"Azərbaycanda çayçılıq sahəsində bir sıra uğurlu nəticələr əldə edilib"

Çay və sitrus bitkilərinin tədqiqi və yetişdirilməsi sahəsində əhəmiyyətli uğurlara imza atan AMEA Lənkəran Regional Elmi Mərkəzində (REM) son illər ənənəvi bitkilərlə yanaşı, region üçün yeni olan çay və sitrus bitkilərinin yerli mühitə uyğunlaşdırılması və daha məhsuldar sortların yaradılması, Lənkəran-Astara bölgəsinin zəngin bitki örtüyünün və arxeoloji abidələrinin öyrənilməsi kimi mühüm işlər görülür.

Lənkəran REM-in direktoru, Əməkdar aqronom, aqrar elmlər doktoru, professor Fərman Quliyev Mərkəzdə görülən işlər, aparılan tədqiqatlar və perspektivdə nəzərdə tutulan tədbirlərlə bağlı suallarımızı cavablandırıb.

***

- "Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi", həmçinin, cənub bölgəsi üçün vacib olan, 2018-ci ildə qəbul edilmiş çayçılığın, sitrus meyvəçiliyinin və çəltikçiliyin inkişafına dair dövlət proqramı ölkə iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin, əhalinin sosial rifah halının daha da yaxşılaşdırılmasına böyük töhfələr verir. Bu gün ölkəmizdə çayçılığın əvvəlki şöhrətini qaytarmaq üçün vacib addımlar atılır.

AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə 2005-ci ildə yaradılan, əsasən 2015-ci ildə fəaliyyətə başlayan AMEA Lənkəran Regional Elmi Mərkəzinin qarşısında duran başlıca məqsədlərdən biri də Azərbaycan üçün bu unikal sahənin inkişafına dəstək vermək, qeyd olunan dövlət proqramlarından irəli gələn vəzifələrin icrasını təmin etməkdir. Regional Elmi Mərkəz tərəfindən Lənkəran-Astara bölgəsinin floristik tərkibinin, müxtəlifliyinin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi, nadir bitkilərinin bioekoloji və fitosenotik xüsusiyyətlərinin araşdırılması, Lənkəran-Astara bölgəsi şəraitində çay, sitrus və subtropik bitkilərin mövcud sort və formalarının toplanması, yeni sortların seçilməsi və yaradılması istiqamətində əhəmiyyətli işlər görülməkdədir.

- Regional Elmi Mərkəzdə Lənkəran-Astara bölgəsi üçün xarakterik çay və sitrus bitkilərinin yeni yüksək məhsuldar və davamlı sortlarının yaradılması və artırılması istiqamətində hansı tədbirlər görülür?

- Regional Elmi Mərkəz çayçılıq sahəsində bir sıra uğurlu nəticələr əldə edib. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Meyvəçilik və Çayçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Lənkəran çay filialı bazasında elmi-tədqiqat işlərinin müştərək aparılması üçün bağlanmış müqaviləyə əsasən, mərkəzdə çay bitkisinin ən yaxşı sort və formalarının seçilməsi, Lənkəran-Astara bölgəsi şəraitində introduksiya olunması, öyrənilməsi, yeni sortların yaradılması üçün tədqiqat işləri aparılıb. Tədqiqatlar zamanı uzun illərdən bəri çay bitkisinin 50-dən çox sort və formaları öyrənilərək, müəyyənləşdirilib, sınaqdan keçirilib və bir sıra uğurlu nəticələrə nail olunub. Seçilmiş çay kollarının morfoloji, bioloji məhsuldarlığı və məhsulun keyfiyyət göstəriciləri öyrənildikdən sonra həmin kollardan çilinglər tədarük edib, vegetativ üsulla çoxaldılaraq Lənkəran çay filialının klon tədqiqi təcrübə sahəsində hərtərəfli öyrənilib, nümunəvi anaclıq sahəsi yaradılıb. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində "Fərmançay", "Lənkəran", "Xəzər", "Fərmançay çəhrayı" sortları yaradılıb, sort sınağından uğurla keçərək Dövlət Reyestrinə salınıb.

Bölgənin münasib torpaq-iqlim şəraiti digər subtropik bitkilərin də sənaye miqyaslı yetişdirilməsi üçün imkanlar açdığından Mərkəzdə bu bitkilərin yetişdirilməsi üçün də tədqiqatlar aparılıb. Sitrus bitkiləri üzərində aparılan elmi tədqiqatlar zamanı yeni limon və naringi sortu əldə olunub. Yeni limon "Lənkəran meyeri" ("Meyer ağçiçək") və naringi "Karlik tezyetişən" sortları yüksək məhsuldarlığına, şaxtaya, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı dözümlülüyünə və asan becərilməsinə görə fərqlənirlər.

Son dövrlərdə bölgəmiz üçün yeni tropik-subtropik bitki olan quayava (Psidium Quayava) ilə bağlı apardığımız elmi tədqiqat işləri isə respublikamız üçün yeni sahədir. Müalicəvi xüsusiyyətləri ilə ciddi surətdə fərqlənən bu möcüzəvi bitkinin bioekoloji xüsusiyyətləri və becərilməsi imkanları öyrənilib, onun çoxaldılmasında uğurlu nəticələr əldə edilib.

Lənkəran-Astara rütubətli subtropik bölgəsində bir sıra digər meyvə və bitkilərin (feyxoa, kivi, nəcib dəfnə, bambuk və s.) sənaye miqyaslı inkişafı üçün aqroiqlim potensialı mövcud olduğundan onların materiallaşdırılmasına da diqqət yetiriləcək.

