Özümdən müsahibə götürmüşəm

(İkinci hissə)

Özüm-özümlə apardığım müsahibəni - Mərdəkandakı bağ evimin sakit bir guşəsinə çəkilib, heç kəsin qarışmadığı, lal sakitlikdə elədiyim söhbətimi, dialoqumu, monoloqumu, yoxsa elə-belə dağı arana, aranı dağa aparmaqmı... - özünüz bilərsiniz, necə istəyirsinizsə, o cür də adlandırın. Mənə elə gəlir ki, normal insan, lovğalıqdan, təkəbbürdən uzaq adam öz-özünü aldatmamalıdır, özü ilə açıq və səmimi danışmalıdır. Ümumiyyətlə, bütün insanların - cavanın da, ahılın da hərdən bir öz aləminə çəkilib öz-özünü sorğu-suala tutması vacibdir. Elədiklərim yaxşıdımı, pisdimi? Gərək filan məsələdə nəfsimi cilovlayaydım, maddi sərvətlər qazandım, şanım-şöhrətim oldu, amma adamlar arasında, - dost-tanış içində hörmətim, nüfuzum yoxdur.

Mən bu və buna oxşar söhbətlərə, daha dəqiq desək, özü-özü ilə aparılmış söhbətlərə, dialoqlara rus və Avropa, Yaponiya mətbuatlarında da rast gəlmişəm. Onların məzmunu artıq öləziyən yaddaşımın künc-bucağında ilişib qalıbmı, qalmayıbmı, - vallah, bütün bunları heç mən özüm də yaxşı bilmirəm. Demək istədiyim budur ki, buna oxşar mətbu nümunələrini qəzet və jurnal səhifələrində görmüşəm. Cəsarət edib sizə təqdim etdiyim mövzunun məğzi, qayəsi ondan ibarətdir ki, başqaları ilə müqayisədə bu cür formalı yazılar səmimidir, insan heç yerdə, heç kəsin yanında buna oxşar fikirlər söyləmir, düşündüklərinin təbiiliyini, bakirəliyini qorumağa çalışır. Oxucular, başqa cür düşünənlər belə sirli-soraqlı, ütülənməmiş mülahizələri qəbul etməyə də bilərlər. Bu da təbiidir. Bu başqa məsələdir ki, həssas oxuculara bu formada, bu tərzdə müraciət etmək hansı zərurətdən yaranıb?

Dərin yuxuya getmiş duyğularımı silkələmək üçünmü? Düşüncə tərzinə, həyat baxışına təzədən əl gəzdirmək ehtiyacımı? Yoxsa, hay-haray qoparmaq, yaddan çıxmamaq, unudulmamaq üçünmü? Fikir və düşüncələrimi basdırığa salmaq istəmirəm. Qısası, özüm-özümə verdiyim suallarımı və o suallara cavablarımı sizə təqdim edirəm.

***

- Söhbətimizi qaldığımız yerdən davam eləyək. Kim bilməsə də, mən bilirəm. Bəzən bağ evində həftələrlə, on günlərlə tək qalırsan. Darıxmırsın heç? Təklik səni yormur ki?

- Tək niyə? Övladlarım, nəvələrim tez-tez gəlib məni yoxlayırlar. Amma o əlahəzrət sakitlik var ha, o, ayrı nemətdir, ayrı aləmdir. Eninə, boyuna düşünürsən: kimin oğlusan, nəslin-nəcabətin kimdir. Yəqin bu fikir çoxlarına yaxşı məlumdur: insan tək qalanda öz-özü ilə haqq-hesab çəkir, təbii olur. Danışdıqlarının, düşündüklərinin gözünə diplomatiya, biclik qatmır, hər şey sənə çılpaq şəkildə təqdim edilir. Əslinə qalsa, bizim canımıza, beynimizə çoxlu-çoxlu zəhər hopub. Ha çalışırıq, hara gediriksə, bu zəhərli maddələrdən xilas ola bilmirik. Tək olanda, xəyallar və düşüncələr aləminə düşəndə bir az durulursan, təmizlənirsən. Bəzən heç bağ evimin geniş həyətində darıxmağa macalım da qalmır. Axı niyə darıxmalıyam? Bünövrəsini otuz il bundan qabaq öz əlimlə qoyduğum evi hələ də tikirəm, kəm-kəsirlərini düzəldirəm. Vaxtilə əkmək üçün dostlarım mənə müxtəlif növ ağac, üzüm tingləri veriblər. İndi onlar əməlli-başlı böyüyüblər, hətta qol-budaqları qonşu həyətlərə də keçib. Vaxtilə jurnalist dostum Ziyəddin Sultanovun, Füzuli hərbi ərazi prokuroru işləmiş Fəzail Ağayevin, heykəltaraş Fazil Nəcəfovun, Kamal Rəhmanovun verdikləri ağaclarla danışıram, zarafatlaşıram. Onların Lənkərandan, Bərdədən, Bilgəhdən, Balakəndən bu ağacları necə gətirdikləri günləri xatırlayıram. Ağaclar bir növ dostlarımın yadigarlarıdır, onlardan mənə qalan təsəllidir. Tut ağacına baxıram - yaraşıqlı, iri cüssəli, boylu-buxunlu Ziyəddini görürəm. Onunla küllü Qarabağda keçirdiyim o xoş günlərimi yadıma salıram. Fəzail Ağayevi, onun fenomenal yaddaşını - o çətin illərdə (1993-1999) Füzulidə, Daşburunda, bütün cəbhə boyu gördüyüm, şəxsən iştirak etdiyim döyüşlər, qələbələr, məğlubiyyətlər, Azərbaycan əsgərinin qorxmazlığı, mərdliyi...

