Hiroşima faciəsi Azərbaycan və yapon ədəbiyyatında

İkinci Dünya müharibəsinin son dövrlərində kifayət qədər güclü olan Yaponiya müharibəni davam etdirməkdə qərarlı idi. Belə bir vəziyyətdə ABŞ tamamilə fərqli bir yola üz tutdu və dünyanın ilk atom bombası Yaponiyaya atıldı. 76 il öncə bu gün - 1945-ci il avqustun 6-sı saat 08:15-də ABŞ-ın Hiroşima limanı üzərinə atdığı atom bombası həmin il avqustun 9-da Naqasaki şəhərində təkrar edildi. ABŞ-ın Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərinə atom bombaları atmağı insanlığa və bəşəriyyətə qarşı cinayət, soyqırım idi.

Dünya tarixində görünməyən bu dəhşətli ölüm silahının törətdiyi kütləvi insan qırğını və dağıntılar yapon xalqını sarsıtdı. Atılan bomba ancaq şəhərləri, binaları və insanları məhv etmədi, eyni zamanda, həyatda qalan insanların kimlik anlayışına böyük bir zərbə endirdi. Bəşəriyyətin ilk dəfə şahidlik etdiyi bu dəhşətli hadisə yapon ədəbiyyatı ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatında da geniş əks-səda doğurdu. XX əsrin əvvəllərində iqtisadi-hərbi şöhrəti ilə Azərbaycan ədiblərinin yaradıcılığında öz əksini tapan Yaponiya ötən yüzilliyin ikinci yarısından sonra Hiroşima faciəsi ilə Azərbaycan ədəbiyyatına daxil oldu.

Atom bombasının yaratdığı dəhşətlər müharibədən sonra yapon ədəbiyyatının əsas mövzusuna çevrilmişdir. Sözügedən dövrün aparıcı qələm sahibləri İbuse Masuci (1898-1993), Fukunaqa Takehiko (1918-1979), Keyci Nakazava (1939-2012), Oe Kenzaburo (1935-) və digərləri əsərlərində Hiroşima hadisələrinin - bir göz qırpımında yerlə-yeksan olan şəhərin, fəlakətin qurbanlarının, illərlə davam edəcək radiasiya bəlasının bədii obrazını canlandırmışdılar.

İ.Masucinin yaradıcılığında atom bombasının yaratdığı dəhşətlərlə bağlı ən diqqətçəkən nümunə "Qara yağmur" (1965) əsəridir. Sözügedən əsərdə 6-15 avqust 1945-ci il və əsərin yazıldığı 1960-cı illərdə yaşayan qəhrəmanların hekayətləri paralel şəkildə cərəyan edir. Hiroşima faciəsindən illər keçməsinə baxmayaraq, insanların hələ də bu fəlakətin qurbanı olmağa davam etmələri, bundan illər sonra da qara yağmurun - radiasiyanın qurbanlarına çevriləcəkləri acı həqiqət şəklində bədiiləşdirilmişdir.

F.Takehikonun yaradıcılığında mövzu ilə bağlı "Ölüm adası" adlı əsər xüsusi ilə seçilir. Yazıçı "Ölüm adası" romanında bombanın yaratdığı fəlakətin qadın qəhrəman tərəfindən necə qəbul edildiyini, onun ruhunda necə dərin yaralar açdığını incəliklə qələmə alıb. Burada yazıçı müharibədən sonra meydana çıxan yeni roman texnikasını istifadə edib: ikili zaman axışı, qadın qəhrəmanın öz-özüylə etdiyi söhbətlər, bəzən yazıçının qələmini əlindən alan personajın təsvirləri yer almaqdadır.

