Bəhram Gur - "ərəb tərbiyəsi görmüş çöllü"

Bəhram bütün hökmdarlar içərisində tayı-bərabəri olmayan biri idi. O, ədəb elmlərindəndən xəbərdar, bir çox dillərdə fəsahətli idi. O, yığıncaq və mərasimlərdə ərəbcə, hədiyyələr əta edərkən farsca, qara camaatla dəri dilində, covkan oyununda pəhləvi, döyüşərkən türk, ov edərkən zabili (Sistan), fiqhlə məşğul olarkən ibri, tibb barədə hind, astrologiya barədə roman dilində danışırdı. Bəhram gəmiçilərlə nəbati, qadınlarla hirəvi (Herat) dillərində danışırdı. (əs-Səalibi)

"Həft peykər"də farsların "ərəb tərbiyəsi görmüş çöllü" adlandırdığı Sasani şahı Bəhram Gur barədə yuxarıda deyilənlər məşhur ərəb alimi Əbu Mənsur əs-Səalibinin "Ğurər əxbər muluk əl-furs" əsərindən götürülüb. Bu yazıya məhz belə bir başlanğıc verməyimizə səbəb əs-Səalibinin Nizami qəhrəmanının kosmopolitan ruhunu olduqca dolğun əks etdirməsidir. Bəli, Nizami bu əsərdə "Şahnamə"dən təsirlənib, "Şahnamə" qəhrəmanının dastanını söyləyib, amma tam fərqli bir obraz, fərqli süjet və kompozisiya yaradıb ki, bu da onu Firdovsidən daha çox ərəb müəllifləri ilə yaxınlaşdırır.

Kosmopolitan düşüncə, multukultural dəyərlərin gündəmə gətirilməsi o dövrdə yalnız Nizamiyə deyil, İslam dünyasında bir çox müəlliflərə xas cəhət idi. Səbəb İspaniyadan tutmuş Çinədək böyük bir ərazinin özünün İslam çərçivəsinə sığmayan rəngarəng xarakteri idi.

Marşal Hodgson İslam mədəniyyətinin yayıldığı böyük ərazilərdə yaranan mədəniyyətin, fikir və düşüncə məhsullarının yalnız İslamla bağlı olmayıb, həm də İslama tapınmış xalqların qədim bilgilərini, inanc və adətlərini əks etdirdiyini iddia edərək "İslamicate" (İslamicate - İslam üslubunda) terminini işə saldı. İslamicate, adətən, İslamın yayıldığı coğrafi ərazilərə xas mədəniyyətlə əlaqəli işlənir. Bu ərazilərdə yaranan müxtəlif din və dil daşıyıcılarının yaradıcılıq nümunələri məhz İslamicate xarakterində olub özündə İslamla yanaşı, qədim Ellin mədəniyyətini, yunan fəlsəfi fikrini, həm monoteist dinləri, həm də əski dini inancları, zərdüştlik, manixeyçilik kimi konfessiyaları cəmləyir. Bu mədəniyyətin əsas yazıları ərəb və fars dillərində olsa da, o, beynəlmiləl xarakter daşıyır.

Bundan əlavə, Marşal Hodgsonun fars mədəniyyətinin və fars dilinin yayıldığı ərazilərdəki mədəniyyətlə bağlı "Persianate" terminini işlətdiyini görürük. Marşal Hodgsonun bu mülahizələri əslində İslam mədəniyyəti, yaxud fars ədəbiyyatı, fars mədəniyyəti kimi məşhurlaşan ədəbi-mədəni proseslərin daha dərin qatlara və daha dərin əhatə dairəsinə malik olduğunu göstərir. Cənub qonşularımızın öz adlarına çıxdıqları böyük bir mədəni irsin də həm qaynaqlarının, həm də yarandığı mühitin çox rəngarəngliyi və yalnız dil baxımından fars olması qəbul olunmalıdır.

