Niyə diskurs?
Məmməd
Süleymanovun "37.az" saytında çıxmış
"Yazmaq və susmaq" adında maraqlı
yazısını oxuyandan sonra bir daha duydum ki, dilimizdə
yavaş-yavaş özünə yer alan
"diskurs" kimi sözlərlə bağlı
düşüncələr söyləməyin zamanı
çatıb. Həmin məqalədə müəllif
"diskursun", "performansın" tanış
sözləri əvəz etməsinə dəb kimi kinayə
edir. Belə kinayəyə qarşı deyiləm,
haçansa özüm də etmişəm, ən azı ona
görə. Ancaq tariximiz göstərir ki,
termin dəbi qaçılmazdır, bu üzdən ondan kinayəsiz
də danışmaq olar.
Sözsüz, "dil polisi" ideyasına qapılmadan
deyə bilərik ki, öz sözlərimiz nə qədər
ağıllı yazılarda işlənsə, o qədər
təpərli (energetik) olar. Onun üçün də ilginc
intellektual məqalə və kitabların dilində
"anlayış", "olqu", "nədən",
"sonuc" kimi onlarla sözü dövriyyəyə buraxıb
saxlayanlara minnətdar olmalıyıq. Ancaq
öz sözlərin ola-ola nədən, özü də
çox vaxt gənclərdə Avropa elmi terminlrinə gərək
yaranır? Bunu da
araşdırmalıyıq.
"Diskurs"la
ilk tanışlıq
Mən peşəmə görə Batı fəlsəfəsinin
və kulturolojisinin xeyli terminlərini pis bilmirəm. Ancaq
İnternet postmodernist, poststrukturlist əsərlərlə
tanışlığa imkan verəndə "diskurs"
sözünə rast gəlib mat qaldım. İşarələr sistemi ilə məşğul
olanda yadımdadır ki, "tekst" termini işlək idi.
"Tekst" elə nəsnələri deyirdi
ki, millətçilik, İslamçılıq edib onları
"mətn"lə vermək alınmırdı. Məsələn, semiotika deyirdi ki, bütün
bilgi, informasiya ötürən sistemlər tekstdir. Ona görə şeir və romanları da, şəhəri
də, paltarları da, davranışları də tekst saymaq
olar. O yerdə ki, "tekst" işlənir, orada
işləmə çevrəsinə kontekst, kod və
informasiya düşür. Ərəbin "mətn" (deyəsən,
bel, kürək anlamları ilə bağlıdır
) sözü isə bütün bunları susur, ona
görə də "tekst"i əvəz edə bilmir.
Yeni
terminlərin metaforalarda əsaslandırılması
Durumu anlamaq üçün geyim və paltarlara üz
tutaq. Azəri qızı yüksək modanın donunu
geyinib, saç yığımını götürəndə
etnik kimliyi qalır. Yəni bizim
qızlardan biri kimi qalır. Ancaq bu yeni
qiyafə əlavə bilgilər də verir, axı. Onun bədəni və xasiyyəti qalsa da, geyimi milli
donlardan fərqlənən, tutalım, külək effekti ilə,
yəni dalğalanma ilə oynayır. Meh əsəndə
saçın dalğalanmasını yada salın, necə
gözəl olur. Elə paltarlar var ki, saçlar kimi yellə,
mehlə oynayır (bunu bal rəqsində,
buz rəqsində tez-tez görmək olur). Qadın
geyimlərinin saysız formaları ilə, - baxın "Fəşn"
proqramına, - çox nəsnələr görə bilərsiniz.
"Diskus" kimi terminlərə çağdaş Azərbaycan
mətnlərinə gəlmiş yeni paltarlar kimi baxmaq gərəkdir. Bəs bu
yenilik formadan başqa hansı mənaları gətirir? Ona baxaq.
Yenə
"tekst"ə və "diskurs"a qayıdış
Mən
İnternet çağında postmodernist fəlsəfi
yazıları oxuyanda öyrəşdiyim "tekst" yerinə
Rolan Bartda, Derridada, Liotarda "diskurs" sözünə
rast gələndə ilk öncə sinirlənirdim: bu, nə
hoqqadır? Yeri gəlmişkən, 60-cı illərdə
Avropaya "diskurs"u termin kimi Mişel Fuko gətirmişdi
və bundan sonra postmodernizmin sevimli sözü olmuşdu. Dediyim kimi, "diskurs" öncə mənə
yapışmamışdı. Ancaq getdikcə
"hakimiyyət diskursu", "nifrət diskursu" tipində
deyimlər mənə intellektual ləzzət verməyə
başladı. Bart, məsələn, "hakimiyyət
diskursunu" belə açırdı: mən hakimiyyət
diskursu ilə bütün o diskursları adlandırıram ki,
yetkinlik duyğusunu və ona görə də
başqalarında suç, əskiklik duyğusunu yaradır.
