“COVID-19” və
qlobal siyasət: pandemiyadan sonra dünya necə görünəcək?
Tarixi təcrübə
göstərir ki, bu vaxta qədər
baş vermiş hər bir qlobal
hadisə, xüsusən
irimiqyaslı fəlakətlər
özündən sonrakı
dövrdə dünyanın
sosial-iqtisadi və siyasi mənzərəsində
mühüm dəyişikliklərə
səbəb olub. 15-ci yüzillikdə
Martin Lüterin kilsə
reformasiyası uğrunda
apardığı mübarizə
zamanı xalq kütlələrini öz
ətrafında birləşdirə
bilməsində həmin
dövrdə Avropanı
cənginə alan vəba epidemiyası və təbii ki, onun yayılmasını heç cür əngəlləyə bilməyən
katolik kilsəsinin nüfuzunun xeyli zəifləməsi danılmaz
rol oynamışdı.
Avropada 20-ci əsrin
əvvəllərindən başlayaraq
avtoritar rejimlərin formalaşması, mühafizəkar
meyllərin artmasının
arxasındakı ən
güclü səbəblər
arasında Birinci Dünya müharibəsinin
dəhşətli dağıntıları
və Böyük böhranla yanaşı İspan qripinin yaratdığı çətin
şərait də vardı. Beləliklə, bəşəriyyətin özünü dünyanın
hakimi olduğuna ən çox inandırdığı dövrdə
meydana gələn koronavirus pandemiyasının
da gələcək qlobal siyasi münasibətlərdə
uzunmüddətli, hətta
qalıcı təsirlərinin
müşahidə olunacağını
qabaqcadan görmək
o qədər də çətin deyil. Bununla belə, pandemiyanın dövlətlər arasında
mövcud əlaqələrə
necə təsir göstərəcəyi məsələsi
siyasi analitiklərin fəal müzakirə etdikləri başlıca mövzulardan biridir.
Pandemiyadan sonra dünya necə görünəcək? Dövlətlər arasında rəqabətmi
daha da güclənəcək,
yoxsa əməkdaşlıqmı?
Qlobal təhlükə ilə mübarizədə beynəlxalq
əməkdaşlığın dövlətləri və
xalqları bir-birinə
yaxınlaşdıracağını düşünənlər olsa
da, müşahidələr
göstərir ki, əslində bunun tamamilə əksinin baş verməsi ehtimalı daha güclüdür. O səbəbdən
ki, xalqların, ölkələrin pandemiya
ilə təkbaşına
mübarizə aparmaları
onları bir-birindən
daha da uzaqlaşdıracaq.
Elə pandemiyanın ilk aylarında
güclü ölkələrin
bu böhrana verdikləri ilkin reaksiyalara nəzər saldıqda, onların iqtisadi potensiallarına arxalanaraq öz başlarının çarəsinə
baxmağa üstünlük
verdiklərini və kollektiv həll yollarından imtina etdiklərini aydın görmək mümkündür.
Buna misal olaraq,
Almaniya və Fransanın tibbi ləvazimatlar çatışmazlığını
əsas gətirərək
digər Avropa İttifaqı dövlətlərinə
ixracı dayandırmalarını
göstərmək olar.
Baxmayaraq
ki, həmin dövlətlər sonradan
ictimaiyyətin təzyiqi
və qonşu dövlətlərin güclü
lobbi fəaliyyətləri
nəticəsində, tətbiq
etdikləri qadağadan
geri addım atmalı olmuşdular.
Pandemiya və post-pandemiya dövrü dünya siyasətinə dair təhlillərdə, əsasən,
müasir geosiyasi vəziyyətdə baş
verə biləcək
dəyişikliklərə diqqət yönəldilir. Ancaq koronavirusun
sosial, iqtisadi və siyasi sferada təsirlərinin bu qədər aydın müşahidə
olunması pandemiya bitdiyi gündən etibarən qarşımızda
tamamilə fərqli bir dünya görəcəyimiz anlamına
da gəlmir. Çox güman ki, gələcəkdə
Covid-19 dönəmi daha
çox ölkələr
arasında yeni əməkdaşlıqların qurulması və mövcud ittifaq münasibətlərinin sarsılması,
beynəlxalq miqyasda əməkdaşlığın zəifləməsi, Avropa
İnteqrasiyası layihəsinin
sınaqdan keçməsi,
ABŞ və Çin
arasında liderlik uğrunda rəqabətin güclənməsi, millətçilik
və gücə söykənən siyasi meyillərin yenidən populyarlaşması kimi qlobal siyasətdə hazırda da mövcud olan istiqamətlərin inkişafına
daha da təkan
verən bir mərhələ kimi xarakterizə olunacaq.
