Din və ədəbi bağlılıq: dinin ədəbiyyatda rolu və təsiri

Din və ədəbiyyat eyni əsas mənbələrdən qaynaqlanır. Belə ki, din və ədəbiyyat birbaşa insanın ruh və mənəvi aləmi ilə əlaqəlidir. İnsanın yaranması, hardan gəlib hara gedəcəyi, sahib olduğu fitrət və ya mənəvi xüsusiyyətlər, nəcib hisslər din və ədəbiyyatın əsas tərkib hissələrini təşkil edir. Sülh və mənəvi zənginlik başlıca əhəmiyyət daşıyır.

Qədim və orta əsr dövrlərinə baxdıqda dinin həyatın istənilən sferasında müşahidə edildiyini asanlıqla görmək olar. Yunan mədəniyyətində din əhəmiyyətli bir yer tuturdu. İlahi bir təminat, qanunun əbədiliyi, universallığı və dəyişməzliyi, cəzanın qaçılmazlığı və mükafatın təminatı başlıca amillərdən hesab edilirdi. Vergilin şeirləri birbaşa daxili fitrətlə bağlı idi. Lukretiusun möhtəşəm əsəri "De rerum natura" əlbəttə ki, varlığın sirlərinə nüfuz etmək cəhdində insan ağlının ifadəsidir. Hələ şimaldakı qeyri-xristian millətlərin mifologiyası və orta əsr xalqlarının ədəbiyyatı da tanrıların varlığı ilə bağlıdır. Skandinaviya mifologiyasında ədəbiyyat və din bir-birilə sıx bağlı olmuşdur .

Din və ədəbiyyat təkcə eyni əsas mənbələrdən qaynaqlanmır, eyni motivlərlə formalaşır. İkisi də daim həyata müraciət edir. Səbəbin varlığını və nizamlı istifadəsini qəbul edir; sevgi, qorxu, maraq, ehtiram kimi insan duyğularının gücünü, həm də insanın iradə azadlığını və gücünü qəbul edir. Hər ikisi də həyatla daha yaxından əlaqəli olduqları üçün özünəməxsusluq qazanır. Din və ədəbiyyatın böyük mövzuları oxşardır və həyati əhəmiyyət kəsb edir: günah, onun mənşəyi, cəzaları və buradan çıxarılması; sevgi-ehtiras, iradə-yeri və məhdudiyyətlər; salehlik və insanların bir-biri ilə əlaqəsi. Din və ədəbiyyat mövzularının kimliyini izah edərkən, Dantenin "İlahi komediya" əsərinə müraciət etmək olar ki, burada İsa Məsih ilə bağlı bir sıra məqamlara toxunulub, yaxşı və pis insanların mükafat və cəzası müzakirə edilib. Orta əsrlərin bu böyük əsəri dini təfəkkürlə bağlı olan böyük bir ədəbiyyat nümunəsidir. Fransız ədəbiyyatı da dini mühitlə əhatə olunmuşdur. Deskartes sistemindəki dini ünsür-həm ədəbiyyatda fəlsəfə, həm də fəlsəfədə ədəbiyyat kimi qəbul edilir və sonradan birbaşa dindən ilham alaraq formalaşmışdır. Dindən təsirlənmə həm emosional, həm də intellektual cəhətdən idi. Müasir bədii ədəbiyyatın bütün sahələrinin dinlə əlaqələri ilə bağlı nümunələri daha çoxdur; Havtorn din və ədəbiyyatın Amerikadakı daha müasir birliyini əhəmiyyətli dərəcədə təmsil edir və əsərləri arasında "The Scarlet Letter" və "The Marble Faun" bu baxımdan daha çox diqqətçəkicidir. İngilis bədii ədəbiyyatında George Eliot bu iki anlayışdan məharətlə istifadə edir.

Din və ədəbiyyat hər ikisi insanın ruh və mənəvi aləmi ilə sıx bağlı olduğundan nəcib yanaşmaya, ürəyə, hisslər aləminə, vicdan və iradə məsələlərinə üstünlük verir.