Bizim sözümüzlə desək, hakimiyyət diskursu
danlamaq diskursudur. Baxın, bütün vəzifəlilərin
idarədə çıxışına. Bu çıxışlar tabelikdə olanları
danlamaq, aşağılamaq üstündə qurulub. Yuxarıda olanın danlağından nə
çıxır? O çıxır ki, pis işləyirsən,
işə vaxtında gəlmirsən. Bu məsələlərdə
mən kamiləm, ona görə danlamağa haqqım var.
Sözsüz, kimsə "hakimiyyət diskursunu"
"hakimiyyət danışığı" ilə əvəz
edə bilər. Ancaq razı olun,
"hakimiyyət diskursu" xeyli işlənib siyasi
dünyanı açandan sonra onun mili sinonimi ondan enerji ala bilər.
DİLİMİZƏ
GƏLƏN YENİ TERMİNLƏRİN BİR
ÖNƏMİ ODUR Kİ, ÖZLƏRİ İLƏ
YENİ DÜŞÜNCƏ YÖNÜMÜNÜ
GƏTİRİRLƏR VƏ İŞLƏNİB
AŞINANDAN SONRA BU DÜŞÜNCƏ TƏRZİNİ
ÖZ SÖZLƏRİMİZ GÖTÜRÜR.
"Diskurs"
nə gətirir
İndi
isə "diskurs"un "mətn"dən
semantik fərqinə baxaq. Söz latınca
ilkində vurnuxmanı, get-gəli bildirirdi. Sonra nitqi,
söyləmi bildirdi (bizdəki düşüncə gəzintilərini
yada salın, dialoq həm də düşüncə səpələntisi,
gəzintisi deyilmi?! ). Daha
sonra Dekartgildə "diskursiv" formasında
rasionallığı bildirdi. Nəyisə
söyləmək sözə söz qoşaraq, cümləyə
cümlə qoşaraq düşüncələri ard-arda
düzməkdir. Yəni bitdə-bitdə
söyləməkdir. Rasionallıq bir
düşüncədən o birisini məntiqlə
çıxarmaqdır. Halbuki biz
duyğulananda eyni anda yüz cür çalarlar ard-arda yox,
yan-yana durur.
"Tekst" bütün bilgi daşıyanları
bildirir, - memarlıq abidəsini, bodi-bildinqin
yaratdığı bədəni, teatr tamaşasını. "Diskurs"
isə yalnız bilgiləri sözə düzən mətnlərə
deyilir. Ona görə elmdə filmə
tekst deyirlər, ancaq diskurs demirlər.
HƏRÇƏND FİLMİN, MEMARLIQ
ABİDƏSİNİN ƏSASINDA DURAN İDEYALARIN
CÜMLƏ VARİANTINA "DİSKURS" DEMƏK OLAR.
Buna örnək. Borxes hekayələrində "yuxunun
içinə girmək" diskursu dəfələrlə təkrar
olunur. Daha sonra bu diskurs min yerə öz təcəllilərini
vermişdir. Məsələn, Paviçin
"Xəzər" romanına. Kamal
Abdullanın "Dəvə yağışı" hekayəsində
baba nəvəsinə irad tutur ki, sən hələ öz
nağıllarının içinə girməmisən.
Beləcə, bizim yazar Borxes Postmodernizminin
verdiyi "yuxuya girmək" diskursunu nağıla girib orada
yaşamaq diskursuna çevirir. Düşünürəm
ki, bu axırıncı Azərbaycan ədəbiyyatına
öz təcəllilərini verəcək: biri romanına
girib orada yaşayacaq, o biri məqalələrinə girib orada
it-bat olacaq...
Yeni
terminlərin gətirdikləri
Qısa
yadasalma
İrəlidə dilimizdə (elə gürcü, rus
dillərində də) işləkləşən
"diskurs" sözündən yazanda buna pis baxanları
başa salıb "düz yola qaytarmaq" üçün
metaforalardan istifadə etmişdim. Pis baxanların
arqumenti nədir? Dilimizi zibilləməyin, əndirabadi
sözlərlə hoqqa çıxarmayın! Cümlə,
deyim, mətn olan yerdə "diskurs" işlətmək ədabazlıqdır,
yalançı elmbazlıqdır. Mən isə buna cavab
verdim: biz, bəyəm milli şalvarımız,
çarığımız, çuxamız olsa da, yeni dəblərin
gətirdiyi geyimləri geymirik?! Geyimlərin
funksiyası yalnız bədəni örtmək olsaydı, fərqi
olmazdı hansı paltarla örtürük. Ancaq geyim insan bədəninə yeni anlamlar,
semantikalar, oxşartılar verir və bununla da
dünyamızı, mədəniyyətimizi zənginləşdirir.
Qadın donu var ki, bədəndə kəpənəyin
qanadını canlandırır, eləsi də var ki, bənövşə
yarpağına oxşayır. Bütün
bu oxşartılar, bənzəmələr qadının
görünüşündə türlü təbiət
olaylarını oynadır.
