Böyük maarif ocağı
haqqında xatirələr və qeydlər
Və
yaxud İrəvan müəllimlər seminariyası ilə
bağlı "Azərbaycan təhsil tarixinin şərəfli
səhifəsi" adlı məqaləyə sözardı
Dərc
olunanlara qayıdırıq
Son zamanlar şəxsən mənim üçün də
mətbuat aləmində ən doğma ünvanlardan birinə
çevrilmiş "525-ci qəzet"in oxucu görüşünə
hər gəlişi xüsusi maraq və sevinc doğurur. Qəzetin 28 avqust 2021-ci il tarixli nömrəsi də əlamətdar
sayıla bilər. Həmin nömrədə həm
mənim diqqətimi xüsusilə cəlb edən, həm də
yəqin ki, əksər ziyalı oxucularda maraq oyadan məqalələrdən
biri barəsində, gec də olsa, söhbət açmaq istərdim.
Bu, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Misir Mərdanovun
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cəlal
Allahverdiyevlə birlikdə işləyib təqdim etdikləri
"Azərbaycan təhsil tarixinin şərəfli səhifəsi"
adlı irihəcmli məqalədir. Məqalə
"İrəvan Müəllimlər Seminariyası-140"
rubrikası ilə dərc olunub. Alim-müəlliflər
qədim oğuz yurdu Qərbi Azərbaycanda təlim-tərbiyə
işinin təxminən iki əsrlik dövrünə nəzər
salaraq, mütərəqqi təhsil sisteminin ilk
qaranquşlarından hesab olunan İrəvanın ilk qəza məktəbi
(1832), sonradan onun progimnaziyaya (1869), 31 mart 1881-ci ildən isə
5 sinifli gimnaziyaya çevrilməsi barədə məlumat
verirlər. Onlar iftixar hissi ilə bildirirlər
ki, bu məktəblərdə digər millətlərin
övladları ilə birlikdə azərbaycanlı uşaqlar
da təhsilə cəlb olunmuş, elmlərə yiyələnmişlər.
Yazıda "gimnazistlərin" davamçısı
olan "İrəvan Müəllimlər
Seminariyasının" fəaliyyəti (8 noyabr 1881) nisbətən
geniş işıqlandırılır. Burada da azərbaycanlı
balaları təhsildə yaxşı təmsil olunurlar. Gimnaziyanın müəllim, tələbə və
məzunlarının fəaliyyəti həmin yazıda
dolğun işıqlandırılır, məzunların
sonrakı işi, taleyi geniş verilir.
Növbəti mərhələ təhsil sahəsində
İrəvan Türk Pedaqoji Texnikumunun fəaliyyəti ilə
bağlıdır. Tədqiqatdan da göründüyü kimi, əsrin
20-ci illərində Ermənistanda rəhbər vəzifədə
çalışan ziyalılar: EK(b)P MK nəzdində fəaliyyət
göstərən "Azsaylı xalqlar şöbəsinin"
müdiri Bala Əfəndiyev, Maarif Komissarlığı nəzdində
"Azlıqda qalan millətlər" bürosunun rəhbəri
Mehdi Kazımov, "Zəngi" qəzetinin məsul redaktoru
Mustafa Hüseynov və başqa azərbaycanlı
ziyalıların qeyrəti, dönməz iradəsi sayəsində
Müəllimlər Seminariyasının xələfi -
Türk Pedaqoji Texnikumu açılır (15 oktyabr 1924). Ancaq
bu tədris ocağına ayrıca yer, bina ayrılmır, o,
erməni pedaqoji texnikumunun bir sinif və iki yataq
otağında "qərar tutur"...
