Əli Əmirlidən ustad dərsləri

"Ulduz" jurnalı ilə "525-ci qəzet"in birgə layihəsi (III DƏRS)

REALLIQ VƏ UYDURMA

"Teatr yapma reallıqdır" fikrində heç bir şişirtmə yoxdur. Çox vacibdir ki, bu yapma reallıq daha təsirli, daha inandırıcı olsun. Bəs bunu necə etməli? Bu sualı çox aydın və anlaşıqlı cavablandırmaq üçün konkret bir misalı köməyə çağırım.

Məşhur bir bəstəkarın başına gəlmiş real əhvalat: o, maddi durumunun ağır vaxtlarında Los-Ancelesin ucqar kvartallarının birində yaşayırmış, bir manyakın əxlaqsız qadınları öldürdüyü yerdə. O, bir qayda olaraq, gecələr səsyazma studiyası kimi istifadə etdiyi qarajında işləyirmiş. Belə gecələrin birində bəstəkarın itləri hürməyə, zingildəməyə başlayırlar. Bəstəkar onları heç cür sakitləşdirə bilmir. İtlərin hürüşməsi arasından başqa səslər də eşidilir: çırpılan avtomobil qapısının səsi, kolların əzilməsi, budaqların qırılması, maşın mühərrikinin tırıltısı və təkərlərin qıjıltısı. Bütün bu səs-küydən sonra dərin bir sükut yaranır, itlər də, nənəm demiş, xurt düşüb yatırlar. Bəstəkar özü də səhərə yaxın yuxuya gedir. Bir azdan polis maşınlarının sirenası, sonra da polislərin səsi eşidilir. Qapı döyülür. Məlum olur ki, manyak növbəti qurbanının cəsədini bəstəkarın işlədiyi qarajın lap yaxınlığına atıb. Bununla da real olan hadisə bitir, yəni adi kriminal hadisə baş verib. Amerika dramaturqu Riçard Uolter bu hadisəni inkişaf etdirməyi təklif edir. Necə? Əgər dərsimiz əyani olsaydı, mən dinləyicilərimə belə bir təklif edərdim: lütfən bu hadisənin davamını uydurun. Bir halda ki, bu, mümkün deyil, onda baxaq görək Uolter özü hadisəni necə davam etdirir? Beləliklə, əhvalatın uydurulmuş hissəsi:

- polislər gedir, bəstəkar yenə yatağına uzanır, amma yuxulaya bilmir, durub gecə bəstələdiyi musiqinin notlarını səliqəyə salır və təhvil vermək üçün studiyaya yollanır. Studiyada işini bitirəndən sonra nahar etmək üçün kafeyə girir, qəhvə içə-içə səhər qəzetlərinə baxır. Qonşu masadakı mürgülü müştəriyə heç fikir vermir. Bir azdan naməlum müştəri fikirli vəziyyətdə fit çalır. Motiv çox tanışdır, hətta doğmadır. Bəstəkarın tükləri biz-biz olur, bədəninə isti tər gəlir. Onun bu gecə bəstələdiyi və hələ heç kəsin dinləmədiyi melodiyanı bu adam hardan bilir? Doğrudanmı bu adam həmin manyakdır, qatildir?

Təbiidir ki, hadisələrin bu cür gedişi süjetin birinci hissəsindən doğur, həm də fabulanın uydurulmuş hissəsi real faktdan daha maraqlıdır.

Tamaşaçıya isə maraqlı tamaşa lazımdır, fərqi yoxdur o, reallıqdır, ya uydurma.

Elə bu yerdə şəxsi təcrübəmə əsaslanıb həmkarlarıma bir məsləhət verim: gerçəkliyi olduğu kimi göstərməyə çalışmayın. Ən cəsarətli, ən inandırıcı, hətta ən realist pyeslər, sözün həqiqi mənasında təxəyyül məhsulu olan pyeslər, tamaşalardır. Dramaturq reallığın özünü deyil, onun maksimal həddə gerçəkliyə oxşayan və inandırıcı görünən surətini yaradır. Hərdən rəyimi bilmək üçün, əsasən, gənc həmkarlarım təzə yazdıqları pyeslərini mənə göndərirlər. Mən deyəndə ki hadisə inandırmır, pis mənada uydurmadır, onda belə bir arqumentlə qarşılaşıram, müəllim, bu, olmuş əhvalatdır. Məsələ də elə bundadır, olmuş hadisə müəllifin yaradıcı təxəyyülündən keçib bədii həqiqətə çevrilmirsə, deməli, o, adi bir hadisə olaraq da qalır, nə inandırır, nə təsirləndirir.

