Postnormal zamanların romanı

KASSANDRA VƏ LAOKOONA İNAM

Laokoona inanan Troya haqqındadır". Hər halda "Laokoon... Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" romanının müəllifi belə deyir. Ona görə də mən Laokoonun başına gələn "gerçək" yox, gerçək əhvalatı sizə danışmaq istəyirəm.

Günəşin sarı, bənövşəyi, qırmızımtıl şüaları Troya ətrafındakı şeh düşmüş Qortis çəmənliyinə səpələnəndə troyalı əsgərlər çoxdan oyanmış və kəşfiyyata çıxmışdılar. Yunan hərbi düşərgəsi toz-duman içindəydi. Bununla belə, troyalı əsgərlər yunanların öz düşərgələrində nəhəng bir taxta at qoyub getdiklərini gördülər. Bunu eşidən Priam oğulları ilə birlikdə qala divarlarına dırmaşıb gözlərini əsgərlərin göstərdiyi yerə sarı zillədi. Ata və oğulları heyrət və çaşqınlıq içindəydilər. Ətrafa dərin bir sükut çökdü.

Sükutu münəccim Timoites pozdu: "Bu, hədiyyədir, Afinaya həsr olunub, onu gətirib İlahənin məbədinə qoyaq". Bu gözlənilməz təklifə ağsaqqal Kapis hiddətlə cavab verdi: "Yox, olmaz! Afina həmişə yunanlara arxa-dayaq olub. Gəlin bu atı elə indicə yandıraq. İçərisində nə olduğunu öyrənmək üçün atı həm də hissələrinə bölək.

Priam dilləndi: "Timoites haqlıdır. Atı taxta təkərlər üstündə bura gətirməliyik. At Troyanın içində olarsa, Afinaya verilən bu müqəddəs hədiyyəyə heç kim zərər yetirə bilməz".

Hökmdarın əmri yerinə yetirildi. Atı taxta təkərlərin üstünə qoyub qala qapılarının ağzına qədər gətirdilər. At hündür olduğundan qala qapılarından keçmədi. Divarın bir qismini uçurdular. Atı şəhərə daxil etdikdən sonra divarı yenidən hördülər. Öncəgör Kassandra divarın içində əsgərlər olduğunu bildirdi. Gənc qadının bu şübhəsiylə kahin Laokoon da razılaşdı. "Axmaqlar" deyə Laokoon ağladı. "Hətta bir yunanlı özü ilə hədiyyə gətirsəydi də ona heç vaxt etibar etmək olmazdı". Laokoon atı əlindəki nizə ilə nişana aldı. Nizə taxta atın qarnına toxunan kimi içəridən dəmir səsləri dınqıldadı. Yunan döyüşçülərinin silahları bir-birinə toxundu, amma qışqır-bağır və ətrafı bürüyən küy bu səsi boğdu. Priamın tərəfdarları atı Troyanın şəhər meydanına gətirdilər.

Estetika fenomeni

Kamal Abdullanın "Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" romanı məkan və zamanla xarici bir məna bütövlüyündə birləşir. Roman öz daxilində vahid bir məna ifadə etmir.

Çünki müəllif deyən "sayrışmalar", "tanış və yad sonsuz lüğət" buna icazə vermir. Amma yox, əslində, verir. Ancaq bu, sayrışmanın tanış işıqlı üzünün bətnində gizlənən ən yad, yəni ən doğma və məhrəm mənaları oxuya bilənlərə bəlli olur. Belə olanda romanın hissələri bir-birinə bitişir və ya belə deyək, bir-biri ilə ünsiyyət qurur.

Ancaq unutmayaq, romanın xaricində onlar bir-birlərinə yaddırlar.

Hətta romanın antiqəhrəmanları Vaqif və Firəngiz kimi və həmçinin, "Unutmağa kimsə yox" romanının sakinləri F.Q. və Afaq, Bəhram və Gülsüm kimi. Ancaq o da var ki, hansısa paralel zamanda bu qəhrəmanlar (antiqəhrəmanlar) doğmadırlar.