Çex alimi Yan Rıpka isə Xaqani yaradıcılığından bəhs edərkən belə bir şairin divanının məhz müsəlman və xristian dünyalarının sıx dini-mədəni əlaqələrə malik olduğu Zaqafqaziya mühitində yetişə bildiyini vurğulayır. Eyni fikirləri Nizami poeziyası barədə də söyləyə bilərik. Böyük şairimiz Nizaminin ədəbi yaradıcılığı konkret dini, etnik və coğrafi çərçivəyə sığmayan bəşəri irsdir. Sanki şair yaşlandıqca ümumbəşəri dəyərlərin əhəmiyyətini daha dərindən anlayıb məhz bu məqsədlə kosmopolitan ruhlu "Yeddi gözəl"i yaratmışdır.

Nizaminin dövründə dünya anlamı coğrafi baxımdan yeddi iqlimlə bağlı idi. Nizami də yeddi iqlim gözəlinin timsalında bəşəri bir əsər - romantik-erotik, əxlaqi-didaktik və qəhrəmanlıq poeması yaradır və bura hətta astroloji elementlər daxil etməyi də unutmur. Amma əsərin xarakteristikası bununla bitmir; şair, görünür, onu illər boyu düşündürən bir sıra məsələləri, qu quşunun son nəğməsi kimi, bu əsərə saxlayır.

Əsərdə ərəb tarixi və mədəniyyəti ilə sıx bağlılıq mövcuddur. Nizami ilk baxışda Firdovsinin yolu ilə gedərək bir Sasani hökmdarının hekayətini verir. Amma Firdovsinin çoxsaylı qəhrəmanları içərisində məhz V Bəhramın - ərəb mühitində böyümüş şahzadənin seçilməsi də təsadüfi deyil. Burada şair istər-istəməz ərəb-əcəm münasibətlərini gündəmə gətirir. Nizaminin böyük ustalıqla nəzmə çəkdiyi mövzu, əslində, ərəb müəlliflərinin çox sevdiyi bir dövrü, İslamaqədərki ərəb tarixinin ən şanlı dönəmini əks etdirir. Belə bir dönəm Nizamiyə qədim ərəb mədəniyyətini, həyat tərzini, adət və ənənələrini tərifləmək imkanı verir. Digər tərəfdən, şair romalı bir memarın - Simnarın və yeddi iqlimi təmsil edən gözəllərin obrazını yaratmaqla əsərinin etnik-mədəni əhatə dairəsini daha da genişləndirmiş olur.

Ərəb mənbələrinə xas belə bir cəhət var ki, bu əsərlər adətən bir-birini təkrarlayırlar. Müəyyən mövzunu gündəmə gətirən alimin məqsədindən asılı olmayaraq, sonrakılar da onun dediklərini təkrarlayırlar. Bir şüubi müəllif bu təkrarçılıq müstəvisində ərəbləri tərifləyə bildiyi kimi, bir ərəb təəssübkeşi də əcəm düşüncəsini əks etdirən xəbərləri yayımlaya bilər. Eyni hal Nizaminin "Həft peykər"inin ərəb qaynaqlarında da nəzərə çarpır. Eyni xəbərlər müxtəlif dini-etnik təmayüllü alimlərin əsərində əks olunur. Bu zaman xəbərin qaynağını müəyyənləşdirmək üçün tarixi-xronoloji ardıcıllığa nəzər salmalı oluruq.

Qeyd etmək lazımdır ki, qədim ərəb tarixi ilə bağlı bir çox xəbərlər kimi, Nemanın və Bəhramın əhvalatının da ərəb tarix elminin banisi Hişam ibn Muhamməd əl-Kəlbiyə (v. 819) aid edildiyini görürük. Əl-Kəlbinin bu barədə konkret bir əsəri zəmanəmizədək çatmamış, ona edilən istinadların çoxu rəvayətçilər silsiləsi ilə şifahi ənənəyə əsaslanmışdır. Ümumilikdə isə, ərəb mənbələrinin bu mövzu ilə bağlı xəbərləri bir tərəfdən əsərin kosmopolitan ruhuna işıq salır, digər tərəfdən isə ərəb antişüubiyyə hərəkatı ilə səsləşir. Bu səbəbdən, bu yazını "Həft peykər"in ərəb qaynaqlarını öyrənməklə başlamağı məqsədəuyğun hesab edirik.