Hər iki anlayışda nə məcburiyyət, nə də inadkarlıq var. Həm səmimi təkliflər edir, həm də bu təklifləri elmi və mənəvi olaraq şərh etməyə çalışır. Hər biri ilahi və əbədiyyətə əsaslanan ümumi inanclara malikdir.

Din ədəbiyyata geniş və zəngin materiallar verir. Onun müqəddəs kitabları böyük ədəbiyyat təşkil edir və eyni zamanda böyük ədəbiyyat üçün materiallar təqdim edir. Ulfilas tərəfindən İncilin Gotik dilinə tərcüməsi yalnız İncili qorumaqla yanaşı, həm də ədəbiyyatın yaradılmasına və əbədiləşdirilməsinə kömək etdi. Lüterin İncil və Kral Yaqubun tərcüməsi təkcə özləri böyük ədəbiyyat deyil, həm də müasir həyatda böyük ədəbiyyatların formalaşmasına kömək etmişdir. Bu möhtəşəm tərcümələrdən alman və ingilis dilində danışma və məktublar daha saf, daha intellektual və daha ilhamverici hala gətirilmişdir. Robert South və İsaak Barrovun dini çıxışları layiqli ədəbiyyat parçaları hesab edilə bilər. Dini qurumların, monastır və kafedral bölmə binalarının min il ərzində ədəbiyyatın ən qiymətli sərvətlərinin qoruyucusu olduqlarını da xatırlamaq lazımdır. Orta əsrlər dövrü qaranlıq idi və bəşəriyyətin ən yüksək maraqlarına ziyan vururdu. Müharibə dövründə nəinki qanunlar, hətta ədəbiyyat da susur. Qədim Yunanıstanın və Romanın əlyazmalarını qoruyan keşişlər, 500-cü ildən çap ixtirasına qədər kopyalayaraq yenidən şərhlər yazmışlar. Keşişlər nəinki Avropada, həm də Hindistanda müqəddəs günləri təşkil etmək və qorumaq üçün çalışırdısa, Avropadakı orta əsr rahibləri də bir mənada dünyanın gözətçiləri idi.

Bu sitatlar davam etdirilə bilər, lakin ən böyük şairlərdən birini nümunə gətirmək fərqli Xristian mesajını sübut etmək üçün kifayətdir. Tennisonun ən böyük şeirlərində heç bir şairin əldə edə bilmədiyi təsirli bir ruhun ölümsüzlüyünü ifadə edən birbaşa xristian dərslərini özündə əks etdirən bir çox keçidlər vardır. Tennisonun əsərləri hər şeydən əvvəl ölümsüz həyat arqumenti, sevginin sonsuzluğundan və əbədiliyindən, hətta insanın təkamül fərziyyəsinə görə də Allah tərəfindən yaradıldığından irəli gələn fikirləri ehtiva edir. Yaradılışın mahiyyəti sirlidir. Allah təkcə insanda deyil, bütünlüklə kaninatdadır. Allahın birliyi insanlarda qardaşlıq yaradır və bu birlik də salehliyə və sevgiyə çevrilir. Allah ölməz sevgidir və ölməz həyatdır. Ölümsüz həyat və ölümsüz sevgi qəlbini Allaha bağlayanlara aiddir. Tennison təkamülün insanı Allah vasitəsi ilə kamilliyə aparacağına inanırdı.

Şekspirin müəyyən dərəcədə dini təşkil edən əsas həqiqətlərdən təsirləndiyi şübhə doğurmur, amma aydındır ki, o, böyük ilhamını ilahi münasibətlərdən deyil, insanlardan almışdır. Bunun əksinə olaraq dini şairdən çox ilahiyyatçı olan John Milton dayanır. Əgər Şekspir insan münasibətlərindən qaynaqlanan ilhamı təmsil edirsə, John Milton xristian sisteminin həyatını deyil, skeletini əks etdirən doqmatik formullardan götürülmüş ilhamı təmsil edir.

