Nizami Gəncəvi Macarıstana gəlir...

Azərbaycanın Macarıstandakı keçmiş səfiri Vilayət Quliyevin təşəbbüsü əsasında "Nizami Gəncəvi ili" çərçivəsində macar türkoloqu və tərcüməçi Laura Pal Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Azərbaycan şairi Nizami" monoqrafiyasını orijinaldan macar dilinə çevirir. Bu il iyun ayında Macarıstanda rəsmi səfərdə olan Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri xanım Sahibə Qafarovanın və bir qrup macar şərqşünasının iştirakı ilə Türk Əməkdaşlıq Şurasının Budapeşt ofisində tərcümənin təqdimat mərasimi keçirilib.

Kitab ilin sonuna qədər Budapeştin "Kalota" nəşriyyatında çap olunacaq. Səfir Vilayət Quliyev nəşrə geniş ön söz yazıb. Həmin müqəddiməni "525-ci qəzet"in oxucularına təqdim edirik.

***

1941-ci ildə keçmiş Sovet İttifaqında Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illiyinin təntənəli şəkildə qeyd edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu münasibətlə Y.Bertels, A.Krımski kimi görkəmli rus Sovet şərqşünaslarının Nizaminin şəxsiyyətinə, dövrünə, yaradıcılığına dair kitabları çap olundu. Kitablarda diqqəti cəlb edən ən mühüm cəhət məsələyə konseptual baxışın dəyişməsi idi - müəlliflər Qərbi Avropa şərqşünaslığında yaranmış çoxəsrlik ənənəni pozaraq Nizami irsini klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümunəsi kimi öyrənməyə üstünlük vermişdilər. İlk ədəbiyyat tarixçimiz Firidun bəy Köçərlinin 1903-cü ildə irəli sürüb əsaslandırdığı "Gəncədə doğulmuş Nizami Azərbaycan şairidir" fikri daha çox tərəfdarlar tapmağa başlamışdı. Nizamini fars şairi kimi qələmə verənlərin bir neçə əsr davam edən monopoliyasına son qoyulmuşdu. Şairin türk dünyası ilə bağlılığını inandırıcı şəkildə əsaslandırmaq üçün əsərlərinin elmi-tənqidi mətninin hazırlanması qərara alınmış və bu məqsədlə nüfuzlu alimlərdən ibarət üçün xüsusi komissiya yaradılmışdı.

Lakin 1941-ci ilin iyununda faşist Almaniyasının Sovet İttifaqı ilə müharibəyə başlaması Nizami ilə bağlı tədbirlərin təşkilinə, böyük şair haqqında yazılmış və yazılmaqda olan bir çox əsərlərin nəşrinə imkan vermədi. Nizami Gəncəvinin dünya mədəniyyəti tarixində hadisəyə çevrilən 800 illik yubileyi müharibədən sonra - 1947-ci ildə keçmiş SSRİ-nin bütün böyük mədəniyyət mərkəzlərində, xüsusən də şairin tarixi vətənində təntənə ilə qeyd edildi.

Azərbaycanda nizamişünas alimlər nəsli də məhz 1930-cu illərdən sonra yetişməyə başlamışdı. Şairin bütün əsərləri farscadan Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş və tezliklə oxucular arasında populyarlıq qazanmışdı.

Bolşevik işğalından sonra Vətənini tərk etməyə məcbur olan bir nəfər siyasi mühacir də Nizaminin yubileyini məşhur həmyerlisinin adına layiq şəkildə - həyat və yaradıcılığı haqda orijinal tədqiqat əsəri ilə qarşılamağa hazırlaşırdı. Rahat şəraitdə işləyən, assistent, laborant, makinaçı və kitabxana əməkdaşlarının yardımından bol-bol bəhrələnən Sovet alimlərindən fərqli olaraq vətənpərvər mühacir hər işi - əlyazmasının üzünü köçürməkdən tutmuş korrekturanı oxumağa qədər özü görürdü. Əsərini şairin yubileyinə çatdırmaq istəyirdi. Böyük fədakarlıq bahasına kitab 1941-ci ildə artıq hazır idi. Amma müharibə hamı kimi onun da planlarını pozdu. İlk nəşri on il gözləmək lazım gəldi.