Burda yenə də şəxsi təcrübəmdən bir misal çəkmək istəyirəm. 1993-cü il idi. Həmişəki kimi işlədiyim təşkilatda iş günü bitəndən, əməkdaşlar evlərinə gedəndən sonra mən, adətim üzrə, iş otağımda tək qalıb yazırdım. Radio da həmişəki kimi öz-özünə quruldayırdı, çox vaxt onu heç eşitmirdim. Birdən o vaxtkı daxili işlər nazirinin radioda dedikləri qulağıma çatdı. Nazirin dediyindən məlum oldu ki, prokurorluqda cəbhədən yayındırmaq üçün oğlunun qız olduğunu iddia edən bir neçə adamın cinayət işi var. Bu fakt məni tutdu, əlimdəki yazını qırağa qoydum.

Ləngimədən yeni yaranacaq komediyanın əhvalatını bir səhifədə qurdum, yazmadım, məhz qurdum. Ertəsi gün "Bala bəla sözündəndir?" adlandırdığım komediyanı çox böyük sürətlə yazmağa başladım. Yazdıqca kimsəsiz iş yerimdə replikaları lazım olan intonasiya ilə ucadan səsləndirir, bir növ özümə diktə edirdim. Həm də danışdıqca kimsəsiz otaqda gülürdüm, özü də qəhqəhə ilə. Kənardan izləyən olsaydı, yəqin ki, məni "devitbe" hesab edərdi. Bir həftənin içində, saatla hesablasam, 20-25 saata yazıldı bu komediya. Elə həmin il də Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyuldu. Tamaşanı görən televiziya rejissoru Şərif Qurbanəliyev "Sabah" emalatxanasında onun ekranlaşdırılmasını təklif etdi. Beləliklə, artıq 25 yaşını tamam eləmiş "Bala - başa bəla" televiziya filmi ən populyar telefilmlərdən birinə çevrildi. Ümid edirəm ki, bu film-tamaşa ilə hamınız tanışsınız, ona görə məzmununu danışmayacam. Diqqəti əsas məqama yönəldim, komediyanın yazılmasına səbəb olan bircə cümləlik real hadisəyə, özü də normal ağıla sığışmayan absurd hadisəyə. Dramaturqun qurduğu hadisələr isə daha da absurddur, amma bu absurda tamaşaçı inanır. Deməli, bir az əvvəl dediyim kimi, dramaturq reallığın özünü deyil, onun maksimal həddə gerçəkliyə oxşayan uydurulmuş surətini yaratmalıdır. Bəs bu necə baş verir? Sadə! Düzgün tapılmış dramatik situasiya özü hadisələrin gedişini diktə edir, hadisə hadisədən doğur, inkişaf edir və nəhayət, həllini tapır, sanki müəllif kənarda dayanıb heç nəyə müdaxilə etmir. Dramaturq, sadəcə, baş verənləri kağıza fiksə edir, köçürür. Səhnə əsərinin ən vacib, bəlkə də, həlledici komponentlərindən biri, əlbəttə, replika və dialoqlardır. Bu haqda gələn dərslərimizin birində xüsusi danışacağıq, indi isə reallıq və uydurmadan bəhs ediriksə, dialoqlarla bağlı bir məqama toxunum. Təcrübəsiz dramaturqlar dialoqlarda "hımm, e-e-e, bilirsən, qulaq as, hesab edirəm ki, öz aramızdır..." kimi sözlər işlətməklə süjetin hərəkətini ləngidir, dinamikanı zəiflədirlər. Bunu irad tutanda da deyirlər ki, axı real həyatın özündə də insanlar məhz belə danışırlar. Bəli, həyatda insanlar qarışıq danışır, fikirlərini dəqiq ifadə edə bilmir, çoxlu artıq sözlər işlədir, vaxtı o qədər də qiymətləndirmirlər: "Salam! Necəsən? - Yaxşıyam, çox sağol, sən necəsən? - Pis deyiləm, təşəkkür edirəm. - Evdə nə var, nə yox? - Pis deyilik, uşaq soyuqlamışdı. Sən özün necəsən? - Şükür olsun, yaxşıyam. - Bəlkə, bir çay içək?" və sair. Səhnədə isə personajların nitqi dəqiq, məqsədli olmalıdır, dialoqun hər cümləsi süjetin və personajın inkişafına xidmət etməlidir.

