Postmodern Azərbaycan
nəsrində dekonstruksiya: Təhminə
( IV yazı )
Postmodern Azərbaycan nəsrində
dekonstruksiya yalnız kanonik mətnlər və arxetiplər üzərində qurulmur,
daha müasir ədəbi mətnlərin
də dekonstruktiv variantları
yaradılır. Bu baxımdan maraq doğuran, obyekt olaraq seçilən əsərlərdən biri
Anarın "Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtəbəsi" romanıdır.
Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsəri
əbədi ədəbi
mövzulardan birinə
- iki gəncin cəmiyyətin yazılmamış
qanunlarının qarşısında
davam gətirə bilməyib məğlub olmasına, nakam sevgiyə həsr edilib. Əsəri bir məhəbbət
macərası oxumaq istəyi ilə mütaliə etmək niyyətində olan oxucu sadə bir sevgi süjeti
ilə deyil, polifonik bir əsərlə
qarşılaşır. Getdikcə mövzu şaxələnir, yazıçı
cəmiyyətin müxtəlif
qatlarını, fərqli
problemləri, insan təbiətinin mahiyyətini,
həyatın mənasını,
cəmiyyət və insan dilemmasını bu sevgi süjeti
simvolikası vasitəsilə
açır, əsərin
alt qatlarında həmin
dövrdə cəmiyyətin
problemi olan, amma açıq deyilməsi mümkün olmayan mətləblərə
toxunur. "Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtəbəsi"nin əsas qəhrəmanları
olan, daha öncə yazılan
"Ağ liman" əsərində də xatırlanan Zaur və Təhminənin sevgisi cəmiyyətin yasaqlarına təhdiddir. Oxucuların əksəriyyəti üçün
Zaur obrazı qəbuledilən, ənənəvi
olsa da, Təhminə obrazı dövr üçün çox koloritli, qeyri-adi və qəbuledilməz idi.
Azad sevgi anlayışının
olmadığı bir
zamanda Təhminə ürəyinin hökmünü
cəmiyyətin hökmlərinə
qarşı qoyur.
Təhminədən fərqli olaraq Zaurun sevgisi cəmiyyətin qanunlarını
sındıracaq qədər
güclü deyil. Beləliklə, cəmiyyətin "düzgün,
əsl kişi" qəhrəmanı, öz
sevgisinə sahib çıxa
bilməyən Zaur sevgini sonsuz və yeganə həqiqət hesab edən, cəmiyyətin
"əxlaqsız" damğası
vurduğu Təhminənin
cəsədi üzərindən
keçərək normal həyat
qurur. Ancaq cəmiyyətin ona geyindirdiyi qiyafənin altındakı qəlbi hər zaman bu dünyada cəmiyyətin
qanunlarına belə meydan oxuyacaq
SEVGİNİN - Təhminənin,
"beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"nin
olduğunu ona xatırladır.
Anarın "Beşmərtəbəli evin
altıncı mərtəbəsi"
romanı yazıldığı
dövrdən bu günədək oxucular arasında öz populyarlığını qoruyub
saxlaya bilmişdir. Əsərin
ekranlaşdırılmasından sonra isə Təhminə
və Zaur obrazları yalnız oxucular deyil, həm də tamaşaçılar tərəfindən
sevilən və tanınan obrazlara çevrildi. Müstəqillik dövrü Azərbaycan
ədəbiyyatında bu
romanın motivləri
əsasında iki yeni əsər - Günel Anarqızının
"Altıncı" romanı
və Ziyad Quluzadənin "Kəpənəkdoğan"
əsərləri qələmə
alınmışdır.
Günel Anarqızının "Altıncı"
romanı Təhminənin
gündəliyi şəklində
yazılmışdır. Mübhəm
mətləblərin ifadəçisi
olan gündəlik janrının köməyi
ilə yazıçı
Təhminənin Zaurdan
əvvəlki,
Zaurla birgə yaşadığı və
Zaurdan sonrakı həyatının daha geniş, daha incə ştrixlərlə zəngin,
duyğularla yoğrulmuş
təsvirini təqdim edir. 2018-ci ildə "Ədəbiyyat məcmuəsi"ndə
(2019-cu ildən jurnal
"Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı"
adlanır) dərc olunan "Qadın ədəbiyyatı" müstəqillik
dövrü Azərbaycan
ədəbiyyatı kontekstində"
adlı məqaləmizdə
Təhminə obrazının
kişi müəllif
(Anar və Ziyad Quluzadə) və qadın müəllif (Günel Anarqızı) tərəfindən
fərqli təqdimi və interpretasiyası haqqında söhbət açarkən "Altıncı"
əsərini tədqiqata
cəlb etmişdik. "Altıncı" Təhminənin bir obraz kimi yenidən
açılmasını, fərqli
qavranılmasını təmin
etsə də, əsər "Beşmərtəbəli
evin altıncı"
mərtəbəsi əsərini
dekonstruksiya etmir, Anarın təqdim etdiyi süjet xəttinə sadiq qalır. Bu səbəbdən
bu məqalədə əsas diqqət çəkəcəyimiz əsər
Ziyad Quluzadənin
"Kəpənəkdoğan" romanıdır.