Mühacir isə ruhdan düşmürdü. Hətta müharibə illərində yaşayış yeri kimi bir neçə ölkə dəyişməsi də çətinlik və məhrumiyyətlərə rəğmən işin xeyrinə olmuşdu. Müxtəlif ölkələrin kitabxanalarından istifadə etmiş, "Azərbaycan şairi Nizami" adlandırdığı fundamental tədqiqatını yeni fakt və materiallar hesabına daha da təkmilləşdirmişdi. Nəticədə əsərin həcmi də ilk variantla müqayisədə xeyli artmış, istinad olunan mənbələrin siyahısı genişlənmişdi.

***

Nizaminin nəhəng irsini bütün klassik müsəlman Şərqi mədəniyyəti kontekstində araşdırmaq fikrinə düşən bu fədakar insan kim idi?

Söhbət 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından və Azərbaycanda milli dövlətçilik məfkurəsinin ideologlarından biri - Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən (1884-1955) gedir. Onun Nizami haqda mükəmməl tədqiqatı ilk dəfə macar ədəbi-elmi ictimaiyyətinə təqdim olunur. Əlamətdar haldır ki, macarca həm də əsərin tərcümə edildiyi ilk xarici dildir.

İctimai-siyasi xadim, publisist, yazıçı-dramaturq və ədəbiyyatşünas-alim M.Ə.Rəsulzadənin XX əsr Azərbaycan ictimai-siyasi və ədəbi fikri tarixində xüsusi yeri var. Siyasi mübarizəyə və publisist fəaliyyətə erkən yaşdan başlamışdı. 1902-ci ildə Bakıda "Müsəlman gənclər birliyi" adlı cəmiyyət qurmuşdu. Birinci rus inqilabı illərində həmfikirləri ilə birlikdə sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatını yaratmış, onun "Hümmət" və "Təkamül" adlı nəşrlərinə rəhbərlik etmişdi.

Rusiya gizli polisinin təqibindən və həbs təhlükəsindən xilas olmaq üçün 1908-ci ildə İrana getmişdi. Burada da fəal ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə tanınan Məhəmməd Əmin açıq fikirli İran ziyalılarına İran Demokrat Partiyasının təsisində kömək göstərmişdi. Redaktorluğu altında çıxan "İrane no" ("Yeni İran") qəzeti qısa müddət ərzində ölkənin ən populyar dövri nəşrlərindən birinə çevrilmişdi.

1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibəti ilə Rusiyada əfvi-ümumi elan edilməsi nəticəsində təqib altındakı yüzlərlə şübhəli şəxs kimi Məhəmməd Əmin də vətənə qayıtmışdı. Və dərhal milli hərəkatın ön sıralarında yerini tutmuşdu. Təsisçi və redaktoru olduğu "Açıq söz" qəzeti milli qüvvələrin istiqlal ideyası ətrafında birləşməsində mühüm rol oynamışdı.1917-ci ilin mayında Moskva keçirilən Ümumrusiya müsəlman qurultayında M.Ə.Rəsulzadə həmvətəni Ə.Topçubaşovla birlikdə yeni Rusiyanın federativ dövlət kimi təşkili ideyasını sonadək müdafiə etmiş və nəticədə onların mövqeyi üstünlük qazanmışdı.

Qurduğu "Müsavat" partiyası 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elanında əsas söz sahibi olmuşdu. Ən nüfuzlu siyasi qüvvənin rəhbəri və Milli Şuranın sədri kimi M.Ə.Rəsulzadə parlament tipli demokratik respublika qurulmasında əsas söz sahibi kimi çıxış etmişdi.

1920-ci ilin aprelində vətəni bolşevik işğalına uğrayanda milli hərəkatın digər liderləri kimi Məhəmməd Əmin də həbsə atılmışdı. Qəribə görünsə də, ölüm hökmünün icrasını gözlədiyi Bakı həbsxanasından onu gələcək Sovet diktatoru Stalin çıxarıb özü ilə Moskvaya aparmışdı. Buna sadəcə köhnə borcun qaytarılması da demək mümkündür. Birinci rus inqilabı dövründə bolşevik Stalinlə sosial-demokrat Rəsulzadə çiyin-çiyinə çalışmışdı. İş elə gətirmişdi ki, hakimiyyət mövqeyində dayanan bir qrup fəhlə bolşevik təbliğatı aparan Stalini mazut quyusuna atmaq istəmişdi. Yalnız Məhəmməd Əminin işə qarışması onun həyatını xilas etmişdi. Təhlükə sovuşana qədər Stalin dostunun mənzilində gizlənmişdi.