Göründüyü kimi, din və ədəbiyyat arasında mövcud olan əlaqələri təqdim etmək üçün istifadə edilən illüstrasiyaların böyük hissəsinin ümumilik təşkil etdiyi görülür. Fərqlilik ancaq səthi xarakter daşıyır. Şeir ədəbiyyatın ən yüksək və ən zəngin forması və ifadəsidir; düşüncə, hiss və təxəyyül miqyasının ən yüksək notlarını təmsil edir. Din insanın ən yüksək növüdür, çünki insanın Tanrıya və Tanrının insana olan münasibətini təmsil edir. Buna görə də hər biri öz varlıq miqyasında ən yüksəklərə ucalır.

Bəzi tənqidçilər ədəbiyyatı qorxu hissi ilə, arzuolunmaz və hətta zərərli hesab edirlər; insanları daha vacib öhdəliklərdən çəkindirə bilər fikrindədirlər. Təhlükə insanların əxlaqını "pozmaq" və bununla da cəmiyyətin parçalanmasına töhfə verməkdən qaynaqlanır. Ədəbiyyatın oxuculara mümkün zərərli təsirləri ilə bağlı narahatlıqlar haqlıdır. Həqiqətən də, ədəbiyyat olduğu müddətdə belə narahatlıqlar var idi. Bir çox hekayə, roman və pyes şübhəli davranışı təsvir edir. Hətta bəzi əsərlər belə davranışı "normal" göstərərək əsaslandırır. Müsbət rol modelləri çox vaxt çatışmır. Heç bir dini və mənəvi ünsür olmadığı müddətdə ədəbiyyat yazmaq və oxumaq İslam dünyagörüşü ilə uyğun gəlmir.

Müqəddəs Qurani Kərimin məntiqi ilə desək, şairlər realizmi və etikanı şeirlərinin tərkib hissəsinə hopdurmağı məqsədəuyğundur. Deməli, şairlər düzgün dəyərləri və səbəbləri təbliğ edən şeirlər yazırlarsa, İslam baxımından şairlər və ya ümumilikdə ədəbiyyatı qəbul etməmək üçün heç bir əsas yoxdur. Quranda bir çox hekayə (qasas) nəql edilir. Bu, təhsil məqsədini güdür. Quran mesajlarının uşaqlara, gənclərə və Quranla birbaşa tanışlığı olmayanlara daha çox açıq dildə çatdırılması lazımdır. Bu şəkildə ədəbi səy İslam sivilizasiyasının yenidən canlanmasına kömək edə bilər. Ədəbi məziyyət məzmunu və mesajı ilə ölçülməlidir. Yaxşı və ya pis bir məqsədə xidmət etməsi İslam baxımından həlledici meyardır.

Qurani-Kərim, özlüyündə bir şah əsər olduğu kimi, yazıçılara yol göstərmək üçün çox uyğundur. Bunu Quranın özü, xüsusən də öz bənzərsizliyinə (i'jaz) diqqət çəkən ayələri də təsdiqləyir. Quranın dili, ritmi, mesajı, povesti, oxucu üzərində yaratdığı ümumi psixoloji təsir, emosional cazibəsi və psixoloji təsiri birlikdə icazın təcəssümü olur. Ümumi etirafla, Quran ərəb ədəbiyyatının inkişafına böyük təsir göstərdi. Qurani-Kərim ədəbi qurğuların istifadəsi, təsvirlər, və metaforaların istifadəsi ilə zəngindir, beləliklə, sadə sözlərə gözəllik, həyat və rəng qatır. Quran, şübhəsiz ki, ərəb dili tarixində misilsiz bir dilçilik mükəmməlliyi təmin etmişdir.

