar vurub, sabah sizi kababa qonaq edəcək" söyləsələr də, atışma ucbatından düşərgənin kiçik sakinlərini evlərinə göndərirlər.

Evdə isə təşviş, təlaş içində olan valideynlərinin əndişəsindən anlaşılır ki, xain qonşularımız meşəbəyini öldürüblər. Hekayə vahimə doğuran sonluqla bitir: "Anam elə hey qonşuları qarğıyırdı. Söz-söhbət getdikcə qızışırdı... Söhbət o qədər böyüdü ki, sanki evdən... ölkəyə yayıldı bir anda. Söhbətdən əməlli-başlı qan iyi gəlirdi. Lap müharibəyə oxşayırdı... Sən demə, o düşərgəni də, o kəndi də, sonradan o şəhəri də, uşaqları da, hətta uşaqlığımızı da bir daha görməmək varmış qismətimizdə"...

"Kötük baba" hekayəsi isə, əvvəldə qeyd etdiyim kimi, oxuculara tamam başqa bir əhval-ruhiyyə aşılayır. Nəhayət, bir payız günü atəş səsləri eşidilir, düşmən göz açmağa fürsət tapmamış ardı-arası kəsilməyən raket yağışına düşür. Ah-nalələri aləmi başına götürür. Müəllif əsgərlərimizin zəfər yürüşünü belə təsvir edir: "Babam dayanmadan "Gəldilərrr! Gəldilər! Bilirdim gələcəklər!.." deyib bağırırdı... Əsgərlər üçrəngli bayrağı hündür binanın damına sancanda babam hönkür-hönkür ağlamağa başladı... Hiss elədim ki, göz yaşlarımı saxlaya bilmirəm... Mən çox xoşbəxt idim. Hər kəs xoşbəxt idi... Yer də, göy də, uçurulmuş, viran qoyulmuş, işıqsız evlər də, müharibə əlilləri də"...

Kötük baba obrazını yaratmaqla müəllif demək istəyir ki, kökü, rişələri doğma torpağın dərin qatlarına işləmiş, ev sahiblərinin nə vaxtsa mütləq qayıdacağına inanan, həmin xoşbəxt anı intizarla gözləyən bu qosqoca ağac, nisgilini yaşadığımız, düşmən əsarətində qalan yurd yerimizdir, Vətənin, Qarabağımızın ayrılmaz hissəsi, bir parçasıdır. Canımız, varlığımızdır. Hekayə nikbin ovqatla, düşməndən təmizlənmiş bölgələrimizə gələn, doğma torpaqda azad-asudə gəzib-dolaşan insanların sevinci, coşğusu ilə bitir. Gənc ananın atılıb-düşən, kötüyün üstünə çıxan balaca oğlunu "Üzeyir, Üzeyir!" deyə səsləməsi də müəllifin daha bir tapıntısı, əsərin, necə deyərlər, naxışı, uğurudur. Qarabağa, Şuşamıza Üzeyirlərin qayıdır, Vətən! Gözün aydın olsun!

Zemfira Məhərrəmlidən

525-ci qəzet.- 2021.- 17 aprel.- S.21