Artıq Sovet Rusiyasının ikinci adamına çevrilən Stalinlə yaxınlığına, mühüm dövlət orqanında - Millətlər Komissarlığında çalışmağına baxmayaraq, M.Ə.Rəsulzadə bolşevik ölkəsində qalmağın yaxşı heç nə vəd etmədiyini aydın başa düşürdü. Ona görə də ilk imkan yaranan kimi tatar dostlarının köməyi ilə ezamiyyətdə olduğu Leninqraddan Finlandiyaya qaça bilmişdi.

1922-ci ildən etibarən Finlandiya, Türkiyə, Polşa, Almaniya, Rumıniya, yenidən Türkiyə kimi ölkələrdə siyasi mühacir həyatı yaşayan M.Ə.Rəsulzadə həyatının sonuna qədər qələmi və sözü ilə Vətəninin azadlığı uğrunda mübarizə aparmışdı. 30 ildən çox dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş Azərbaycan siyasi müxalifətinin fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdi. Onun "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz" kəlamı onilliklər boyu Azərbaycanda milli müstəqillik savaşının əsas devizinə çevrilmişdi. "İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal" şüarı M.Ə.Rəsulzadəni tək öz vətəninin deyil, bütün Şərq miqyasında müstəmləkəçiliyə qarşı milli-azadlıq hərəkatının liderlərindən biri kimi tanıtmışdı.

İlk gənclik çağından ictimai-siyasi mübarizə meydanında olması, digər tərəfdən isə imkansızlıq ucbatından Məhəmməd Əmin ardıcıl təhsil ala bilməmişdi. Sadəcə Bakı Texniki Məktəbini bitirmişdi. Ana dili ilə bir sırada rus və fars dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Amma fitri istedadı və daim öz üzərində işləməsi nəticəsində yüksək natiqlik qabiliyyətinə, nəzəri təfəkkürə və hərtərəfli biliyə malik ictimai-siyasi xadim, lider şəxsiyyət kimi yetişmişdi.

***

Yarım əsrlik ədəbi yaradıcılığı dövründə M.Ə.Rəsulzadə istər klassik, istərsə də çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının şəxsiyyət və problemlərinə dair bir sıra qiymətli əsərlər qələmə almışdı. Onun müxtəlif illərdə nəşr olunan "Azərbaycan Cümhuriyyəti. Keyfiyyəti-təşəkkülü və indiki vəziyyəti" (İstanbul, 1923), "Əsrimizin Siyavuşu" (İstanbul,1928), "Kafkasya türkləri" (İstanbul, 1928), "Azərbaycan müstəqillik uğrunda mübarizədə" (Varşava, 1938), "Azərbaycanın kültür gələnəkləri" (Ankara, 1949), "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" (1950) kitablarında, çoxsaylı məqalələrində milli ədəbiyyatın zənginliyi, ölkənin yetirdiyi görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, təkrarsız Azərbaycan mədəniyyəti diqqət mərkəzinə çəkilmişdi. Bu mənada müəllifin Nizami Gəncəvi (1141-1209) şəxsiyyətinə və irsinə müraciəti təsadüfi deyil, qanunauyğun xarakter daşıyırdı.

Nizami qədim Azərbaycan şəhəri Gəncədə doğulmuş, ömrünün sonuna qədər burada yaşamış, adını əbədiləşdirən beş poemanı - məşhur "Xəmsə"ni Gəncədə yaratmışdı. Şair əsərlərini həmin dövrdə bütün Yaxın Şərqdə poeziya dili sayılan fars dilində yazmışdı. Qəribədir ki, yalnız bu amilə əsaslanaraq əsrlər boyu Nizami Gəncəvini "fars şairi", "fars ədəbiyyatının klassiki" kimi tanıtmışdılar. Bir sıra qərbli müəlliflər indi də iddia edirlər ki, Sovet şərqşünasları yalnız Stalinin göstərişindən sonra Nizamini Azərbaycan şairi kimi öyrənməyə başlayıblar. Sovet elminə münasibətdə bu iddianın mümkünlüyünü bəlkə də qəbul etmək olar. Lakin M.Ə.Rəsulzadə SSRİ-də yaşamırdı, üstəlik, Stalinin qatı əleyhdarı və ideya düşməni idi. Təbii ki, düşməndən heç bir sifariş ala bilməzdi. O, sadəcə Nizami dövrünün, şəxsiyyət və əsərlərinin dərin təhlili nəticəsində şairin Azərbaycana, milli ədəbiyyata mənsubluğu qənaətinə gəlmişdi. Odur ki, tərəddüd etmədən kitabını "Azərbaycan şairi Nizami" adlandırmışdı.