Mədəniyyət və sivilizasiyanın üç sahəsi - elm, sənət və həyat

"Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" romanında və bütövlükdə Kamal Abdulla "Xəmsə"sində (1 "Yarımçıq əlyazma", 2 "Sehrbazlar dərəsi", 3 "Unutmağa kimsə yox", 4 "Sirlərin sərgüzəşti", 5 "Laokoon... Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi") vahid bir estetik kateqoriyada bütövləşir və "Azərbaycan dilinin potensialında" (Kamal Abdulla) yeni bir estetika fenomeni yaradır.

Bəzən bu bütövlük və yeni estetika fenomeni hər məkan və zamana uyğun ola bildiyindən elastik (yumşaq) xarakter də daşıya bilir. Çünki Liotarın dediyi kimi, artıq alqoritmik bir dil sistemi olan ədəbiyyat və mədəniyyət epoxasında yaşayırıq. Kamal Abdulla nəsri real, irreal və hətta sürreal mənzərələrlə mimezis və postmodern estetikanın arasındakı qızıl ortada dayanır. "Şəbəkə" restoranı, Xəzərin sahili və Firəngiz-Vaqif eşqi real təsvirlərlə diqqəti cəlb edir. Bu reallıq qəfildən Firəngizin sürreal yozum və duyumları ilə yer dəyişir.

Gerçəkliklə illüziya oxucuda dialektik düşüncə və təəssürat yaradır.

İtalo Kalvino, Bertold Brext, Borxes və Orxan Pamukun istifadə etdikləri yaradıcılıq metodları Kamal Abdullada dialektik səciyyə daşıyır. Sayrışmanın iki tərəfi kimi. Oxucu reallıqdan ağlasığmayan bir dünyaya keçid edir. Romanın dili qəfildən dəyişir və geniş epk vüsət yaradır. Mətn müqəddəs Qorqud dilinin potensialının zirvəsinə qalxır. Bu zaman poetik enerjinin qədim və epik vüsətinə yiyələnir.

Milan Kundera deyir ki, Kafka ədəbiyyatı gömrüksüz və sərhədsiz qoydu. Kamal Abdulla romanabənzərlə sərhədlərdəki dəmir məftilləri illüziona çevirir.

Sayrışmalar: arxetip və arxefaktlar

Hər bir yazıçı heç olmasa bir dəfə bədii kəşf etməli və yeni olanın gözəlliyini göstərməlidir. Sayrışmalar estetik bir kateqoriya kimi Kamal Abdullanın kəşfidir. Kamal Abdullaya görə sayrışmanın iki tərəfi var: işıqlı və qaranlıq. İşıqlı tərəfin arxasında gizlənən qaranlıq tərəf öz içinə çox işıqlı informativ energiya yığır. Onu görmək asan məsələ deyil və Kamal Abdulla onu görür.

Firəngiz Vaqifdən, Vaqif mövcud olduğu dünyadan şübhələnir. Əslində, ikisi də dastan poetikasından qopub gəlmiş arxetiplərdir. Kamal Abdulla şübhəçi kahin Laokoon, Vaqif və dastanın paralelində belə bir qənəatə gəldiyi şübhə doğurmur: sənət və həyat bir-birini tamamlamır. Bəlkə də, bir-birlərini inkar edirlər. Ancaq mənim mətnlərimin sayrışmalarında birləşmələri zəruridir.