"Həft peykər"in ərəb qaynaqları

Beləliklə, mövzunun mahiyyətinə varmaq üçün ilk öncə Nizami poemasının ərəb qaynaqları barədə məlumat verək. Poemada cərəyan edən hadisələrin böyük bir qismi həm ərazi, həm də tarix baxımından ərəblərlə bağlıdır. Digər tərəfdən, bu əsərin qaynaqları içərisində ərəb mənbələrinin böyük çəkisi vardır. Nizaminin bu əsəri yazmaqda məqsəd və məramı məhz ərəb mənbələrinin araşdırılması ilə aydınlaşır, onun bir çox motivləri, fikir və deyimləri ərəb mənbələri işığında müəyyənləşir. Digər tərəfdən, şairin öz dövrü ilə bağlı bəzi hadisə və məsələlər də (məs. atabəylik təsisatı) qədim ərəb xəbərlərinə, bəzən də əfsanə və rəvayətlərə bürünmüş şəkildə canlandırılır.

Nizami "Həft peykər"i yazarkən "gizli kitabları araşdırdığını, dünyanın ucqarlarından ərəb və dəri dillərində kitablar əldə etdiyini, Əl-Buxarini və ət-Təbərini oxuyub faydalandığını və başqa pərakəndə əsərlərlə tanış olduğunu" qeyd edir (Nizami Gəncəvi, Yeddi gözəl, Filoloji tərcümə, izahlar və qeydlər Rüstəm Əliyevindir. Bakı. "Elm" nəşriyyatı. 1983, s. 26). Əslində isə, Nizaminin qaynaqları yalnız ət-Təbəri və əl-Buxari ilə məhdudlaşmır və çox güman ki, o bu iki adı bir beyt daxilində həm də qafiyə naminə işlədib. "Yeddi gözəl"lə tanışlıq Nizaminin ərəb mənbələrindən azından bir ərəb ədibi kimi xəbərdar olmasından xəbər verir. Şairin ilk növbədə aşağıdakı mənbələrdən bəhrələndiyini zənn edə bilərik:

Ptolomeyin "Almagest" əsərinin ərəb tərcümələri və sabiliklə bağlı xəbərlər

Nizami kosmopolitan ruhlu, ümumbəşəri bir əsər yaratdığından onun yeddi iqlimlə bağlı düşüncələrlə tanışlığı təbii idi. Nizami əsərə Firdovsidən fərqli olaraq, yeddi iqlim gözəlinin hekayətlərini daxil edir.

İslam Şərqində yeddi iqlim fars və yunan olmaqla iki mənbədən qaynaqlanır. Nizamiyə yaxın fars mənbələri yeddi iqlimdən bəhs edib onu üçqat hikmət sahibi Hermesə aid etmişdir. İ.Y.Kraşkovski bu düşüncənin yunan kökünə üstünlük verir və göstərir ki, yeddi iqlimi fars coğrafiyasına bağlamaq cəhdləri olsa da, bu, sırf yunan mənşəli bir ideyadır. Həqiqətən də, "Yeddi iqlim" konsepsiyasının elm aləminə yunan elmi-fəlsəfi düşüncəsinin, ayrıca olaraq, Ptolomeyin gətirməsi qəbul olunmuş bir fikirdir. Kraşkovskiyə əsaslanıb Nizaminin məhz Ptolomeydən bəhrələndiyini qəbul edə bilərikmi?