Cənubun bütün gözəlliklərini - portağalı, limonu, narıngisi, feyxoası... - adlarını çəkdiyim, çəkmədiyim subtropik meyvələrin dadını, tamını canına hopduran Kamal Rəhmanov yadıma düşür. Onun cavan və subay oğlunun ucu-bucağı bilinməyən soyuq Rusiyada faciəli şəkildə öldürülməsi yadıma düşəndə sarsılıram. Həmişə də deyərdi: "Nemət, mən dərdli adamam". Oğlunun ölümündən sonra çox yaşamadı, övlad dərdinə dözmədi. İndi onun Lənkərandan xüsusi olaraq mənim üçün gətirdiyi heyvanın sapsarı saralmış, günəşin qürub çağı düşdüyü rəngləri xatırladan meyvələrinin ətri ətrafa yayılıb. Bax belə dostlarımı, əzizlərimi xatırlayıram.

Vaxtilə məşhur Amerika yazıçısı E.Heminquey Kuba adalarına üz tutub. Əsərlərinin çoxunu məhz gözdən-könüldən uzaq, sakit, sahillərini okean suları döyəcləyən bu adada yazıb. Yüngül yay libası, qısaqol gödəkçə ilə bütün günü adanı dolaşırmış. Heç yerə getmədən, elə okean sahillərində balıq tutar, balıq şorbası hazırlayarmış. Bu, təklik deyil, bu, düşündüklərini povest, roman şəklində yazıb oxuculara təqdim etməkdir. Dünyanın bir neçə adlı-sanlı yazıçıları məhz belə sakitlik və təkliyi sayəsində nadir əsərlər yaradıblar.

Böyük Britaniyanın böyük vətəndaşı Vinston Çörçill daha qabağa gedib. O, Baş nazir postunu tərk edəndən sonra özünə Londondan xeyli aralı sakit bir vadi alır. Ürəyi istəyən təpələrin birində əyləşib bütün günü uzanıb gedən dərələrə, dağlara tamaşa edirmiş. Şotlandiya viskisi içir, nadir siqarlar çəkirmiş. Vallah, billah, biz bu təklik məsələsini yaman gözümçıxdıya salmışıq. Sən demə, təkliyin və sakitliyin də öz gözəllikləri varmış.

Adamı ağrıdan odur ki, hərdən şəhərə çıxıram: vaxtilə dostlarımla pivə içdiyim köşkə yaxınlaşanda görürəm ki, həmin yerlərdə ya balıq, ya da telefon aparatlarının alqı-satqı dükanlarıdır. Ünvanlar, küçələr də onun kimi. Şəhəri bütün günü dolaşıram, nə mənim salam verəcəyim, nə də salam alacağım dostlar, tanışlar gözümə dəyir. Hə, deyəsən, bu şəhərdə dostlarımın, tanışlarımın sayı yaman azalıb. O haylı-küylü bufeti, qəlyanaltısı olan şəhər dostlarımın seyrəlməsindən sonra mənə yad görünür. Hiss və duyğularım çarpaz bucaq altında qalır. İlahi, çoxdan yaşadığım, ev tikdiyim, oğul-uşaq böyütdüyüm bu şəhərdən çıxım gedimmi? Dostları seyrəlmiş, xatirələri küçə və dalanlarda, skver və meydançalarda itib-batmış bu yerdə necə yaşayım? Qalmışam yollar ayrıcında.

- Bəlkə çıxıb gedəsən Veysəlliyə?