İlk növbədə
onu qeyd etməliyik ki, Covid-19 bir tərəfdən bəzi ölkələr arasında münasibətlərin
yaxınlaşmasına gətirib
çıxarsa da, digər tərəfdən
həm Avropa İttifaqı daxilində,
həm də transatlantik əlaqələrin
gərginləşməsinə səbəb olub. Pandemiyanın erkən dövrlərindən
etibarən Aİ koronavirus
və onun mənfi iqtisadi nəticələrinin qarşısını
almaq məqsədilə
vahid siyasət ortaya qoya bilmədi,
hər bir İttifaq dövləti
Covid-19 ilə öz imkanları və milli səviyyədə gördüyü tədbirlər
vasitəsilə mübarizə
aparmağa çalışdı.
Fransa və Almaniyanın bir müddət tibbi ləvazimat ixracını dayandırması
İttifaqın üzvü
olan digər ölkələrdə, xüsusilə
də ilk aylarda epidemioloji vəziyyətin
ağır olduğu İtaliyada adıçəkilən
dövlətlərə qarşı
qəzəb yaratdı.
Bütün bunlar açıq-aşkar
Avropa İttifaqı ölkələri arasındakı
bağları zəiflətdi,
İttifaqın yardım
etmədiyi dönəmdə
isə İtaliyanın
köməyinə Rusiya
və Çin kimi dövlətlər çatdı. Doğrudur, sadəcə
səhiyyə sahəsində
baş tutan yardımlaşma hələ
öz-özlüyündə güclü bir ittifaqın yaranması demək deyil, ancaq belə addımları gələcək
müttəfiqlik münasibətlərinin
başlanğıcı kimi
nəzərdən keçirmək
də yanlış olmazdı. Bu məqamda,
Azərbaycanın pandemiyanın
ilk vaxtlarında kifayət
qədər imkanlara, zəruri təchizata malik olmayan digər
ölkələrə etdiyi
maliyyə və tibbi ləvazimat yardımının sonradan,
ən çox da İkinci Qarabağ müharibəsi
zamanı rəsmi Bakının beynəlxalq
aləmdə haqlı
olaraq əlini gücləndirən bir amilə çevrilməsini
xüsusi vurğulamaq
lazımdır.
Bu sahədə araşdırmalar
aparan tədqiqatçıların
bir çoxu əvvəlki dövrdə
də kifayət qədər gərgin olan ABŞ-Aİ münasibətlərinin
pandemiyanın meydana gəlməsi ilə daha da kəskinləşəcəyində
həmfikirdirlər. Təhlükəsizliklə
bağlı tədbirlərin
NATO çərçivəsində sadəcə hərbi deyil, eyni zamanda
səhiyyə sahəsindəki
məsələləri də
ehtiva etməsinə dair iddiaların gündəmə gəlməsi
ilə birlikdə, bu sahələrə ayrılan büdcə və imkanların həmin sferadakı rolu ətrafında mübahisələr translatlantik
siyasi məkanda mövcud gərginliyin özəyini təşkil
edir. Covid-19 ilə bağlı vəziyyət ciddiləşdikdə
ABŞ da Avropada olduğu kimi, ölkədaxili tələbatı
ödəmək məqsədilə
maska və tibbi ləvazimatların xaricə daşınmasına
məhdudiyyətlər qoymuşdu.
Belə ki, rəsmi Vaşinqton tibbi maska istehsal edən bəzi yerli şirkətlərə
xarici ölkələrə
satışı qadağan
etmişdi. Yalnız dünya
ictimaiyyətinin sərt
reaksiyalarından sonra
ABŞ və Aİ bu
məhdudiyyətləri yumşaltmış,
beləliklə tibbi təchizat idxal etməli olan digər dövlətlərin
tələbatı qismən
də olsa ödənməyə başlamışdı.
Beynəlxalq münasibətlərdə Covid-19-un təsirlərinin təzahür
edəcəyi digər
bir istiqamət son dövrlər “Böyük
Güc” olmaq uğrunda mübarizə aparan iki ölkə
- ABŞ və Çin
arasındakı əlaqələr
hesab edilir. Türkiyə
XİN Strateji Araşdırmalar
Mərkəzinin nəşr
etdirdiyi “Covid-19 Sonrası
Dünya” təhlillər
toplusundakı bir məqalədə də qeyd edildiyi kimi,
pandemiyanın meydana gəlməsinin ardından
bu dövlətlər
arasındakı rəqabət
daha da qızışıb,
həm Vaşinqton, həm də Pekində bu iki gücü qarşı-qarşıya gətirməklə
bağlı meyllər
güclənib. Koronavirusla
mübarizə cəbhəsində
iki ölkə də dünyaya nümunə ola
bilməyib, xüsusilə
ABŞ pandemiya dövründəki
siyasəti və görülən tədbirlərin
effektivliyi baxımından
daha uğursuz təsir bağışlayıb.
Bununla belə, Çinin iqtisadi qüdrətini
ABŞ və Aİ-dən
daha sürətli bərpa edəcəyi proqnozlaşdırılsa da,
yaxın gələcəkdə
qlobal siyasi məkanda liderliyi Amerikadan təhvil alması real görünmür.