Nizami Ptolomeyin "Almagest" əsəri ilə tanış ola bilərdi, çünki Nizamiyədək bu əsər beş dəfə ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Həmin tərcümələrdən yalnız ikisi - Həccac ibn Yusifə (bu şəxsi əməvilərin qəddar valisi Həccac ibn Yusiflə qarışıq salmamalı) və Abbasi xəlifəsi Mötədid Billahın (892-902) saray münəccimi, sabi inanclı Sabit ibn Qurraya aid tərcümələr zəmanəmizədək gəlib çatıb. Bakitəcfi göstərir ki, Nizamiyə qədər ərəbdilli ədəbiyyatda yeddi iqlimdən bir sıra tarix, coğrafiya və fəlsəfə alimləri (Hişam ibn Muhamməd əl-Kəlbi, əl-Kindi, əl-Məsudi, əl-İstəxri və b.) bəhs etmiş, eləcə də bəzi ərəb şairləri (Əbu l-Ətahiyə, ibn ər-Rumi) öz poeziyalarında bu barədə bilik nümayiş etdirmişlər. Ayrıca olaraq, yeddi iqlimlə bağlı İslam müqəddəslərinin, görkəmli şəxsiyyətlərin deyimləri, Əli ibn Əbi Talibə aid edilən kəlamlar da vardır: "Allaha and olsun ki, mənə əvəzində yeddi fələk altındakı yeddi iqlim üzərində (ağalıq) verilsə də, mən yuvasına buğda aparan bir qarışqanın belə haqqına toxunub Allaha qarşı çıxmaram" (Əli ibn Əbi Talib).

Beləliklə, artıq Nizami dövründə yeddi iqlim düşüncəsinin olduqca geniş yayılmasını iddia edə bilərik. Burada belə bir sual meydana çıxır: Nizami farsların həft keşvər ideyasından bəhrələnib, yoxsa yunanların yeddi iqlim konsepsiyasından?

Qeyd edək ki, bu iki düşüncə bir-birindən köklü şəkildə fərqlənir. Yunan yeddi iqlimi ("iqlim" sözü özü yunan mənşəli "climat"dan törəyib) müasir iqlim qurşaqlarına bənzər bir nəzəriyyədir. Burada iqlim anlayışı ekvatordan yaxınlıq və uzaqlıq prinsipi ilə ekvatora paralel üfqi xətlərlə müəyyənləşir. Nizamidə isə iqlimlər Çin, Hind, Xorasan, İran, Roma, Məşriq və s olmaqla, əsasən, ekvatora perpendikulyar xətlərlə bölünür ki, bu da fars həft keşvər anlamına daha yaxındır.

Paola Orsatti yazır ki, Nizamidə dünya yeddi ölkəyə bölünür. Onun mərkəzində ürəyin bədəndə tutduğu yer kimi yeri olan İran - ən gözəl ölkə dayanır. Bir sıra müəlliflər öz əsərlərində keşvər anlamında "iqlim" sözü işlətsələr də yunan əsilli iqlim keşvərdən fərqli xarakter daşıyır. Belə ki, Ptolomey düzənində iqlimlər ekvatora paralel düzülür, Nizami isə, iqlim sözünü işlətsə də, İran keşvər düzənini nəzərdə tutur .

Məhz iqlimlərin "Yeddi gözəl"dəki təqdimi Paolo Orsattiyə haqq qazandırır. Bəli, Nizami iqlimləri ekvatora paralel düzülən Ptolomey iqlimlərindən fərqlənir. Bu baxımdan, o, şübhəsiz ki, fars yeddi keşvərindən bəhrələnib. Amma Nizaminin bu poemasında astroloji təsəvvürlər o qədər güclüdür ki, onun həm "Almagest"ə , həm də bir sıra qədim astroloji bilgilərə, o cümlədən sabiliyə bələd olması şübhə doğurmur. Bu səbəbdən, bizim fikrimizcə, Nizami hər iki qaynaqdan faydalanıb. Şair özü də qəhrəmanlarından Münzir ibn Nemanın tərifində onun Almagestdən xəbərdar olmasını bildirir: "Münzir göylər hesabını bilən bir möcüzə idi. O, yeddi ulduzun və on iki bürcün sirrini bilirdi. O, həndəsə xəttləri ilə işləyərək əl-Məcisti kimi minlərlə məsələ həll etmişdi" .