Kamal Abdullanın öz qəhrəmanları ilə sabit və dinamik bir əlaqəsi var. Sabit əlaqə sayrışmanın görünən tərəfidir. Dinamik tərəf qaranlıqdan doğan aydınlıqdır. Yazıçının qəhrəmanları ilə əlaqəsinin psixolinqvistik və mifolinqvistik təzahürləri olduğu üçün onu tam şəkildə təhlil edə bilmərik. Yəni romanabənzər "açıq mətn"dir. Düzünü desək, biz bu əlaqə ilə ideal müstəvidə və məna qatında maraqlanırıq. Çünki yazıçı bu ünsiyyətdə öz ruhunu və bioqrafiyasını təcrübədən keçirir. Və yazı prosesində zaman qəhrəmanları arxetip, hadisələri arxefakt kimi yeniləyir, təkrarlayır. Əsrlər keçsə də, dastan-roman arasındakı zaman intervalı və zamansızlıq "eyni" xarakterləri və hadisələri sayrışmanın iki üzü kimi ifadə edir. Kamal Abdullanın qəhrəmanları ilə indiki zamanda baş verən əlaqəsi haqqında isə danışmaq asandır. Çünki konkretləşən bir əlaqə, ünsiyyət və şəxsiyyət haqqında söz demək mümkündür.

İnsan öz təbiətinə xilaf çıxa bilməz

Şəhər sakinləri öz aralarında mübahisə edərkən iki troyalı əsgər tərəfindən şəhərə gətirilən yunan Sinonu görəndə heyrətdən yerlərində donub qaldılar. Əslində, Sinon Odisseyin casusu idi. Yunanlarla üzüb getməməsinin yeganə səbəbi troyalılara yalan məlumat vermək idi. Zəncirlənmiş Sinon troyalılara Palamedes adlı bir yunan əsgərinin "qətlinin" sirrini bildiyi üçün Odisseyin onu öldürməyə çalışdığını söylədi. Döyüşlərdən bezən yunanların aylar əvvəl müharibədən imtina etməyi planlaşdırsalar da, hava yaxşılaşmadığı üçün mühasirəyə davam etməli olduqlarını bildirdi. Zəncirlənmiş Sinon üzünü əhaliyə tutub aram-aram dedi:

- "Odissey rüşvət qarşılığında məni günah keçisi elan etdi. Lakin qəfildən külək əsməyə başladı və hamı gəmilərə minməyə tələsdi, buna görə də qarışıqlıqdan istifadə edərək mən aradan çıxdım".

Sinonun Troyaya sığınmaq istəyən bir müharibə əsiri olduğuna inanan Priam onun zəncirlərdən azad edilməsini əmr etdi. Daha sonra incə və zərif ədayla və bu ədanın arxasında gizlənən bir hiyləgərliklə soruşdu: "Bəs bu at nədir belə? Niyə bu qədər böyükdür?

Sinon su istədi. Suyu içib bir qədər toxtadıqdan sonra Priamın sualına birnəfəsə belə cavab verdi:

- Onu Troyaya apara bilməyəsiniz deyə. Bu müqəddəs hədiyyəni xor görəsiniz və Afina da şəhəri yerlə-yeksan etsin deyə Odissey bunun üçün belə bir tədbir gördü. Belə bir məntiq Priamı və onun ətrafındakı troyalıları razı saldı.

Amma bir nəfər bu məntiqi qəbul etmədi.

Laokoon qışqırdı. Elə qışqırdı ki, dağlar, daşlar, şəhərlər, kəndlər lərzəyə gəldi. Hətta Taxta atın içindəki əsgərlər belə həyəcandan titrədilər. "Yalandır, hamısı yalandır. - Laokoon püskürürdü - Bütün bunlar Odisseyin bədnam əməlləridir. Yalvarıram, Priam, ona inanma.

Bu atı Poseydona qurban verək. Onda bu taxta at külə dönəcək. Troyaya zərər gəlməyəcək. Poseydon buna imkan verməyəcək. Troyalılar laokoona inanmadılar. Amma Kamal Abdulla deyir ki, bu roman Laokoona inanan Troya haqqındadır. Hardadır o Troya? Bu Troya mövcud olsaydı, dünya ədəbiyyatı və hətta tarixi hansı istiqamətlərə üz tutacaqdı? Kamal Abdullayamı inanaq, yoxsa Homerəmi?!