Yeni
düşüncə "oyunlarına" yeni terminlər
İndi isə bir əlavəni verim. Gimnastikanı,
baleti çarşabla oynamaq olarmı? Olmaz! Ona görə də biz mədəniyyətimizi idman
növləri ilə zənginləşdirmək istəyiriksə,
idman geyimlərini götürməliyik. Oxşar
olaraq elmi, intellektual axtarışlarla bağlı yeni
düşüncə "oyunlarını" götürmək
istəyiriksə, diskurs, kod, tekst tipində terminləri də
götürməliyik.
Ancaq bunu deyən bəndəniz öztürkcənin
sözlərinə ögey baxan "stilyaqalardan" deyil. Vətənsevər adam "diskurs", "tekst",
"trivial", "konnotasiya" kimi sözləri işlədəndə
bir amac güdməlidir. O, sözlərin yeni bilik enerjisini
dlimizə gətirəndən sonra öz sözlərimizi həmin
enerjiyə tutmalıdır. "Konsept" deyə-deyə
onun işığını "anlayış"a
salmalıdır, "diskurs" deyə-deyə "deyim"ə,
"mətn"ə salmalıdır. Necə
ki elə nəsnələr var ki, gözəlliyini
başqasından alır (Avqustin), eləcə də elə
milli sözlər var ki, usunu (ağlını) Avropa terminlərindən
ala bilər.
Diskursun
müxtəlif tətbiqindən
Bir nəsnəni də deyim. "Diskurs" ilkində
cümlə, abzas və sözdən düzülmüş
daha böyük mətnləri bildirirdi. Ancaq
getdikcə işlənə-işlənə elə ovsun
qazandı ki, söz olmayan tekstlərin sözlə formulə
edilən fəlsəfəsinin də adı oldu. Aydın olsun deyə, keçim Azərbaycan mədəniyyətinin
türlü olaylarının diskusuna. Məsələn,
Hacıbala Abutalıbovun mer olandan sonra etdikləri camaata
"şəhəri təmiz etmək" diskursunda
açılır və əsaslandırılırdı.
Çox ilgincdir ki, indi Bakı ilə ilgili
"təmiz etmək" diskursu söhbət aktivindən
çıxıb, deməli, o, daha çirkli sayılmır.
Azərbaycan millətçilərinin uzun sürə
başlıca diskursu "milli mentaliteti qorumaq" və ya
"özümüzə qayıtmaq" idi. Onların
çıxışlarının, yazdıqlarının,
etdiklərinin ana xətti həmin diskurslarla
cızılırdı. Ancaq bu diskurslar da
öncəki populyarlığını itiriblər, deməli,
qloballaşmanın gətirdiyi liberal dəyərlər milli
bilincə öz təsirini göstərməkdədir.
İslamçıların Avropalaşma,
Batılaşma, müasirləşmə (modernləşmə)
ideoloqlarına bütün ideoloji, siyasi hücumlarının
diskursu onları təqliddə suçlamaqdır. Antitəqlidçilik
diskursu sənətlə ilgili çox aktualdır. Bütün sənətçilər özgün
(orijinal) tekstlər yaratmaq istəyirlər, ona görə də
təqlidi, başqalarını yamsılamağı sevmirlər.
Modernizmin baş diskursu elə
"özgünlük uğrunda gələnəklərin təqlidini
dağıtmaqdır". Və paradoks
odur ki, İslamçılar konservativ olsalar da, Batını tənqid
etmək üçün modernizmdən "antitəqlidçilik"
diskursunu götürüb bayraq edirlər.
Azərbaycan mədəniyyətinin tarixinə baxsaq,
burada şikayət diskursunun mətntörədici
gücünü hər yerdə görərik. Füzulinin
"Şikayətnamə"si buna ilk örnəkdir.
Ortaçağ şairlərinin çoxunda o diskursun
türlü vektorları, yönümləri olub: fələklərdən
şikayət, dünyadan şikayət, Allaha şikayət (hətta
bəzən Allahdan şikayət). Ortaçağdan
Yeni çağa keçəndə özümüzdən
özümüzə şikayət formalaşaraq milli
özünütənqid, özünü ifşa tekstlərinə
gətirib. Bundan isə
çağdaşlaşmaq, Avropalaşmaq, Batılaşmaq
ideyaları dərdlərimizdən qurtulmaq əlacı kimi
çıxıb.
Azərbaycan mentaliteti şikayət diskursundan indiyənəcən
qurtula bilmir.
Bu gün çayxana, məclis söhbətlərinə ara söhbəti yox, düşüncəli
söhbət "guyasını" verən başlıca
diskurs şikayətdir. Şikayətin paradoksu
odur ki, sanki çatışmazlıqları yox etmək
işini görməlidir. Bunun yerinə isə
deqradasiya işini görür.
Niyazi MEHDİ
525-ci qəzet.-2021.- 24 aprel.- S.16.