Bunun birinci səbəbi kimi Çinin iqtisadi və hərbi güc cəhətindən
hələ də Amerikadan geridə qalmasını göstərə
bilərik. Covid-19-dan əvvəlki dövrdə
də müşahidə
olunan ləng inkişaf və pandemiyanın başlaması
ilə ixracatın xeyli zəifləməsi, hətta tam səngiməsi
ABŞ iqtisadiyyatının üçdə ikisi həcmində olan Çin iqtisadiyyatının
ciddi durğunluq yaşamasına səbəb
olub. Digər bir tərəfdən,
qeyd etdiyimiz kimi, Çin hərbi güc məsələsində ABŞ ilə rəqabətdə
geri qalır, üstəlik pandemiya dövründə xərclərin
böyük hissəsinin
sadəcə səhiyyə
sahəsinə yönəldilməsi
də aradakı fərqin yaxın gələcəkdə qapadıla
bilməsini qeyri-mümkün
edir.
İkinci səbəb Amerikanın geosiyasi baxımdan Çinlə müqayisədə daha əlverişli imkanlarının olmasıdır və pandemiyanın təsirləri də bu üstünlükləri aradan qaldırmağa qadir deyil. İlk növbədə, iki okean və iki müttəfiq ölkə ilə əhatə olunan ABŞ bir çox baxımdan daha əlverişli coğrafi mövqedə yerləşir. İkincisi, ABŞ enerji ixracatçısı olan bir dövlətdir, halbuki Çin enerji tələbatının önəmli bir hissəsini Orta Asiyada Türkmənistan, Özbəkistan, Orta Şərqdə Səudiyyə Ərəbistanı və digər ölkələrdən idxal yolu ilə ödəyir. Üçüncü üstünlük ABŞ-ın demoqrafik vəziyyəti ilə əlaqədardır. Stanford Universitetinin Demoqrafik Tədqiqatlar üzrə rəhbəri Adel Hayutinin araşdırmasına əsasən, gələcək 15 il ərzində ABŞ-ın işçi qüvvəsində 5 faizlik artımın müşahidə olunması gözlənilir. Bunun əksinə olaraq, Çinin işçi qüvvəsi təxminən 9 faiz azalacaq. Bütün bu amilləri nəzərə aldıqda, Covid-19 pandemiyasının iki ölkə arasındakı rəqabətin taleyində həlledici dönüş nöqtəsi olmayacağını görə bilərik.
Sonda, Covid-19 qlobal böhranının ayrı-ayrı regionlarda millətçiliyin yenidən güclənməsinə və dövlətüstü qurumların əhəmiyyətinin get-gedə azalmasına səbəb olacağını qeyd etməliyik. Avropada İttifaqın asılılığından qurtarmaqla bağlı populist şüarlar uzun müddətdən bəri səsləndirilsə də, əvvəlcə Breksit, daha sonra koronavirus prosesləri bu mövqeyin əhəmiyyətli dərəcədə güclənməsinə, insanların bu cür təhlükəli situasiyalar qarşısında beynəlxalq təşkilatların faydasız olduğuna inanmasına gətirib çıxardı. Digər tərəfdən, yeni milətçilik dalğasının yüksəlişi sadəcə Avropa ölkələrinə xas deyil, həmin meyllər Hindistan, Çin, İsrail kimi dövlətlərin siyasətində də müşahidə olunur.
Beləliklə, post-pandemiya dönəmi qlobal siyasətin necə formalaşacağı əhəmiyyətli dərəcədə Covid-19-un beynəlxalq münasibətlərə yuxarıda sadalanan istiqamətlərdə göstərdiyi təsirlərdən asılıdır. Bu fəlakət, dünya dövlətlərinin mənafelərinin əslində bir-biri ilə bağlı olduğunu, qloballaşmanın sadəcə əmtəələrin və xidmətlərin yox, eyni zamanda ümumi problemlərin həlli yolunda birgə tədbirlərin görülməsi zərurətini də özündə ehtiva etdiyini göstərdi. Aydındır ki, müasir dövrdə mövcud olan dünya miqyaslı çətinliklərin bir çoxu ayrı-ayrı ölkələrin potensialını aşdığından, onların həlli vahid beynəlxalq yanaşmanın ortaya qoyulmasını tələb edir. Buna görə də, hazırda dövlətlərin ali məqsədi dünyanın gələcəkdə baş verəcək Covid-19 kimi başqa fəlakətlərə qarşı daha hazırlıqlı olmasını təmin etməkdən və bu yolda ölkələrin geniş miqyaslı əməkdaşlığını nəzərdə tutan effektiv beynəlxalq siyasi konsepsiyanın işlənib hazırlanmasından ibarət olmalıdır.
Yılmaz SƏFƏROV
BDU-nun Hüquq
fakültəsi, “SABAH” qrupları, 4-cü kurs
525-ci qəzet.- 2021.- 14 avqust.- S.10.