Obrazların simmetriyası və sərhədsizliyin strukturu

Vaqif epik qəhrəmandır. Firəngiz lirik. Vaqif sarkazmı, Firəngiz yumoru təmsil edir. Vaqif avtoportretdir. Firəngiz obyektiv xarakterdir. Vaqif və Firəngiz estetik hadisədirlər. Çünki vahid, tək bir yaddaş estetik hadisə ola bilməz. Estetika bütöv və paralel bir sistem, ruh və vücud sayəsində tamamlanır. Qəhrəmanlar arasında ziddiyyətli fərqlər ortaya çıxanda isə etik bir hadisə baş verir.

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı, Çaldıran döyüşü, Vaqif-Firəngiz xətti, romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi ilə bağlı polemikalar, manifestlər, ittihamlar, təriflər, minnətdarlıq və etiraflar etik kateqoriyalara daxildir. Kamal Abdulla nəsri XXI əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ən çox polemika mövzularından biri olmuşdur.

Müəllifin "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı ilə bağlı dissertasiyaları, monoqrafiyaları, məqalələri və esseləri potensial bir qəhrəmana ehtiyac duymayan bir dövrün - postnormal zamanların ədəbiyyatında idraki xarakter daşıyır. Bir sözlə, idraki və ya təqsimi bir ədəbiyyat hadisəsidir. Kamal Abdulla başqa bir romanı "Unutmağa kimsə yox"da hətta öz dissertasiyasını belə mətnin içərisinə daxil etmək istəyir və o potensialda olan "açıq mətn" konsepsiyası ilə çıxış edir. Klassik romanlardan, məsələn, "Madam Bovari"dən hər hansı bir qəhrəmanı çıxarsaq, romanın bütün strukturu dağılar. Kafka ilə başlanan yeni roman estetikasında isə hətta baş qəhrəmanı belə (məsələn, "Qəsr" romanının qəhrəmanı K.-nı) əsərdən çıxarsaq, heç nə dəyişməz. Eləcə də

"Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" postnormal zamanların mətni olduğu üçün Firəngiz, hətta Vaqif obrazını mətndən çıxarsaq, roman öz mövcudluğundan və üslubundan nəsə itirməyəcək...

Bütün bunlarla yanaşı, onu da unutmayaq ki, müəllif hansısa bir romanın (biz güman edirik ki, bu, "Yarımçıq əlyazma"dır) yazılışının "gerçək" tarixçəsini həm təqdim edir, həm də əslində, təqdim etmir.

Bütün müəmmalar və sirlər bir sadə dırnaq işarəsindədir. Müəllif romanının adından keçən gerçək sözünü özü dırnaq içində vermiş və bununla romanı romanabənzərə, oradakıları isə fantoma çevirə bilmişdir. Olduğu və yaxud olmadığı bilinmir. Bunun özü də yeni bir estetikadır.

Üçbucaq arzu

Banuçiçəyin gözəlliyi və başqa bir zamanda, yəni paralel zamanda və məkanda Firəngizin mətnin (eposun) gerçək (dırnaqsız) oxucusuna çevrilməsi ədəbiyyat tarixində və metatəhkiyə texnologiyasında bir ilkdir. Firəngiz işıqlı və qaranlıq tərəfləri görə bilir. Mətni oxuyur. Misal üçün, onun Banuçiçəyi sevən kişilər haqda məlumat verməsi Vaqifi əməlli-başlı heyrətləndirir. Mətnin idraki qavrayış prosesi hissi, emosional intellektlə əvəzlənir. Əslində, Vaqif mətnə vaqifdir. Vaqif mətni daha yaxşı bilir. Amma Firəngiz mətni daha yaxşı duyur. Burada roman yeni təhlil metoduna rəvac verir və Rene Jirarı xatırlamamaq olmur. Vaqif, Firəngiz və eposun arasında "üçbucaq arzu" estetikası yaranır. Söhbət Rene Jirardan düşmüşkən "Don Kixot" romanında üçbucaq arzunun yaranma formasını yada salmaq vacibdir.