Bir məsələni də qeyd edək ki, Orta əsrlər İslam dünyasında "Almagest" ən dəyərli əsərlərdən sayılıb. Deyilənə görə, ərəb xəlifəsi əl-Məmun (h. 813-833) Bizans imperatorunu bir döyüşdə məğlub edərkən, ondan aman diləyən imperatora bildirir ki, ancaq Ptolomeyin "Almagest" əsərinin müqabilində döyüşü dayandıra bilər. Bu xəbər özü ərəb mühitində nücum elminə, ulduz falına inamın güclü olduğu dövrdə "Almagest"in nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etməsindən xəbər verir. Xüsusilə saraylarda bu əsərin qiyməti böyük idi. "Almagest"in ulduz kataloqu hər dəqiqə münəccimlərlə məsləhətləşən ərəb xəlifələrinə çox lazım idi. Təsadüfi deyil ki, Nizaminin gənc müasiri Nəsrəddin Tusi (1201-1274) Almagesti şərh edib "Təhrir əl-macist" adlı əsər yazmışdır.

Ulduzlara xüsusi qüdsiyyət verən sabilər Ptolomeyin əsərinin tərcüməsində xüsusi səy göstərmişlər (Sabilik barədə bax A.Qasimova, Cahiliyyət ərəblərinin əqli-mənəvi durumu). "Həft peykər"lə tanışlıq zamanı sabi ayin və inancları ilə sıx bağlılıq müşahidə edilir. Ola bilsin ki, Nizami sabiliklə bağlı mənbələrə yaxından bələd olub. Sabilikdə yeddi fələk (beş planet, Ay və Günəş) mələklərlin məkanı sayıldığından, göz cisimlərinə ibadət dini ayinlərin əsasında dayanıb. "Həft peykər"dəki memarlıq üslubunda künbəzlərə xüsusi önəm verilməsi, göy cisimlərinin ayrı-ayrı rənglərlə əlaqələndirilməsi Sabi məbədgahlarını xatırladır. Sabilikdə məbədgah, göy cismi və rəng düzəni belədir:

Günəş (Şəms) - qızıl rəng; Saturn (Zuhəl) - qara rəng; Yupiter (Müştəri) - sarı və ağ rəng; Mars (Mirrix) - qırmızı rəng; Venera (Zöhrə) - ağ rəng; Merkuri (Utarid) - xüsusi bir rəng bilinmir; Ay - ağ rəng

Nizami poemasında astroloji biliklərə xüsusi önəm verilir. Şair əvvəl poemanın "Meracnamə"sində yeddi planet və yeddi rəngi gündəmə gətirir və bununla sanki sonrakı astroloji fikirlər üçün hazırlıq yaradır:

O (Məhəmməd peyğəmbər s. - A.Q.)

Utaridə öz əlinin gümüş işlərindən,

Öz qalay kürəsindən rəng bağışladı.

Zöhrənin başına isə ay işığından

civə rəngli örtük saldı.

Onun çapdığı göy yollarının tozundan

Günəşin başına qızıl tac qoydu.

Gecənin xəlifəsinə yaşıl geyindirib

Qırmızı paltarı Mirrix üçün saxladı.

Müştərini başdan-ayağa qədər

Başağrılı görüb ona səndəl sürtdü.

Keyvanın tacı onun qədəmini öpərkən

Bayrağını ənbərlə qaraya boyadı.

Sonrakı hissələrdə şair bu rəngləri ulduzları təmsil edən günbəzlərə köçürür. Poemada Bəhramın ziyarət etdiyi yeddi günbəzdəki rəng simvolikası da bu cür izlənilir. Biz Simnarın tələbəsi Şidənin də ulduzşünas olduğunu görürük. Onun inşa etdiyi günbəzlər barədə şair yazır:

Ulduzşünas hər günbədin rəngini

Öz ulduzunun məcazına münasib etmişdi.

Keyvan qismətində olan günbəd

Müşk kimi qara rəngdə gizlənmişdi.

Müştəri mayalı günbədin

Rəngi və bəzəyi səndəl (rəngində) idi.

Pərgarı Mirrixlə çəkilmiş (günbədin)

İşində qırmızı gövhər işlənmişdir.

Günəşdən xəbər verən (günbəd)

Sarı idi, çünki qızılla örtülmüşdü.

Zöhrənin zinətilə ümidlənən (günbədin)

Üzü Zöhrənin üzü kimi ağ idi.

Öz ruzusunu Utariddən alan isə,

Qalibiyyətdən firuzə rəngində idi.