Ziyad Quluzadənin postmodern Azərbaycan
nəsrinin maraqlı nümunələrindən olan
"Kəpənəkdoğan" romanında Anarın
"Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsəri
tam şəkildə dekonstruksiya
edilmişdir. Ziyad Quluzadə
Anarın süjetinə
alterantiv süjet yaradaraq Təhminə-Zaur sevgisinin evlilikdən sonrakı taleyinin mümkün bədii həllərindən birini
təqdim edir. Anarın "Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtəbəsi"nin "Kəpənəkdoğan"da dekonstrukiyaya uğradığı məqamları
aşağıdakı kimi
əyaniləşdirə bilərik:
1. Zamanın dekonstruksiyası.
Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" əsəri
XX əsrin 70-ci illərində
qələmə alınmışdır
və romanda da həmin dövrün
realiləri əks olunur. Ziyad Quluzadənin "Kəpənəkdoğan" əsərində
(2011) Təhminə və Zaur XXI əsr oxucusunun çağdaşlarıdır.
Hər iki əsərdə məkan (Bakı) toxunulmaz olaraq qalır.
2. "Təhminə və Zaur". "Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtəbəsi" əsərinin
əsasında çəkilən
filmin və çox
zaman oxucular tərəfindən əsərin
də bu cür adlandırılması
bu tandemin sevgi cütlüyü (Leyli və Məcnun,
Fərhad və Şirin, Vərqa və Gülşa və b.) kimi qəbul edildiyindən xəbər verir. Ziyad Quluzadənin qəhrəmanları
isə sevginin sehrini gündəlik həyatın keşməkeşlərində
itiriblər. "Təhminə
və Zaur" sevdası romanda keçmiş məhəbbətin
uzaq və dumanlı xatirəsi, fon kimi
çıxış edir.
3. Təhminə obrazının
dekonstruksiyası. Anarın Təhminəsi
azad sevgi uğrunda mübarizə apararkən cəmiyyətin
yasaqlarını pozsa
da, oxucu onun məhəbbətinin saflığına inanır,
onu qorxmaz, mübariz bir qadın kimi tanıyır. "Kəpənəkdoğan"ın qəhrəmanı olan Təhminə isə cəmiyyət qarşısında
məğlub olaraq onun yazılmamış qanunlarını etirazsız
qəbul edən bir qadına çevrilir. "Yeni"
Təhminə qızının
başına gələn
hadisənin cəmiyyətin
gözündə anormal,
qəbulolunmaz olmasından
dolayı Zaur Məryəmi evdən qovarkən etiraz etmir, balasını ərinin statusuna, cəmiyyətin qanunlarına
və cəmiyyət tərəfindən "qəbul olunan" olmaq üçün qurban verir.
4. Zaur obrazı. "Kəpənəkdoğan"ın
Zauru "Beşmərtəbəli
evin altıncı mərtəbəsi" əsərindəki
sələfindən xarakter
baxımından seçilmir.
Qocalsa da, yenə cəmiyyətin
"sıravi əsgəri"
kimi fəaliyyət göstərir. Zaur daxilən
fərqli həyat istəsə də, "cəmiyyətə yarınmaq",
"hamı kimi olmaq" istəyi daha güclüdür.
"Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"ndə şayiələrə
görə Təhminədən
vaz keçən Zaur burada daha
dəhşətli bir
hərəkətə yol
verir: karyerası üçün balasından
üz döndərir,
onu ölümün ağuşuna atır.
5. Məryəm və rəmzi-mistik qat. Anarın Təhminəsi ana olmaq şansını həmişəlik itirmişdi.
"Kəpənəkdoğan"ın qəhrəmanları olan Təhminə və Zaurun isə Məryəm adlı bir qızları var. Adını daşıdığı
Müqəddəs Məryəm
kimi bakirə ikən hamilə qalan və qiyamət
xəbərçisi olan
kəpənəklər dünyaya
gətirən Məryəm
əsərin əsas qəhrəmanıdır. Məryəm həm cəmiyyətin, həm də Təhminə-Zaur tandeminin
imtahanı və sonudur. Məryəm obrazı vasitəsi
ilə Ziyad Quluzadə əsərə
Anarın təqdim etdiyi süjetdə olmayan rəmzi -mistik qat gətirir.
Əsərdə həm
xristian fəlsəfəsi
ilə bağlı məqamlar (Müqəddəs
Məryəm, İsa,
kilsə, yeni eranın başlanğıcı,
xilaskar və yenidən doğulma), həm də şərq fəlsəfəsi,
sufizmlə bağlı
məqamlar (kəpənək
uzaq şərq arxetipi və sufi simvoludur)
əksini tapmışdır.
6. "Təhminə effekti".
"Kəpənəkdoğan" əsərində Təhminənin
anasının da gündəliyindən parçalar
verilir və bu priyomla Ziyad
Quluzadə Təhminənin
yeni obrazının ştrixlərini daha da qabarıq təqdim etməyə nail
olur. Oxucu Təhminənin anası
- Təhminə-Məryəm xətti üzrə gündəliklər vasitəsilə
hadisələri izlədikcə
nəsillər boyu davam edən "Təhminə effekti" ilə qarşılaşır.
Əsərdə gündəlik janrından
priyom kimi istifadə edilməsi obrazların daha inandırıcı və
səmimi qurulmasına,
oxucunun diqqətinin fokuslanmasına səbəb
olur.
Beləliklə, "Kəpənəkdoğan"
romanında "Beşmərtəbəli evin
altıncı mərtəbəsi"nin dekonstruktiv
variantının yaradılması Anarın əsərinin əsas
mətn olaraq qəbul edilməsini şərtləndirir
və romanı kanonlaşdırır. Bu roman həm də postmodern
Azərbaycan nəsrində zaman
baxımından daha yaxın olan bədii mətnlərin dekonstruksiyası
vasitəsilə dekonstruktiv prosesin növbəti
etapının başlandığını göstərir.
Elnarə
QARAGÖZOVA
AMEA
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2021.- 21 avqust.- S.17.