***
Məni
daha çox maraqlandıran bu texnikumun işi, fəaliyyəti,
müəllim və tələbə kontingenti, sonradan isə
məzunlar dəstəsini tamamlayanların taleyi olduğundan
alim-müəlliflərin yazısına "əks-səda"
formasında "səs" verməyi qərara aldım. Bunun səbəbləri isə həm çox, həm
də müxtəlifdir. Ən əvvəl İrəvan
Türk Pedaqoji Texnikumunun müəllimləri, tələbə
və məzunlarından bir çoxu ilə
tanışlığımız olub, bəzilərinə
imzadan bələdəm, bir hissəsi ilə birgə işləmişik,
bəziləri də bizə ali məktəbdə
dərs demişlər. Daha bir səbəb də var (Bu
"daha"nı bilərəkdən sona
saxlayıram, ona qayıdacağam).
***
Hörmətli alimlərin məqaləsinə
"sözardı" şəklində bir fikir, rəy
söyləmək elə bilirəm ki, yersiz
çıxmazdı. Yaxşı yadımdadır, məzunlardan
Göyçə elinin sakini (Krasnoselo), tarix-elmləri doktoru Həmid
Əliyev bizə APİ-də (sonradan ADPU) ən yeni tarixdən
mühazirə oxuyurdu. Hər gəlişini
"birləşməmiz" böyük sevinc və fərəh
hissi ilə qarşılayırdı. Həmid müəllimin
dərin savadı, aydın nitqi, yüksək intellektual səviyyəsi
hamımızın ürəyindən xəbər verirdi...
Fəlsəfə dərsini yenə göyçəli
elmlər namizədi Həmid Əfəndiyev (Bala Əfəndiyevin
əmioğlusu) deyirdi. Nisbətən yaşlı idi,
ayağının birini çəkirdi, özü də əməlli-başlı
axsayırdı. Tələbkar və
obyektiv müəllim idi. Onunla bağlı
institutda tələbələr arasında bir lətifəsayağı
əhvalat dolaşırdı. Deyirdilər
ki, riyaziyyat fakültəsinin boylu-buxunlu, şux geyimli tələbələrindən
birisi imtahan vaxtı bilet çəkir, ancaq suallardan heç
birinə cavab verə bilmir. Müəllim
yardımçı suallarla onu bir növ vəziyyətdən
çıxarmağa çalışır. Yenə heç nə alınmır. Əsəbiləşən
Həmid müəllim onu başdan-ayağa süzüb
sözünü deyir: "Heyif o bədənə ki, bu
başı üstündə gəzdirir". Özünü
itirməyən gənc də cavabında: "Müəllim,
heyif sizdəki o başa ki, bu ayaqların üstündədir",
- deyib bayıra çıxmaq istəyəndə, müəllim
onu dayandırıb deyir: "Bu cəsarətinə görə
sənə qiymət yazıram, ver "zaçot"
kitabçanı..."
Texnikum məzunlarından
məqalədə adı çəkilən akademik Budaq
Budaqov və xanımı, AMEA-nın müxbir üzvü Zərifə
Budaqova, professor Süleyman Məmmədov, filoloq alim, ictimai
xadim Məhərrəm Bayramov, elmlər namizədi, dosent
Qasım Mustafayev, filosof alim Sabir Səfərov, Əməkdar
rəssam Cabbar Quliyev, filoloq Kövsər Tarverdiyeva, ictimai
xadimlər Həbib Həsənov, Qəşəm Aslanov,
Tapdıq Əmiraslanov, təlim-tərbiyə sahəsində
tanınıb-seçilən Cumayıl Mərdanov, Məmmədalı
və xanımı, Əməkdar müəllim Şəfiqə
Məhərrəmovlar və neçə-neçə
başqaları ilə tanışlığım olub,
ünsiyyət qurmuşuq, bəziləri ilə iş
yoldaşı olmuşuq. Amasiyada komsomol katibi işləyərkən
raykomun işçisi Məmmədalı müəllimlə
neçə-neçə kəndə qışın
qarlı-boranlı günlərində birgə səfər
etmiş, vacib tapşırıqları yerinə
yetirmişik...
***
Texnikum
öz çoxsaylı məzunları ilə həm də, Ermənistanda
çap olunan Azərbaycan dilində yeganə mətbu
orqanın bir növ "baza", kadr ehtiyatı obyekti hesab
olunurdu. "Zəngi", "Qızıl Şəfəq",
"Kommunist", 1939-cu ildən isə "Sovet Ermənistanı"
adı ilə çıxan qəzetdə
çalışanlar arasında texnikum təhsilli gənclər
də az olmayıb.