Bürcünə Ay yol tapmış (günbəd)

Şahın taleyindən yamyaşıl idi.

Sabiliklə bağlı digər diqqəti cəlb edən cəhət ibadətgah memarlığının yalnız astrologiya ilə deyil, həm də ezoterik riyazi-həndəsi biliklərlə əlaqəli olmasıdır. Sabilikdə hər bir ulduz məbədgahının özünəxas memarlığı olub. Göy cisimləri həndəsi fiqurlarla əlaqələndirilib. Bundan əvvəlki cahiliyyət ərəbləri ilə bağlı kitabımızda əl-Məsudiyə əsasən qeyd etdiyimiz kimi, Hərran sabilərinin bir çox məbədləri dairəvi binalar-künbəzlər şəklində olmuşdur. Bundan əlavə, onların altıbucaqlı heykəl əz-Zuhəl (Saturn məbədi), üçbucaqlı heykəl əl-Müştəri (Yupiter məbədi), uzunsov heykəl əl-Mirrix (Mars məbədi), dördbucaqlı heykəl əş-Şəms (Günəş məbədi), ortası uzunsov, dördkünc olub özü üçbucaq şəkilli heykəl əl-Utarid (Merkuri məbədi), ortası dördbucaqlı, özü isə üçbucaqlı heykəl əz-Zuhrə (Venera məbədi) və səkkizbucaqlı heykəl əl-Qamər (Ay məbədi) olub.

Gördüyümüz kimi, Sabilikdə memarlığın ezoterik mahiyyəti həm də pifaqorçuluq təliminə yaxındır: Sabi məbədgahlarının arxitekturası riyazi elmlər və həndəsə ilədə üzvi şəkildə bağlı olub bu elmləri mistik istiqamətə yönəldirdi. Məbədgahlar göylərlə, mələklər vasitəsi ilə Allahla əlaqələndirilir. "Həft peykər"in baş memarı Simnarın da həm münəccim, həm də bir sufi münəccim kimi göylərlə ilişgisini görürük. Nizami qeyd edir ki, Simnar göyün üzüörtülü sirlərindən xəbərdar olub. Nizaminin təsvirində o, bir bənna olsa da, yüz rəssama dərs verər. O, həm də münəccimdir, ulduzları ölçür, üstürlabla işləyr. Şair onu rumlu Bulinasa bənzədir. Məncə, Bulinasla Nizami eramızdan əvvəl III-IV əsrlərin qovşağında yaşamış yunan filosofu və riyaziyyatçısı Polyaenus Lampsacusu nəzərdə tutb. Polyaenus həm də astronomiyadan bəhs edib. Onun Aya həsr edilmiş kitabı olub.

Nizami Simnarla bağlı bölümdə həm də "Təngluşa"dan bəhs edir. "Tənglusha" kimi tanınan kitabın müəllifi eramızın birinci əsrində yaşamış, astroloq Teucerdir. James Holden onun qədim Misirdən, indiki Qahirə yaxınlığındakı Babylon adlanan qəsəbədən olduğunu bildirir. Onun astrologiyaya dair bir sıra əsərləri olub (Holden, 32). Bu əsərlər pəhləvi və ərəb dillərinə tərcümə edilmiş, tərcümə prosesində müəllifin adı təhrif edilərək Tinkarus kimi verilmişdir. Məşhur kitablarından biri islam dünyasında "Təngəluşa" kimi tanınıb. Rüstəm Əliyev bu kitabın Maninin Ərtəng kitabına müqabil bir kitab olduğunu bildirir. Axtarış imkanlarının zəif olduğu bir dövrdə alim, görünür, Bürhan-e Qatedən bəhrələnərək "Təngəluşa"nın "Hakim Luşanın kitabı" olduğunu bildirir.