- Ötən əsrin 90-cı illərində ata yurdumda ev tikmək həvəsinə düşmüşdüm. Hətta peşəkar memara tikdirəcəyim evin layihəsini də çəkdirmişdim. İşə bax, o layihəni indiyə qədər saxlamışam. Ata yurdundan bir az hündürdə, dağlar və dərələrin fonunda... Ağdam və Füzuli rayon daş karxanalarından yeddi minə yaxın mişar daşı almışdım. İlahi, o yeddi min mişar daşını mən hansı zülmlə, təhlükələrlə Yuxarı Veysəlliyə gətirmişdim. Maliyyə vəsaiti, nəqliyyat problemləri bir tərəfə, yollarda azğınlaşmış ermənilərin daş-qalağına, güllə hədəfinə də tuş gəlirdim. Qarakənddən bir az bəri, Mərziliyə tərəf, Xocavəndin (Martuni) içindən keçəndə dığalar elə hey vurnuxurdular, nə haqdasa fikirləşirdilər, adamı ev tikməyə, yurd-yuva düzəltməyə də qoymurdular. Ağdamdan, Füzulidən alıb Veysəlliyə gətirdiyim mişar daşlarının sir-sifəti alışıb-yanırdı. Daşların tərkibində mərmər elementləri vardı, dığaları qoydular ki...

Nə isə... Təzəcə quracağım yurdumun solunda - qayalararası uzanıb gedən bir qobu var: qobunun o tayında silsilə qayalıqlar, dağlar karvanı başlayır. Fikrim vardı o tərəfə keçmək üçün qobunun üstündən asma körpü düzəltdirəm. Bu arzumu həyata keçirmək üçün xüsusi körpüsalanlar, montajçılar da axtarıb tapmışdım. Asma körpünün girişi, troslar, tutacaq yerləri - bir sözlə, abidə, estetika.

Hündür, axar-baxarlı yurdumdan ətrafa baxırdım, dünya görünürdü. Xaçpərəst kilsəsi, Hacı Qasım kəhrizi, Uryan və Qaroxon tərəflər, Kirs dağı... Kirsə baxırdım, kiçildilmiş dəvəyə oxşayırdı. Dəvə boynu kimi uzun. Fikrim vardı evimin ətrafında terras üsulu ilə alma-armud, nar bağı salım. Hətta, mal-qara saxlamaq üçün mədəni tövlə tikməyi də planlaşdırmışdım. Bir gecənin içində (1992, fevralın 21-dən 22-nə keçən gecə) ermənilər mənim yurdumla yanaşı, yüz on yeddi evlik kəndi - Yuxarı Veysəllini, yeddi yüz əhalisiylə birgə yerindən-yurdundan didərgin saldılar. Və mənim ata yurdumda ev tikmək arzumu da ürəyimdə qoydular.

- Qəribə adamsan, daha nə istəyirsən? Allah sənin üzünə baxıb ki... Azərbaycan əsgəri, Azərbaycan Ordusu Yuxarı Veysəllini erməni işğalçılarından (2020, 7 noyabr) azad edib, get kəndə, yarımçıq, dondurulmuş arzularına yenidən qol-qanad ver.

- İlk baxışda hər şey sadə görünür. Yaradan hər bəndəsinə belə bir fürsət vermir. Ancaq bu məsələdə çoxlu əngəllər mövcuddur. Mina məsələsi, böyük qayıdışın təbii problemləri. Bu vaxtacan altmış, yetmiş yaş məsələsini eşitmişdim, bəs bu zəhrimar səksən yaş haradan gəlib çıxdı?

Görəsən, mən bu yaşın üstündən adlayıb arzularıma çata biləcəyəmmi?

Başqa mətləblərlə yanaşı, Veysəlliyə, Qarabağa ayrı bir məqsədlə də qayıtmaq istəyirəm. Bu amalın, bu niyyətin əsas qayəsi, mayası nədir? Birinci Qarabağ müharibəsinin iştirakçısıyam. O illərdən bəhs edən bir neçə bədii-publisistik kitabların müəllifiyəm. Həmin kitabların bir neçəsi qonşu dövlətlərdə, başqa dillərdə çap edilib. Nələri ön plana çəkmək istəyirəm? Həmin əsərlər, müəyyən mənada, Birinci Qarabağ müharibəsində baş verənləri - uğursuzluqlarımız, məğlubiyyətlərimizlə yanaşı, Azərbaycan əsgərinin qəhrəmanlığından, Vətən sevgisindən bəhs edir. Hərbi jurnalist kimi rəvayət və şayiələrə söykənməmişəm, gözlərimlə gördüklərimi, ağrı və acılarımı qələmə almışam. Vətən itkisinin, acı məğlubiyyətlərin nə olduğunu, bunların insanı necə sarsıtdığını, onun qürurunun necə qırıldığını görmüşəm. Və yazılarımın, gözümlə gördüklərimin ətinə-canına öz hisslərimi də hopdurmuşam. Belə bir qayda var, deyirlər, müharibədən ya gərək düz, namusla, ədalətli yazasan, ya da heç yazmayasan. Qabaqkı yazılarımda hər halda bu prinsipə əməl etməyə çalışmışam. Təvazökarlıqdan uzaq olsun, hətta Azərbaycanın bəzi tədris məktəblərində "Haran ağrıyır, Vətən", "Mənim müharibəm", "Yaş həddinə görə" adlı kitablarım əlavə dərs vəsaiti kimi öyrənilir. Mənim təzədən Veysəlliyə qayıtmağımın əsas səbəblərindən biri də odur ki, qaçqınlıqdan, köçkünçülükdən çox-çox sonra camaatın Qarabağa böyük qayıdışını, köçünü imkanım, istedadım və peşəkarlığım, nəhayət, təcrübəm sayəsində qələmə alım.