- Aparılan elmi-tədqiqat işləri nəticəsində 4 yeni çay sortunun sınaqdan uğurla keçərək Dövlət Reyestrinə salındığını qeyd etdiniz. Bu yeni çay sortları nə kimi üstünlüklərə malikdir?

- Birgə əməkdaşlıq nəticəsində yaradılmış çay sortları əvvəllər rayonlaşdırılmış "Azərbaycan-2" çay sortu ilə müqayisə olunub, məlumatlar toplanıb və müqayisəli şərhi verilib. Yeni yaradılmış sortlarda məhsuldarlıq, keyfiyyət göstəriciləri və digər üstünlüklər müşahidə edilib. Çayın klassik və seleksiya üsulları ilə yaradılmış müxtəlif forma və klonları üzərində aparılan elmi-tədqiqat işləri nəticəsində 2015-ci ildə üç klon-sort, 2016-cı ildə isə bir klon-sort Dövlət Sort Sınağına qəbul olunub, "Fərmançay", "Lənkəran", "Xəzər", "Fərmançay çəhrayı" sortları adı altında Dövlət Reyestrinə salınıb. Hərtərəfli öyrənilmiş bu perspektiv klon-sortlar təsərrüfat göstəricilərinə görə buana kimi rayonlaşdırılmış çay seleksiya sortundan - nəzarət variantından çox yüksək göstəricilərə malikdir. Gələcəkdə bu sortların vegetativ üsulla artırılıb təsərrüfatlara verilməsi ölkə ərazisində çayçılığın intensiv inkişafına təkan verəcək.

- Bu yaxınlarda Lənkəran REM və AMEA Dendrologiya İnstitutu arasında birgə elmi-texniki əməkdaşlıq barədə memorandum imzalanıb. Sənəddə birgə elmi-tədqiqat işlərinin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulub. Memoranduma əsasən Lənkəran REM-də hansı işlərin görülməsi planlaşdırılır?

- Azərbaycanda Bioloji Müxtəlifliyin Qorunmasına və davamlı istifadəsinə dair Fəaliyyət planı çərçivəsində AMEA tərəfindən tapşırılmış işlərin icrasının təmin edilməsi məqsədilə Lənkəran REM və AMEA Dendrologiya İnstitutu tərəfindən biomüxtəlifliyin öyrənilməsi üzrə birgə elmi tədqiqatların aparılması, ərazinin torpaq iqlim şəraitinə uyğun bitki assortimentinin artırılması və nəticələrdən birgə istifadə nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə Lənkəran ərazisində bitki örtüyünün fəsilə, cins və növlərinin miqdarının müəyyənləşdirilməsi, flora elementlərinin tam siyahısının tərtibi, növlərin sistematik icmalının hazırlanması, ərazidə yaşlı bitki nüsxələrinin yaş strukturunu təyin etməklə dendroxronoloji təhlilin aparılması, onların təbiət abidəsi kimi sertifikatlaşdırılması, Lənkəran REM-də dendroloji tədqiqatların aparılması üçün lazım olan müasir avadanlıqlar, cihazlar və digər maddi-texniki resurslardan ibarət laboratoriyanın yaradılması planlaşdırılır. Bundan əlavə, bioloji müxtəliflik komponentlərinin mövcud vəziyyətinin qiymətləndirilməsi, ekspedisiyaların təşkili, herbari və toxum kataloqunun hazırlanması, nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlərin yayıldığı ərazilərin monitorinqi, dərman bitkilərinin davamlı istifadəsinin təmin edilməsi, onların qanunsuz tədarükü və satışına nəzarətin gücləndirilməsi üzrə birgə elmi-tədqiqat işlərinin təşkili və həyata keçirilməsi istiqamətində tədbirlər görülür.

- Lənkəran REM-in fəaliyyətində gələcəkdə nə kimi yeniliklər nəzərdə tutulur?

- Mərkəzin fəaliyyətinin daha səmərəli təşkilinə nail olmaq üçün fəaliyyət proqramına bir sıra yeni istiqamətlərin də əlavə edilməsi vacibdir. Bunun üçün Lənkəran-Astara bölgəsi şəraitində fəaliyyət göstərən elmi tədqiqat müəssisələrində aparılan tədqiqatların vahid mərkəzdən idarə olunması modeli hazırlanmalı, elmi tədqiqatlar üzrə ekspertiza aparılmalı, səmərəliliyin qiymətləndirilməsi üzrə tədbirlər həyata keçirilməlidir. Yaşıllaşdırma məqsədilə bölgədə mövcud eqzotlardan, qiymətli subtropik bitkilərdən maksimum istifadə etməklə bütün əsas və yardımçı yolların kənarlarında, parklarda, xiyabanlarda bu bitkilərdən istifadə olunması məqsədilə bəzək bağçılığı və gülçülüyü üzrə elmi tədqiqatlar aparılmalı, fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatların təşkilinə, elmtutumlu təsərrüfat subyektlərinin və elmi-istehsalat yönümlü təcrübə-sınaq zavod-fabriklərin yaradılmasına, elm və istehsalatın qarşılıqlı əlaqələndirilməsinə nail olunmalıdır. Bununla yanaşı, Lənkəran REM-in daimi inzibati bina və elmi-tədqiqat işlərinin aparılması məqsədilə torpaq sahəsi ilə təmin olunması da həllini gözləyən vacib məsələlərdəndir.

Nərgiz QƏHRƏMANOVA,

AMEA Rəyasət Heyəti aparatının İctimaiyyətlə əlaqələr və informasiya şöbəsinin sektor müdiri

525-ci qəzet.- 2021.- 26 avqust.- S.12.