K.Nakazava atom bombasının dəhşətlərinə birbaşa şahidlik edən yazıçılardan olub. Yazıçı 1939-cu ildə Hiroşima şəhərində anadan olub və soyqırım yaşanan zaman 6 yaşı vardı. Bombardmandan evləri dağılıb və ailə dağıntıların altında qalıb. Dağıntılar altından ailənin təxliyyəsi gecikib və böyük partlayış nəticəsində ailə üzvlərinin əksəriyyətini itirib. Yazıçının sağ qalan kiçik bacısı bir neçə həftə sonra qida yetərsizliyindən vəfat edib. Anası ilə Tokioya köçən gənc Nakazava 1966-cı ildə radiasiya zəhərlənməsindən yeganə ailə üzvü olan anasını da itirib. Anasının vəfatı gənc yazıçını Hiroşima xatirələrinə qaytarıb və bütün bunları hekayələrində əks etdirməyə başlayıb. Beş cildlik əsərlərinin ilk cildi - "Qara yağışın vurduğu" kitabı Hiroşimadan xilas olanların qurmaca hekayətlərindən ibarətdir. Nakazava 1972-ci ildə nəşr olunan "Mən bunu gördüm" hekayəsində isə öz təcrübələrini bədiiləşdirib. "Mən bunu gördüm" hekayəsi ilə böyük uğur qazanan yazıçı sözügedən hekayəni daha da genişləndirərək on cildlik "Ayaqyalın Gen" əsərini ərsəyə gətirib. Yazıçının yaradıcılığında sözügedən əsər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Avtobioqrafik cizgilərlə zəngin olan əsər yazıçının özünün birbaşa şahidi olduğu Hiroşima faciəsinin həqiqətlərinin bədii inikasıdır. Əsərdə duyğuların və təcrübələrin dürüst ifadəsilə atom bombası atılmamışdan əvvəl, bombanın atıldığı gün və sonra bir uşağın gözü ilə tragik şəkildə təsvir edilir. Gen XX yüzilin ən böyük vəhşiliklərinə təsirli şəkildə şahidlik edib. K.Nakazavanın "Ayaqyalın Gen" əsəri müharibənin günahsız insanlara yaşatdıqlarının yaddaşı və dəhşətli bir əzab mənbəyi olan atom bombasının sənədidir.

1994-cü ildə Nobel mükafatına layiq görülən Oe Kenzaburo yaradıcılığının ilk çağlarında Hiroşimanı ziyarət edib. Bundan sonra yazıçının ədəbi karyerasında dönüm nöqtəsi yaradacaq "Hiroşima qeydləri" (1965) əsərini qələmə alıb. Əsərdə cəmiyyətdən ayrılan atom bombası qurbanlarının vəziyyətini, müharibənin və Amerika liderlərinin məhv etdiyi kəndləri, qısaca desək, Yaponiyanın içərisindəki "Üçüncü dünya"dan bəhs edib. Sənədli film xarakteri daşıyan əsərdə personajların ağrı və qorxuları bütün həyatları boyu daşıdıqları göstərilir. Bütün bunlarla bərabər, yazıçı iqtisadi dirçəliş yaşadıqca yapon xalqının Hiroşimanı tədricən unudacağı düşüncələrini dilə gətirir. Münsiflər heyəti yazıçının Nobel mükafatına layiq görülməsini insan əlilə gerçəkləşmiş fəlakətlərin şahidi olmuş və bunlardan daha da dağıdıcı ola biləcək nüvə müharibəsi təhlükəsi altında yaşamış XX yüzilliyin insanının faciəsini təsirli şəkildə təsvir edərək dünya ədəbiyyatına töhfə verməsi ilə əlaqələndirmişdilər.

Bəşər tarixində bir ilk olan atom bombası ancaq Yaponiyanı - yapon xalqını deyil, bütün dünyanı - bütün insanlığı sarsıtmış, bir çox dünya ədiblərinin yaradıcılığında geniş şəkildə təsvir olunmağa başlamışdır. Dünyanın hər yanından bir çox dahi mütəfəkkir atom bombasının yaratdığı fəlakətin canlı mənzərəsini öz gözləri ilə müşahidə etmək üçün Hiroşimaya səfər ediblər. Azərbaycanın Xalq şairi Rəsul Rza ötən əsrin 60-cı illərində Yaponiyada səfərdə olub, soyqırım qurbanı Hiroşima şəhərini ziyarət edib. Şairin "Yaponiya motivləri" silsiləsinə daxil olan "Xirosimanın iki yüz minlik qurbanı haqqında sətirlər", "Gözlərin matəmi", "Bombardman" şeirlərində Hiroşima faciəsi şairə məxsus orijinal bədii təsvir vasitələri ilə canlandırılıb. R.Rza 1974-cü ildə qələmə aldığı "Xirosimanın iki yüz minlik qurbanı haqqında sətirlər" adlı kiçik həcmli şeirində bir gurultunun gözəl Hiroşima şəhərini necə külə döndərməsini bir neçə sətirlərdə müfəssəl şəkildə təsvir edib.

Vardılar:

ağ çiçəkli vişnə ağacları,

küçəni əl-ətək keçən uşaqlar,

yol boyu dayanmış maşınlar.

Vardılar:

quş səsləri,

nəğmələr, gülüşlər,

insan nəfəsi

Bir gurultu...

Günəşdən qopmuş işıq basqını...

Qaldılar:

Yerdən göyə sükut,

kömür, kül.

Qaldı: kündə-kündə

filiz, daş, torpaqdan yoğrulmuş

eybəcər sima -

Xirosima.