"Həft peykər"dəki astroloji tutum bir məsələyə də diqqət yetirməyimizi vacib edir. Henri Korbin sabiliklə şiəliyin ismaili qolu arasında sıx bağlılıq olduğunu, dərin ezoterik düşüncənin onları birləşdirdiyini iddia edir. Əqidəcə ortodoks sünni məzhəbli Nizami Gəncəvinin poetik təxəyyülü və ilham pərisi batini təlimlərə, o cümlədən, ismaililiyə də açıq idi. Təsadüfi deyil ki, A.Krımskiy Nizamininqara geyimli şahzədəsinin təsvir etdiyi dağ başındakı "cənnət bağı" ilə ismaililiyin ekstremist qolu olan assasinlərin (həşşaşiyyun) Əlamut qalasındakı bağı arasında bənzərlik görür.

Qeyd edək ki, Nizaminin dövründə siyasi qətllər və terror bayrağını daşıyan ismaili-assasinlər insanları çox məşğul edirdi. Xüsusilə Şirvanşahlar sarayında şairlərin ismaillilklə əlaqədə suçlanması adi hal idi. Səlcurların məşhur vəziri Nizamülmülkü, bunun ardınca Məlikşahın özünü qətlə yetirmiş assasinlərin dağ başındakı Əlamut qalası barədə əsrarəngiz xəbərlər dolanırdı. Məşhur səyyah Marko Polo burada terrorçu fədailərin hazırlanmasını belə təsvir edib:

Şeyx (Həsən əs-Səbbah) iki dağ arasındaki bir vadinin ətrafını qapadıb buranı hər cür meyvənin yetişdiyi, indiyədək görülməmiş gözəllikdəki və böyüklükdəki bir bağa çevirtmişdi. Bağın içərisində gözqamaşdırıcı zinətlər və rəsmlərlə bəzənmiş hücrələr var idi. Bülbül kimi cəh-cəh vuran, nəğmə oxuyan gözəli qadınlar və gənc qızlar, cazibəli rəqslər edərək ətrafda dolanmaqda idilər. Şeyx, müridlərinin həqiqətən də Cənnətdə olduqlarına inanmaları üçün, buranı bal, şərab, süd və sular axan bulaqlarla, bir-birindən gözəl hurilərlə dolu Cənnət kimi düzənləmişdi. ...Şeyxin seçdiyi həşşaşi fədailərindən başqa heç kimsə bu baxçaya girə bilməzdi. Baxçanın girişində böyük bir qala inşa edilmişdi. Qaladan başqa heç bir yerdən buraya giriş yox idi... Fədailər iksir içirdilərək dərin bir yuxuya salnır, sonra onlar qruplar halında baxçaya daşınır, gənclər gözlərini açdıqda özlərini cənnət baxçasında görür, buranın gerçək Cənnət olduğuna inanırdılar".

Cənnəti bu cür "dadan" fədailər Şeyxin göstərişi ilə istənilən adamı qətlə yetirməyə həvəslə gedirdilər.

"Həft peykər"də diqqəti cəlb edən başqa cəhət yeddi şahzadə qızın konkret təsvirlərinin verilməməsi, onların şəxsiyyət kimi görsənməməsi, mücərrəd şəkildə rənglər, rəmzlər, göy cisimləri, əsrarəngiz hekayətlər ilə əlaqəli təqdimidir. Sabilikdə planetlər mələklərlə əlaqələndirilir. Hər bir planetin öz mələyi olur. Gəlin, yeddi gözəllərə bir daha nəzər salaq: hər gözəl bir künbəzdə, hər künbəzin öz rəngi, hər künbəzin öz ulduzu. Sabilikdə də hər mələyin öz məbədgahı, hər məbədgahın öz rəngi, hər rəngin də öz ulduzu. Sabilikdə və qədim ərəb təsəvvürlərində mələklər qız kimi təsəvvür olunub. Nizaminin təsvir etdiyi bu mücərrəd gözəllər sabi mələkləri olmasalar da, onları çox xatırladır. Nizami əsər boyu ruhi və cismani amillər arasında gözəl bir tarazlıq yaradır. Şairin ezoterizmi nə qədər güclü olub insanı xəyal aləminə aparsa da, onu real həyatdan, gündəlik qayğılardan ayırmır.

Aida QASIMOVA

Professor, Bakı Dövlət Universiteti, Şərqşünaslıq fakültəsi

aidagasimova@bsu.edu.az

525-ci qəzet.- 2021.- 14 avqust.- S.20-21.