Dəyişən dünyada Azərbaycanın yeri

"Bizim tanıdığımız dünya artiq yoxdur, əvəzində yeni formalaşan bir quruluş var və bu sistemin formalaşmasında iştirak edənlər dünyada söz sahibi olacaqlar"

Dünyanın yeni bir dövrə daxil olduğunu, qarşımızda yeni çağırışların olduğunu hamılıqla bilir və görürük. Bu yeni çağ texnologiya dövrü, əşyaların "ağıllandığı" dövrdür. Biz də bir cəmiyyət olaraq inkişaf etmiş texnologiyanın ən son nailiyyətlərindən yararlanmağa can atsaq da, nədənsə texnologiyanın inkişafı prosesinin iştirakçısı ola bilmirik. Bunun səbəbi postsovet ölkəsi olmaqdırmı, ya inkişaf edən ölkələr sırasında olmaqmı, deyə bilmərik. Nəticə etibarilə dünya ildən-ilə dəyişir və biz artıq yeni bir dönəmin eşiyindəyik. Bu isə elə bir mərhələdir ki, əgər bu prosesdə sağlam mövqe tuta bilməsək, geri düşə bilərik. Hansı mənada geri düşə bilərik? Texnoloji inqilabın iştirakçısı olmamaqla nə itirəcəyik? Bu baxımdan Azərbaycanı nələr gözləyir?

Gənc Demokratlar İnstitutunun sədri, politoloq Yeganə Hacıyevanın yeni dönəmin çağırışları mövzusunda "525"ə verdiyi müsahibəni təqdim edirik.

***

- Bu gün dünyanın ən qabaqcıl ölkələrində başlayan texnoloji inkişafdan geri qalmamaq, zamanın tələbi ilə ayaqlaşa bilmək üçün bir sıra dövlətlər hərəkətə keçib. Feysbuk paylaşımlarınızdan biridə siz özünüz də bu məsələyə toxunmuşdunuz. Texnologiya dövrünə adaptasiya baxımından Azərbaycanla bağlı hansı proqnozlar vermək olar?

- Ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarından başlayan "Newtech" adlanan texnoloji inkşaf dünyanın ictimai, siyasi, iqtisadi mənzərəsini və bu sahədəki ənənəvi qaydaları dəyişdi. Hökumətlər, cəmiyyətlər, ictimai-siyasi institutlar rəqəmsal texnologiyaların idarəçiliyinə adaptasiya olunur. Rəqəmsal texnologiyaların idarəçiliyinə adaptasiya olunan yeni dünyada yeni mexanizmlər ənənəvi siyasi-ictimai quruluşların sıradan çıxmasına səbəb olur ki, biz bu gün bu prosesin iştirakçısı və aralıq mərhələsindəyik. Bu proseslərin qısa müddətli və uzun müddətli nəticələri bir-birindən tamam fərqlənir. Hətta indi, aralıq mərhələsində belə, qeyd edə bilərik ki, bizim tanıdığımız dünya artıq yoxdur. Əvəzində yeni formalaşan bir quruluş var və bu sistemin formalaşmasında iştirak edənlər, daha sonra dünyada söz sahibi olacaqlar. Texnologiya dövrünə adaptasiya baxımından Azərbaycan üçün hansı proqnozları vermək olar, sualına gəlsək, onu deyim ki, yeni qaydalar, yeni üsulların formalaşdırdığı yeni reallıqda Azərbaycan hələ ki seyirci mövqeyindədir.

Əlbəttə, deyə bilərik ki, hökumət ölkədə bütün sahələrdə rəqəmsallaşma prosesinə start verib. Lakin rəqəmsallaşan sənaye, iqtisadiyyat, təhsil və digər sahələrdə gedən bu proseslərdə hələlik vahid, ümumi məqsədə xidmət edən, bütün maraqları əhatə edən startegiya ortada yoxdur. Bu, təxminən meydanda, onun şərtlərini bilmədən, imkanlarına bələd olmadan oynamağa oxşayır. Amma əgər biz şərtlərin formalaşma mərhələsindəyiksə, məntiqlə öz şərtlərimizi formalaşdırmaq başqasının şərtlərindən istifadədən daha faydalı olacaq.

- Ümumiyyətlə, 1-ci, 2-ci, 3-cü sənaye inqilablarında iştirak edə bilməyən, yalnız istifadəçi olan bir xalq kimi, 4-cü sənaye inqilabının eşiyində texnoloji inqilabın iştirakçısı olmağımız nə dərəcədə realdır?

- Günümüzdəki əksəriyyət insanlar kimi, Azərbaycan insanı adına "texnoloji inkişaf " dediyimiz texnoloji inqilabın iştirakçısıdır. Azərbaycanın bu sahədəki ən böyük problemi öz insanının intellektual resurslarını istifadə edə bilməməsidir. Azərbaycan insanının intelektual resursları yeni üsullarla başqaları tərəflərdən mənimsənilir. Məsələn, beynəlxalq elmi mərkəzlərdə, təşkilatlarda, regional birliklərdə azərbaycanlılar həmişə uğurla, kreativ ideyaların müəllifi kimi iştirak edən iştirakçılar olurlar. Bizdə isə öz insanlarımızın intellektual imkanlarından istifadə etməkyə maraq göstərilmir, daha çox başqalarının artıq mövcud olan təcrübəsindən bəhrələnməyə üstünlük verilir.