Bu sətirlərin
müəllifinə adıçəkilən mətbu orqanda
20 il çalışmaq xoşbəxtliyi
(fevral 1967 - sentyabr 1986) nəsib olub. Məmnunluq
hissi ilə qeyd edirəm ki, yüksək səviyyəli, təmiz
əqidəli, pak məslək sahibi Həbib Həsənovun
baş redaktor olduğu qəzetdə şöbə müdiri
kimi fəaliyyət göstərmişəm. Sonradan filoloq alim, partiya işçisi Məhərrəm
Bayramovun baş redaktorluğu dövründə redaksiyanın
məsul katibi işləmişəm. Qəzetimizin 50
illik yubileyi 1971-ci ildə Həbib müəllimin vaxtında
geniş bayram edildi: əməkdaşlardan 5 nəfərə əməkdar
jurnalist fəxri adı verildi, 10 nəfər Ali Sovetin Fəxri
Fərmanı ilə təltif olundu. Yubiley tədbirində
Zaqafqaziya respublikaları mərkəzi qəzetlərinin
redaktorları iştirak etdilər.
Heç
cür xəyalıma gətirməzdim ki, hələ
ikinci-üçüncü siniflərdə oxuyarkən
(1945-1947-ci illər) o zaman hər bir evə daxil olan "Sovet
Ermənistanı"nı vərəqləyib
şəkil və yazılarına maraq göstərən
uşaq (mən) nə vaxtsa bu mətbu orqanın
yaradıcı heyəti cərgəsinə qoşulub bu
kollektiv işin aparıcıları arasında
çalışacağam...
Amma zaman həmişə öz
"konturlarını" da yaradır. O illərdə "Sovet Ermənistanı"nda
çalışan bəzi işçilər, onların fəaliyyəti
də yadımda qalıb. O vaxt qəzeti ələ
götürənlər bir müəllifin
ad-familiyasını dərhal axtarardılar, bilmək istəyərdilər
ki, bu nömrədə felyeton varmı?
Adətən
felyetonu qələmə alan "Atey"
imzalı bir müəllif olardı. Atey - Abbas Tahirin, texnikumun
məzununun inisialının baş hərflərindən
düzəldilmiş imza idi. Özgə bir qəribəlik
(yaxşı mənada) bunda idi ki, Atey felyetonlarını nəzmlə
yazırdı, özü də kəskin və arqumentlərlə
zəngin şəkildə.
O da
yadımdadır ki, gərək 1946-nın, ya 1947-nin
qışı idi (dəqiqləşdirə bilmədim), Atey
Göyçədən, görkəmli sənətkar
Aşıq Ələsgərin kəndindən - Ağkilsədən
bir mənzum felyeton yazıb çap etdirmişdi. Bir bəndi
yaddaşımda qalıb, qışda məktəblərin
lazımınca qızdırılmamasından söhbət
salırdı:
Ağkilsə
məktəbində bir borudur, bir soba,
Görəsən,
bu işləri kim alacaq hesaba ...
Burada onu da əlavə edərdim ki, bəndənizdə
qəzetə, mətbuata maraq oyadan, onu bu sahəyə istiqamətləndirən
əsas şəxs atamın əmioğlusu, mənim ilk
müəllimim Kərim Qələndər oğlu Əsgərov
olu. Ruhu
şad olsun hamının hörmət bəslədiyi o
ziyalının, o dəyərli müəllimin...
***
Çox şeydən danışdım, ancaq bir məqam
qalıb, yuxarıda "söz vermişdim", gərək
yerinə yetirəm indi. Dediyim odur ki, İrəvan türk, sonradan
azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumunda təhsil alanlar arasında
mənim atam da olub, əmim də. Ancaq qeyd
etdiyim məqalədə atamın adı ayrı
"aspekt"də verilib. Məqalədə
yazılıb: "...Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan
məktəblərində müəllim kadrlara böyük tələbat
olduğu halda, yüzlərlə azərbaycanlı müəllim
və tələbələrə "bəy",
"xan", "mülkədar"... damğası vurulur və
onlar təhsil müəssisələrindən xaric edilirdilər...