"Amadis" Alanso Kixanoya, Kixano Don Kixota təsir edir. Don Kixot isə Sanço Pansaya təlqin edir. Və bu təlqin şifahi və canlıdır. Dastan isə Vaqifin bioqrafiyasında, şəxsi və ictimai həyatında aparıcı rol oynayır.

Vaqif Firəngizə fiziki və intellektual yöndən təsir göstərir.

Firəngiz Vaqifə emosional və metafiziki sayrışmalarla dolu təlqinlər bəxş edir. Bütün idraki yanaşmalar sıfırlanır. Qadın bədəninin (həm də ruhunun) zərifliyi həm romanın, həm də dastanın ən əsas estetik kateqoriyası kimi təzahür edir. Bəs üçbucaq arzu formalaşarkən və ədəbi mətndə mən və digəri tezisi ilk dəfə Kamal Abdullanın romanlarında təzahür edərkən müəllifin özü harada dayanır? Kamal Abdullanın bioqrafiyası ilə "Yarımçıq əlyazma", "Unutmağa kimsə yox" və "Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" romanları arasında "üçbucaq arzu" yaranır, daha doğrusu, mövcuddur. Və Kamal Abdullanı burada axtarmaq lazımdır.

Nəqletmə və sayrışmalarla illüziya yaratma sehri

Bioqrafiyanın zənginliyi Umberto Ekonun empirik təhkiyəçi adlandırdığı bir şəxsiyyətin, ilahi təhkiyəçinin və mətnin alternativ dünyasının gerçək sakininin yaranmasına səbəb olur. Gerçək demişkən, "romanabənzər"in adında keçən "gerçək" kəlməsi real dünya ilə ondan daha real olan alternativ mətn dünyası arasındakı sərhədləri müəyyənləşdirir.

Romanabənzər hələ çap edilməmişdən əvvəl mətnin əlyazması fərqli ədəbi təmayülləri təmsil edən mütəxəssislər tərəfindən müzakirə edildi. Daha çox postmodern ədəbiyyata aid intertekstuallıq, dekonstruksiya, dekanonizasiya, poststrukturallıq, metafiksiya kimi terminlərlə təhlilə cəlb edildi. Roman daha çox postmodern epoxanın bir mətni kimi ələ alındı. Ancaq mətnin gerçəkliyi gerçək sözünün dırnaqlı və dırnaqsız versiyalarını özünə daxil etməsi unuduldu. Əsas olan da budur.

Əslində, mətnin ifadə və struktur baxımından kamilliyi bütün izmləri üstələyir. Lakin "Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" başqa izmləri və estetik təmayülləri ehtiva etsə də, bu romanabənzər postnormal zamanların ədəbi əsəridir. Metatəhkiyə "gerçəklik" əsasında formalaşır. Romanabənzərdəki sayrışmalar mətnin müxtəlif yazılma versiyalarını və qaranlıq məqamlarını ifadə edir. Oxucu üçün alternativ oxuma-mütaliə prosesi başlayır. Kamal Abdullanın yazdıqları daha çox elitar ədəbiyyat hadisəsidir. Buna görə də onun bütün mətnləri təbii olaraq adekvat oxucu tələb edir. Umberto Eko demişkən, bu romanları plyajda oxumaq olmaz. "Laokoon, Laokoon... yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi" romanı ilk növbədə struktural mütaliə üçün münbit zaman, məkan və qəhrəman polifoniyası hazırlayır.

Mətn içində mətn, dünya daxilində paralel dünya, müasir həyat, Xəzərin, Bakının real təsvirləri ilə yanaşı dayanan epos dialektikası bu polifoniyanın tərkib hissələridir.