Müəllif əsərə nə üçün məhz belə bir ad seçməsinin səbəblərini izah edərək yazırdı: "Fəqət nə etməli, dünya böyüklərinin adları ətrafında millətlər arasında çəkişmə yeni bir şey deyildir. Bir də başqalarının yanlış adətlərini pozmamaq üçün Azərbaycan öz təbii haqqından necə vaz keçsin?"

Nizaminin farsca yazması onu fars ədəbiyyatının nümayəndəsi saymaq üçün yetərincə əsas verirmi? Təbii ki, yox. Orta əsrlərdə bir çox Avropa müəllifləri əsərlərini dövrün elm dili sayılan latıncada qələmə alırdılar. Eyni məntiqlə latın dilli alman, macar, yaxud çex alimini də qədim Roma mədəniyyətinə aid etmək mümkündür. Amma təbii ki, belə orta əsr müəlliflərini latın dünyasına bağlayan yalnız dil amilidir. Əsərlərində araşdırdıqları məsələlər öz ölkələri ilə, xalqlarının tarixi, mədəniyyəti və mənəviyyatı ilə əlaqədardır. Eyni sözləri ədəbi ənənəyə əsaslanıb farscaya üstünlük verən Nizami haqqında da demək olar.

Nizami farsca yazsa da, bütün əsərlərini türk hökmdarlarına ithaf etmiş, yaxud onların istəyi və sifarişi ilə qələmə almışdı. M.Ə.Rəsulzadə kitabının "Türk hakimiyyəti altında fars ədəbiyyatı" fəslində bu prinsipial mahiyyət daşıyan məqama toxunmuşdu: "İslamdan sonrakı yeni fars dilinin ən böyük abidəsi olan "Şahnamə"ni Firdovsi Sultan Mahmud Qəznəvinin sarayında yazıb. Dünyaca məşhur olan rübailəri ilə Ömər Xəyyam Səlcuqi Məlikşahın məhəbbətini qazanıb. Fars qəsidəsinin məşhur nümayəndəsi Ənvəri Sultan Səncərin şairidir. Sədi, Hafiz və digər İran klassikləri də ya Səlcuqilərin, ya onlardan sonra gələn Atabəylərin zamanında yetişiblər. Klassik İran ədəbiyyatının sonuncu ustadı sayılan Cami, Teymurilərdən Hüseyn Bayqaranın sarayına və Əlişir Nəvainin məclisinə mənsub olublar... Türk xaqan və sultanları fars ədəbiyyatına hamilik göstərib".

Nizami əsərlərinin diqqətli tarixi-tekstoloji təhlili nəticəsində müəllif onun poetik dilində çoxsaylı türk sözləri aşkara çıxarmaqla bir sırada ruh, mənəviyyat və düşüncə etibarı ilə də türk olduğunu sübuta yetirməyi bacarmışdı. Məsələn, Nizami islam Peyğəmbəri Həzrəti Məhəmmədi hünərdə və ədalətdə türkə bənzədir. Təbii ki, bənzətmənin müəllifi fars şairi olsaydı, belə şərəfi yalnız öz millətinə aid edərdi. XX əsrin ortalarından etibarən Nizami Gəncəvinin türk-Azərbaycan ədəbiyyatına mənsubluğu fikrinə İranda da tərəfdarlar tapılır. Məşhur İran şairi və tanınmış filoloq, Tehran universitetinin professoru Məliküşşüəra Bahar (1886-1951) bir dəfə etiraf etmişdi ki, "əz Nezami buyi-tork miayəd" - yəni "Nizamidən türk qoxusu gəlir".