Quran təkcə dil baxımından deyil, həm də intellektual baxımdan bənzərsiz bir kitab olaraq qalır. Yusif peyğəmbərin hekayəsində etik təlimi olan yaxşı bir povest nümunəsinə rast gəlmək olar. Bu hekayə Quranda "ən gözəl hekayə" (ahsanul qasas) kimi təqdim edilmişdir. Bunların arasında qardaş rəqabəti, sui-qəsd, xəyanət, əziyyət, sürgün, köləlik, yalan ittiham, səbrə ehtiyac, qurtuluş, yalan ittihamdan təmizlənmə və əbədi barışıq var. Hekayə göstərir ki, insana nə qədər pis şeylər görünsə də, heç vaxt ümidini itirməmək və Allaha təvəkkül etmək lazımdır. Bu da Allahın ən yaxşı planlaşdırıcı olduğunu göstərir. Lev Tolstoy "Sənət nədir" əsərində Yusifin hekayəsini ən universal hekayələrdən biri kimi təsvir etdi. Tomas Mann məhz Qurani-Kərimdən ilhamlanaraq "Yusif və qardaşları" adlı bütöv bir kitab yazdı.

İslam sivilizasiyası Hafiz, Rumi, İqbal, Naqib Məhfuz və başqalarının əsərlərini özündə birləşdirən görkəmli bir ədəbi irs yaratdı. Eşq mövzusu ərəb ədəbiyyatında da önəmli yer tutur. Məşhur hekayələr arasında "Min bir Ərəb gecəsi" xüsusi yer tutur.

İslamın fars ədəbiyyatına təsiri Cəlaləddin Ruminin, xüsusən də onun məsnəvilərində daha aydın görünürdü. Onun məsnəvisi "Həyat Çeşməsi axtarışında mənəvi qəhrəman" ın bir hekayəsidir.

Pakistanın görkəmli siyasi xadimi (Pakistanın qurucusu) və yazar Məhəmməd İqbalın düşüncəsi Qurandan qaynaqlanır və müsəlmanların təhsilini islah etməklə bağlı dərin bir narahatlıq keçirir. İqbal İslamın universallığını ifadə etməyə çalışdı. İqbal həyatın məqsədini, özünü inkişaf etdirərək potensialını maksimum dərəcədə reallaşdırmaq ehtiyacında görürdü. Bu, bilik əldə etmək yolu ilə edilməli idi. Onun bilik nəzəriyyəsi (epistemologiya) empirizmi, rasionalizmi və intuisiyanı bir-birini tamamlayan həqiqəti dərk etməyin fərqli yolları olaraq təyin etdi. İslam peyğəmbərində (s) ideal insanın ən yaxşı təmsilçiliyini ön plana çəkərək əsərlərində də təcəssüm etdirmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında da dinlə bağlılıq özünü tarix boyu aydın şəkildə göstərmişdir. Nəsimi, Cəlil Məmmədquluzadə və digər dahi şəxslərin əsərlərində İslamın əsl mahiyyəti, insanın kamilliyi, vicdan və düzgünlük, xurafat və cahilliklə mübarizə, təhsilin önəmi kimi məsələlər əks olunmuşdur.

Qeyd edilənləri ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, insan kamil bir yaradılış olaraq daim fitrətində uca Allahın ona qoyduğu gözəl xüsusiyyətlərin axtarışındadır. Özünü kamilləşdirməyən insan mənəvi baxımdan daim ac olur və bunu doldurmaq üçün ruhu qidalandırmağa daim ehtiyac vardır. Din və ədəbiyyat bu baxımdan bir-birilə sıx bağlı və bəşəriyyət üçün mühüm anlayışlardır. Belə sıx bir əlaqənin mövcudluğu dinin insanlara çatdırmaq istəyi mesajların əslində, ədəbiyyat tərəfindən bədii obrazlı şəkildə ifadəsidir.

Səyyad ARAN

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi sədrinin I müavini, Filologiya elmlər namizədi

525-ci qəzet.- 2021.- 4 dekabr.- S.18.