Romanabənzər həm də yeni roman strukturu təqdim edir. Ceyms Coys, Franz Kafka, Alen Rob-Qriye, Karlos Fuentes, Uilyam Qaddis, Oğuz Atayın etdiyi struktural və estetik inqilab, yeni roman kultu Azərbaycan ədəbiyyatında romanabənzərdə təzahür edir. Romanın adekvat oxucusu ikinci mütaliə prosesində strukturla yanaşı, təhkiyə, üslub və dil baxımından fərqli bir mətnlə qarşılaşır. Müasir Azərbaycan dilinin fonetik sistemi, leksik vahidləri və sintaktik quruluşu Dədəm Qorqudun dili ilə paralel şəkildə üzə çıxır. Təhkiyə metodlarının çoxsəsli və çoxqatlı olması təkcə dil vahidlərində deyil, psixolinqvistik səviyyədə öz əksini tapır. Vaqif-Firəngiz xətti və onların nitqi psixolinqvistik meyarlar üçün əsaslı nümunədir. Bu isə ayrı bir tədqiqatın mövzusudur.

Nətəcədə, Kamal Abdullanın romanabənzəri niyə postnormal dövrün mətni hesab edilir?

- Artıq bütün dünyada bir çox elm adamları və filosoflar 2005-ci ildən bu günə kimi olan mərhələni postnormal zamanlar və ya postnormal dövr adlandırırlar. Birdən çox gələcək və zaman anlayışı olduğu üçün postnormal zamanlar ifadəsi daha çox işlənir. Əslində, bu yanaşma Kamal Abdullanın "Sehrbazlar dərəsi", "Unutmağa kimsə yox" və "Sirlərin sərgüzəşti" romanlarındakı qeyri-müəyyənlik və paralel zaman konsepsiyaları ilə də səsləşir. Postnormal zamanların romanı və sənəti birbaşa iddia ilə çıxış etmir. Romanabənzər kimi. Silvio Funtoviç və Cerom Ravets bu dövrün elm və sənətini gözlənilməzlik, qeyri-müəyyənlik, hiperreallıq, natamam nəzarət və qanuni perspektivlik kontekstində izah edirlər.

- Bu dövrdə məna və ifadə estetikası və həyata baxış postmodern epoxadan da kəskin şəkildə fərqlənir. Misal üçün:

"Klassik: Düşünürəmsə, deməli, varam.

Modern: İrəliləyə bilirəmsə, deməli, varam.

Postmodern: Alış-veriş edirəmsə, deməli, varam.

Postnormal: Paylaşım edirəmsə, deməli varam".

- Kamal Abdulla isə tanış və yad sonsuz lüğətlə, yəni sayrışmalarla hiperistehlak dövrünün oxucusuna işığın arxasında gizlənən qaranlığın gerçək ziyasını göstərməyə çalışır. Bir şərtlə ki, oxucu mətnə adekvat oxucu ola bilsin.

- Postnormal dövrün romanlarında həqiqət postmodernizmdəki kimi plüralistik deyil, ziddiyyətlidir.

- Mətnin strkturu açıq və qəliz olmaqdan çıxıb, daha çox açıq, bir-biri ilə əlaqəli, mürəkkəb və xaotikdir.

- Dünyanın nizam və harmoniyası çoxqütblüdür.

- "Texnologiya insan-maşın sintezi, DNT-nin düzəldilməsi, dronlar və kiborqlarla tənzimlənir".

- Romanabənzər Uillou Uilsonun "Görünməyən Əlif" romanı kimi müəyyənin, sayrışmanın işıqlı tərəfinin arxa qatında olan qaranlığı, qeyri-müəyyəni də yeni bir bədii sözlə gözəlləşdirir. Bu, postnormal elm və sənətin etik və estetik kateqoriyasıdır.

P.S. Hamımıza məlumdur ki, Troya lənətlənmiş kahin Laokoona inanmadı.

Laokoonun və oğlanlarının taleyi acınacaqlı oldu. Elə Troyanın da həmçinin. Bəs Troya Laokoona inansaydı, nə baş verərdi?! Kamal Abdulla bizi Xəzər sahilindən, indi əsər-əlaməti qalmayan "Şəbəkə" restoranından, qədim dastanın künc-bucağından, sevənlərin qısqanclığından və qısqananların sevgisindən, işığın və qaranlığın sirli dialoqundan keçirərək bu sualın cavabını axtarır...

525-ci qəzet.- 2021.- 14 avqust.- S.18-19.