M.Ə.Rəsulzadəyə görə, "Fars ənənəsini fars dilində canlandıran Firdovsi milli bir şəxsiyyətdir. O, İran millətçiliyinin ideoloqu və fars oğlu farsdır. "Mühakimətül- lüğəteyin" adlı tanınmış əsəri ilə türk dilinin fars dilindən üstünlüyünü isbat edən və bu müddəanı əyaniləşdirmək üçün fars ədəbiyyatının başlıca kitablarına bərabər cağatay türkcəsi ilə əsərlər yazan Mir Əlişir Nəvai də ədəbi türk millətçiliyinin atası və "türk oğlu türkdür". Təbii ki, əsərlərini farsca yazmasına baxmayaraq, Nizami də özünü türk sayan və türklüyü ilə qürur duyan bir sənətkar olmuşdu.

Azərbaycanda məşhur atalar sözü var: "Görünən dağa nə bələdçi?" Kitabın bütün məziyyətlərindən müxtəsər bir müqəddimədə söz açmaq imkan xaricindədir. Yalnız onu deyə bilərəm ki, macar türkoloqları və şərqşünasları bu diqqətəlayiq əsər vasitəsi ilə orta əsrlər İslam Şərqi və Azərbaycan mədəniyyəti haqda geniş bilgi alacaq, Nizami Gəncəvinin sənət dünyasının sirlərinə vaqif olacaqlar.

***

"Azərbaycan şairi Nizami" kitabı ilk dəfə 1951-ci ildə Ankarada, Milli Egitim Basımevində nəşr edilmişdi. Rəsulzadənin adı kimi əsərləri də vətənində yasaq olduğundan nizamişünaslıqda xüsusi yeri və əhəmiyyəti olan kitab on illər boyu Azərbaycan alimləri üçün əlçatmaz qalmışdı. Yalnız Sovet İttifaqının süqutu ərəfəsində (1991-ci il) əsər natamam şəkildə kiril qrafikası ilə, sonra isə tam şəkildə latın qrafikasında Bakıda buraxılmışdı.

Kitab indiyə qədər Azərbaycanda dəfələrlə nəşr edilsə də, təəssüf ki, heç bir xarici dilə tərcümə olunmayıb. Bu mənada türk və Azərbaycan ədəbiyyatının bir sıra nümunələrini uğurla macar dilinə çevirən xanım Pal Laura üzərinə çox çətin vəzifə götürüb və inanıram ki, onun öhdəsindən uğurla gəlib. Kitabın tərcüməsində və nəşrində əməyi olan hər kəsə ölkəmiz adına dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Düşünürəm ki, bu, həm Azərbaycan, həm də macar mədəniyyətinə xidmətdir, iki xalq arasında daha bir mədəni-mənəvi körpünün qurulmasıdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 5 yanvar 2021-ci il tarixli sərəncamı ilə cari il Azərbaycanda "Nizami ili" elan olunub. Sərəncam ölkəmizdə və onun sərhədlərindən kənarda Nizami Gəncəvinin dövrünə, şəxsiyyətinə, ədəbi irsinə marağı artırmaq, əsərlərinin yeni nəşrlərini, habelə həyat və yaradıcılığı ilə bağlı tədqiqatları təşviq etmək məqsədi daşıyır.

Əlamətdar haldır ki, "Nizami ili" ilə bağlı ilk nəcib və pozitiv siqnallar dost Macarıstandan eşidilir. Azərbaycanın görkəmli tarixi şəxsiyyəti Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Azərbaycan şairi Nizami" kitabı qardaş ölkənin elm adamlarının və bütünlükdə mütaliə həvəskarlarının həyatına daxil olur...

Ölməz əsərlər müəllifi Nizami Gəncəvi qazanacağı dünya şöhrətini sanki öncədən görmüş və şeirlərinin birində uzaqgörənliklə yazmışdı:

Min il sonra sorsan "Haradadır o?"

Hər yerdən səs gələr: "Buradadır o!"

İndi əminliklə deyə bilərik ki, ədəbiyyatımızın klassiki, böyük filosof və humanist dünyanın müxtəlif guşələri ilə birlikdə həm də dost macar torpağındadır.

20 iyun 2021-ci il,

Budapeşt

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2021.- 14 avqust.- S.14-15.