"Bu qaranlıqda itirdi bir-birini bala, ana" deyən yazıçı "Gözlərin matəmi" şeirində Yaponiyada sınaqdan çıxarılmış atom bombasının dəhşəti ilə bir andaca dünyaları zülmətə qərq olmuş ana və övladının son çırpınışlarını orijinal canlandıra bilib. Sözügedən şeirin sonunda isə müəllif sülh carçısı kimi çıxış edərək, atom sınaqlarını dayandırmağa çağırış edib:

Kəsin, atom sınaqlarını kəsin!

Bir cüt gözün matəmi

Min-min gözə çökməsin!

R.Rza "Bombardman" şeirində isə, bir yaponiyalı ananın dilindən müraciət edərək, insanları barışa səsləyir, Yer üzünün taleyinin insanların əlində olduğunu vurğulayaraq atom bombası dəhşətlərinin təkrarlanmaması üçün bəşəriyyəti müharibəyə qarşı birliyə çağırırdı.

İnsanın mənəvi aləmini, düşüncə və axtarışlarını yüksək bədiiliklə əks etdirən Nəbi Xəzri poeziyasında da Hiroşima faciəsinin özünəməxsus yeri vardır. 1974-cü il Yaponiya səfərindən sonra səfər təəssüratlarını qələmə aldığı "Yaponiya dəftərindən" şeirlər silsiləsində Hiroşima motivlərinə geniş yer ayrılıb. "Şəhidlər və şahidlər" poeması bütövlükdə bu faciəyə həsr olunub. Poemanın müxtəlif hissələrində - "Heykəl qızcığaz", "Fəlakət gözəli", "Ölüm təpəsi", "8-15 dəqiqə" kimi şeirlərdə böyük ustad Hiroşima soyqrımının acı həqiqətlərini faciə şəhidlərinin dili ilə ifadə etməyə nail olub.

İnsanlar,

Açılsın qanadlarımız!

Qoy zəka xeyirxah əmələ dönsün!

İnsanlar, qoymayın övladlarımız,

Bir daha mənimtək heykələ dönsün! ("Heykəl qızcığaz")

Yazıçının sözügedən poemasının əsas qayəsini "planetin bədəninin sağalmayan yarası" adlandırdığı Hiroşima faciəsinin təkrarlanmaması üçün müharibə bəlasından xilas olmağa, planetimizin gələcəyini qorumağa, baş verənlərdən dərs çıxarmağa çağırış təşkil edir.

Xalq şairi Fikrət Qoca Hiroşima faciəsini bəşər övladının hər birinin qaranlıq röyasına çevrildiyini, Yer kürəsinin od tutub yanması şəklində təqdim edib. "Xirosima" şeirində Hiroşima fəlakəti "XX əsrin səbri partlamış" şəklində ifadə edib:

"Partlayış!

Deyirlər

XX əsrin

Səbri partlamış"

Yanır kipriklərdə yaş,

Yanır arzu, murad, təlaş,

Ömrün yoludur yanan qarşımızda.

Əli Kərimin poeziyasında da Hiroşima mövzusuna rast gəlinir. "Xirosimada məktəbsiz uşaq" şeirində sözügedən faciənin qurbanı olan, ağır bədən xəsarəti səbəbiylə məktəbə gedə bilməyən, parçalanmış könlü ilə hey məktəbli uşaqların dalınca baxan qızın nisgili ifadə olunub.

Könül, neçə il olar

Arzu ləpədöyəni?

Kim unudar

Bu qızın istəyini?

İllər, aylar bu qızdan uzaq keçir,

Yan keçir.

Partla!

Alış! Yan! Keçir!

XX əsrin bombardmanı bəşəriyyət tarixinin ən dəhşətli hadisələrindən biri kimi ədəbiyyatda böyük rezonans yaradıb. Yapon ədəbiyyatında hadisənin birbaşa şahidi olan ədiblərlə yanaşı, dövrün görkəmli simaları da atom bombasının Hiroşimada meydana gətirdiyi gerçəklikləri bədiiləşdirmişdilər. Eyni zamanda, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında da Hiroşima faciəsinə geniş şəkildə müraciət edilib. Azərbaycanlı ədiblərin yaradıcılığında Hiroşima mövzusu insanlığın xilası, müharibələrə son qoyulması, Yer kürəsində sülhün bərqərar olması kimi bəşəri ideyalara əsaslanır.

Hiroşima ilə bərabər külə dönmüş insanlığın yenidən doğulması gərəkdir!

Gülnar YUNUSOVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu “Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri” şöbəsi

525-ci qəzet .- 2021.- 6 avqust.- S.10.