"İctimai mənşəyi təşkilata uyğun gəlmir"
adı ilə texnikumun tələbələri Mikayıl
Əliyev, Fəraməz Kazımbəyov... Fərhad Əsgərov,
Fəridə İsmayılova... (cəmi 17
nəfərin adı göstərilir) texnikumdan xaric
edilmişdilər". Bu "hökm"dəki
qeyri-dəqiqlik budur ki, Fərhad Əsgərov texnikumun
üçüncü buraxılış məzunu olub (1931).
Attestatı, təhsillə, ordu xidməti ilə
bağlı sənədləri ortadadır və onları da
yazıya əlavə edirəm.
Texnikumun
1931-ci il məzunu atam Fərhad Əsgərovun
attestatı və keçilmiş fənlərin
siyahısını göstərən şəhadətnamə
vərəqəsi
Bəli, Fərhad Rəcəb oğlu Əsgərov mənim
atamdır.
Görünür, o illərdə "təmizləmə"
aparılarkən səhvən, ya tələm-tələsik
texnikumdan "xaric olunanlar siyahısı"na
daxil edilənlər siyahısına düşüb...
Lakin... məsəl
var ki, deyərlər, od yanmasa,
tüstü çıxmaz. Babam Rəcəb
Əşrəf oğlu Əsgərov danışırdı
ki, kənddən (Qaraçantadan) İrəvana gedən bir nəfərlə,
Fərhada istədiyi kitabı və xərclik göndərmişdim.
O adam texnikuma çatan kimi uşağı gur səslə
çağırıb ki, Fərhad bəyə xəbər
verin, kənddən gələn var, bura buyursun!..
Deməli, elə bu zarafatyana "bəy"
sözünə görə atamı bir neçə dəfə
sorğu-suala çəkirlər, məsələ təsdiqini
tapmır.
Əslində isə, nə yalan deyim, bizim nəsildə rəncbər,
maldar, tərəvəzçi (babam Rəcəb kişi) olub, ancaq bəylik olmayıb.
Atam Fərhad Rəcəb oğlu 1932-ci ildə Təpəköy
məktəbinə müəllim göndərilib, məktəb
açıb, kəndin ilk müəllimi olub, oradan evlənib,
ayrı-ayrı kəndlərdə, bir də Dərələyəzdə
(Herher kəndində, 1937) gənc nəsilə savad öyrədib. Qiyabi təhsil
alıb, 1939-cu ildə institutun üçüncü kursunu bitirib.
Fevral ayının 3-də orduya (hərbi
hazırlığa yiyələnmək üçün)
çağırılıb.
Şəkildə:
oturanların sırasında, ortada - atam Fərhad Əsgərov
(Qızıl Ordu sıralarında siyasi biliklərə yiyələnərkən,
1940), ondan solda həmkəndlisi, müəllim Hümbət
Əliyev
Bədxah adamların fitvası ilə atam Amasiya beynəlmiləl
orta məktəbi ilə vidalaşıb Qızıl Ordu
sıralarına yola düşüb, 1941-ci ilin dekabrında
döyüşlərdə həlak olub. Halbuki o vaxt
ailəmiz 5 nəfərdən ibarət olub və bu şəraitdə,
sülh dövründə belələrini orduya
aparmazlarmış.
Ailəmizdə
ikinci bir texnikum məzunu (demişdim bayaq) da var idi: atamın
bir yaş kiçik olan qardaşı - əmim Əsgərov
Bayram Rəcəb oğlu. O, texnikumun 1939/40-cı dərs ili məzunu olub. Rayonun maarif
müdiri Müseyib Həsənovla birlikdə.