Personajlar artıq bir dəfə dediklərini ikinci dəfə təkrar etməməlidirlər - əlbəttə, əgər dramaturq bununla nəyisə qabartmaq, ritm və ya gülüş yaratmaq məqsədi güdmürsə. Təkrarlar fikri solğunlaşdırır, süjetin inkişafını ləngidir.

Təcrübəli dramaturq sözün yalnız dolu, məzmunlu formalarından istifadə edir, hətta aktyorun tələffüz imkanlarını da nəzərə alır. Mən hər təzə pyesimi bitirəndən sonra, yəni son redaktədən sonra (son redaktə heç vaxt olmur!) əsəri ucadan oxuyuram. Cinsindən asılı olmayaraq, bütün rolları özüm ifa edirəm. Məqsəd replika və dialoqların nə dərəcədə təbii səslənməsini, dilə yatımlı olmasını yoxlamaqdır. Bu sözü və ya replikanı deyəndə aktyor çətinlik çəkməyəcək ki? Oxu prosesində hansısa sözün və ya cümlənin tələffüzündə dilim dolaşırsa, mütləq həmin yeri redaktə etməliyəm. Hətta məşq prosesində hər hansı bir aktyor hansısa sözü dəyişdirməyi təklif edirsə, mən razılaşıram, baxmayaraq ki, əsərin çap variantında həmin sözü olduğu kimi saxlayıram. Ümumiyyətlə, teatrla, rejissorla iş prosesində dramaturq güzəştə getməyi bacarmalıdır. "Yox, mənim bir sözümə də toxunmaq olmaz" iddiası ilə höcətlik edən dramaturq bilməlidir ki, tamaşa kollektiv yaradıcılıq məhsuludur. Dramaturq pyesi teatra təqdim edəndən sonra pyeslə onun arasına çox adam girir. Hər adamın da öz avazı. Dramaturq mütləq bunu nəzərə almalı və reallıqla hesablaşmalıdır. Şəxsən məndə bütün bunlara qarşı çox güclü immunitet yaranıb.

Dərsimizi yekunlaşdırmazdan əvvəl onu da deyim ki, öz təsir gücünü saxlamaq və özünə marağı yaşatmaq üçün teatr ciddi şəkildə işləməli, tamaşa xarakterli innovasiyalar içərisində möhkəm yerini tapmalıdır. İlk növbədə onun məzmunu, yəni dramaturgiya yeni formalar axtarmalı, keçmiş irs və müasir təcrübə, imkan və vəzifələr ciddi şəkildə təhlil edilməlidir. Yeri gəlmişkən, gənc dramaturqların rəy üçün mənə göndərdikləri pyesləri oxuyanda ilk olaraq həmin pyeslərdə yeni forma, yeni məzmun, yeni dil materialı axtarıram. Görməyəndə məyus oluram, axı bu yolu biz artıq keçmişik, yeni yol, yeni nəfəs lazımdır.

Söhbətimizin axırına yekun olaraq: dramaturq həqiqi gerçəkliyə, realizmə deyil, məhz onların bənzəri olan surətə, realizmdən çıxarılmış qəlibə can atmalıdır. Çünki real, həqiqətə bənzər süjetlər dramaturq ustalığının əsas postulatına qarşıdır, yəni onlar darıxdırıcıdır. Axı adi məişət problemləri ilə insanlar hər gün rastlaşır. Həyatda isə darıxdırıcı hadisələr çoxdan çoxdur. Nə yaxşı ki, belədir. Əgər belə olmasaydı, nə incəsənətə, nə bütövlükdə yaradıcılığa, o cümlədən, teatra da ehtiyac olmazdı.

Teatr elə sehrli qüvvədir ki, ordakı uydurmalar reallığı olduğundan qat-qat real göstərməyi bacarır.

525-ci qəzet.- 2021.- 8 dekabr.- S.20.