- Sosioloqların da üzərində düşündüyü "Texnologiya cəmiyyəti formalaşdırır, yoxsa cəmiyyətin ehtiyacları və istəyi texnoloji sənayenin gedişatını müəyyənləşdirir?" sualı bizim cəmiyyət üçün nə ifadə edir?

- Fikimcə, bu sualın cavabı belədir: texnoloji resurslar cəmiyyətin ehtiyacı və istəyini formalaşdırır. Günümüzdə cəmiyyətlərin ehtiyac və istəyi texnoloji qiqantların bazarında yeni məhsullardır. Məhsuldur və texnoloji qiqantlar bu məhsulların dövriyyəsindən çoxmilyardlıq gəlirlər götürürlər. Mən ona inanıram ki, texnoloji nailiyyətin insanlığa faydası keçən əsrin 80-90-cı illərində ilişib qalıb. 30 ilə yaxındır ən çox insanların dünyasını dəyişdiyi xəstəliklərin müalicəsi istiqamətində tibbin nailiyyəti çox da böyük deyil. Bəzi xəstəliklərin müalicəsi isə ümumiyyətlə yoxdur. Əvəzində son 15 ildə 5G kimi texnoloji nailiyyətlər əldə olunub. Məntiqi olaraq sual yaranır ki, bu texnoloji nailiyyətlərin cəmiyyətlərə faydası nədir?

Fikrimcə, texnoloji inkişafın ən vacib şərtlərindən biri inkşaf mərhələsində bəşəriyyətə faydalılıq dərəcəsinin nəzərə alınması, dəyərləndirilməsi olmalıdır.

- Yenilikçi olan cəmiyyət özü olmalıdırmı, yoxsa sistem xalqı irəli çəkmək üçün onu yenilikçiliyə həvəsləndirməlidir?

- Cəmiyyətlər tərbiyə olunur. Texnoloji inkişaf internet üzərindən düşünməyi bacarmayan, ancaq ona diktə edilən mövzuları "kliklə", "laykla" müzakirə edən, sözünün, gələcəyinin məsuliyyətini dərk etməyən yeni nəsil formalaşdırdı. Ya cəmiyyətin ehtiyacı və istəyini öz təhlükəsizliyi üçün, öz maraqları çərçivəsində sistem özü formalaşdıracaq və bunun faydasını özü görəcək, ya da bunu öz maraqları çərçivəsində başqaları edəcək, faydasını başqaları götürəcək.

- Ümumiyyətlə, inkişafda olan bir ölkə kimi, yeni mərhələdə yaxından iştirak edə bilməyimiz, texnoloji inqilabın iştirakçısı olmağımız məsələsi sizə real görünürmü? Bu prosesdə iştirak etmək sanki, daha çox inkişaf etmiş ölkələrin qaldıra biləcəyi yükdür.

- İstənilən prosesin formalaşması mərhələsində iştirakçılar üçün şərtlər eynidir. İndiki şərtlər də daxil, bütün zamanlarda yeni imkanları istifadə etməklə daha irəli çıxan şəxlər, dövlətlər və s. olub və olacaq. Sistemlərin davranışının məntiqi ardıcıllığı, adaptasiya prosesinin mümkün ssenarilər, prespektivlər və riskləri nəzərə alınması ilə həyata keçirən dövlətlər bu prosesdə iştirakçı olacaq.

- Bu gedişatda hər bir xalq üçün milli informasiya resurslarının hazırlanması, milli proqram təminatının yaradılması niyə və nə dərəcədə vacibdir?

- Çoxmilyardlıq büdcələrə malik korporasiyaların lokal, regional və hətta qlobal səviyyədə dövlətlərlə qarşıdurması həmişə mövcud olub. Əvvəllər bu qarşıdurma gizli olsa da, indi artıq açıq müstəviyə keçir. Bir sıra dövlətlərin öz büdcəsindən yan keçib texoloji şirkətlərin cibinə axan maliyyə ilə artan büdcə xərclərinin tarazlaşdırılması məqsədilə atdığı addımları və o şirkətlərin həmin dövlətlərin hökumətlərinə qarşı sərt çıxışlarını izləyirik. Mahiyyətini analiz edəndə aydın olur ki, bu, təkcə hökumətlərə qarşı deyil, həm də ənənəvi ictimai-siyasi quruluşa qarşı çıxışlardır. Ümumiyyətlə isə, gələcəkdə rəqəmsal texnologiyaların idarəçiliyinə adaptasiya olunan yeni dünyada yeni mexanizmlər ənənəvi siyasi-ictimai quruluşların sıradan çıxmasına səbəb olacaq. Bunun yekun məntiqi sonluğunu isə regionların dövlətlərin nəzarətindən çıxaraq korporasiyaların nəzarətinə keçməsi şərtləndirir.

Natəvan ABDULLA

525-ci qəzet.- 2021.- 17 avqust.- S.10.