***
Yaddaşı təzələdikcə bir daha əmin
oluruq ki, İrəvan Türk Pedaqoji Texnikumunun fəaliyyəti
təhsilimizin, təlim-tərbiyəmizin ibtidasının
formalaşmasında bütöv bir mərhələ təşkil
edib. Məqalədə
deyildiyi kimi, bu təhsil ocağı respublika maarifinə 1370 nəfər
orta ixtisas təhsilli müəllim verib, gənclərin ali savada yiyələnməsində
güclü bir tramplin rolu oynayıb. Lakin onun da
bəxtinə 1947-1948-ci illərdə bir qara səhifə
yazıldı, köç etməli, fəaliyyətini
dayandırmalı oldu. Bu qara səhifənin
başlanğıcı Stalinin imzası ilə təsdiqlənmiş
hökumət qərarı ilə qoyuldu:
"Kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin
Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz
ovalığına köçürülməsi
haqqında" SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli qərarla...
Bu qərar həm də bir millətin (bədnam ermənilərin)
xatirinə yerli azərbaycanlıların hüquqlarını
tapdalamaq, açıq-açığına onlara zülm etmək
idi. Qərarda göstərilirdi ki, qarşıdakı
illərdə Ermənistandan Azərbaycana yüz min nəfər
köçürülməlidir və illər üzrə
köçürülənlərin siyahısı verilirdi.
Bununla da Ermənistanda yaşayan köklü xalqın
varlığı şübhə altına
alınırdı...
Qərarın
icrasına yeni-yeni başlayanadək respublikada millətin
istinad etdiyi dayaqlar, köklər kəsildi: X.Abovyan adına
Pedaqoji İnstitutun Azərbaycan şöbəsi
bağlandı, fakültələr, eləcə də qiyabi
bölmələr, burada ali təhsilə cəlb olunmuş
600-dən artıq tələbəsi ilə Bakıya göndərildi,
C.Cabbarlı adına İrəvan Dram Teatrı fəaliyyətini
dayandırdı, başıbəlalı İrəvan Pedaqoji
Texnikumu Xanlar (indiki Göygöl) rayonuna göndərildi...
***
O ağır günlərin canlı şahidiyəm mən. Köçürmə xəbərini eşitcək çoxumuz romantik hisslərə qatılaraq nə vaxt yola çıxacağımızı qəlbimizdə götür-qoy edirdik. Yaşlılar, valideynlər yatağı, ev əşyalarını yerləşdirmək üçün yeşiklər, farmaşlar hazırlayırdılar. Az sonra məlum oldu ki, bizim Əzizbəyov (Qaraçanta) kəndini siyahıdan çıxarıb, 3 kəndin adını daxil ediblər: Daşkörpü, Şurabad, Qızılkilsə. Onları da hamı kimi yük vaqonlarında oktyabrda Ucar, Göyçay istiqamətinə yola saldılar. Millət böyük əzab çəkdi, ciddi çətinliklərlə qarşılaşdı. Necə də olsa, əzəli yurddan çox fərqlənən yeni yurda alışa bilmədilər, xəstələndilər. Yaxın dostumuz Seyfulla geri qayıdıb gələndə "bir dəri, bir sümük" qalmışdı, qızdırma onu əldən salmışdı...
***
Sonda bunu da qeyd edim ki, İrəvan
Müəllimlər Semnariyası haqqında "525"dəki
məqalə məndə ciddi maraqla yanaşı, həm
keçmişə təkrar baxış istəyi, nostalji
duyğusu oyatdığı üçün ona məhz ənənəvi
bir rubrika altında münasibət bildirməyi qərarlaşdırdım.
Qısaca götür-qoydan sonra bu rubrikanın üzərində
dayandım: "Dərc olunanlara qayıdırıq".
Düşündüm ki, zamanında sınaqdan
çıxmış bu qədimi rubrikaya yeni həyat verməyə dəyər...
Əsgər
ƏSGƏROV
Azərbaycan
Jurnalistlər Birliyinin üzvü
525-ci qəzet.- 2021.- 9 dekabr.- S.12-13.