Ötən əsrin 88-ci ilindən üzü bəri Qarabağda, Azərbaycanda çox sular axıb, çox şeylər dəyişilib. 1988-1994-cü illərdə Bakıya, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə üz tutan qarabağlılarda, qaçqın və məcburi köçkünlərdə bir insan, fərd kimi nələr dəyişilib, nələri itiriblər? İndi Qarabağa, azad edilmiş kəndlərə, şəhərlərə qayıdanlar görəsən, həmin insanlardımı? Onların psixologiyası, düşüncə tərzi, dünya baxışları necədir? Saatlı və İmişli, Küdrü düzü... qaçqınçılıq, köçkünçülük həyatı onlara necə təsir edib? Bəs minlərlə qarabağlının Vətəni görmək həsrətiylə bu dünyanı tərk etmələri, onların göylərdə dolaşan narahat ruhları necə? Bu otuz il müddətində ölən, dünyasını dəyişən, bütün Azərbaycana səpələnən qəbirləri necə? Bəs bütün bunları necə həll edək? Bu ağrı-acıları, mənəvi və fiziki ağrıları ürəyində gəzdirən insanlar yeni yurda, yeni həyata uyğunlaşa biləcəklərmi? Bu prosesdə şəhərsalma, təşkilati məsələlərlə yanaşı, bir də var insana xas amillər - psixologiya, mənəviyyat, özgələşmə, başqalaşma... Hə, durub Veysəlliyə, Füzuliyə, Cəbrayıla, Qubadlıya, lap o nazlı-qəmzəli, başı dumanlı Şuşaya da gedə bilərsən və sözsüz, getmək də lazımdır. Bəs sonra?

Azərbaycanın düşünən adamları ermənilərin xalqımıza qarşı etdiklərini - 1905, 1918, 1988-ci illəri - bu illərin olaylarını kifayət qədər qələmə alıblar, yaddaşlara hopdurublar. Əlbəttə, indi mən təzədən Amerika açmaq fikrindən uzağam. Belə ağır mərhələlərdə bu və buna oxşar problemləri, Azərbaycan xalqının həyatını qələmə alan bədii və tarixi nümunələr kifayət qədərdir. XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəlləri Həmidə xanımın xatirələri, Ə.Haqverdiyevin, Mirzə Cəlilin, M.S.Ordubadinin əsərləri, "Qarabağnamə"lər. Hətta, bu mövzulara rəssamlıq, təsviri sənət nümunələrində də geniş yer verilib. Yaxşı ki, bu adamlar doğulub, yaşayıblar və gördüklərini, düşündüklərini yazıblar, onlar günümüzə qədər gəlib çıxıb.

Pafosdan, lovğalıqdan uzaq, Veysəlliyə, Qarabağa, ümumiyyətlə, azad edilmiş torpaqlara qayıtmağımla təqribən buna oxşar proseslərin iştirakçısı olmaq istəyirəm. Hələ ki, canım suludur, əlim qələm tuta bilir.

Hə, yaxşı, qayıtdın Qarabağa, Veysəlliyə, düşündüklərini həyata keçirmək üçün də gərək cibində pulun, şəraitin ola axı. Bəs harada yaşayacaqsan, məişət problemləri necə olacaq, bunları necə həll edəcəksən? Tutaq ki, lap mənə ata yurdunda ev tikib verdilər. Axı, kitab yazmaq üçün mən müxtəlif təşkilatlara, idarələrə və adamlara müraciət edəcəm. Mənim statusum, lazımi təşkilatlara, idarə və şirkətlərə girib-çıxmaq üçün rəsmi icazəm, sənədim olmalıdır. Qarabağ böyük ərazidir, bəs hərəkət azadlığım, nəqliyyat məsələsi? Bütün bunları necə həll etmək olar? Azərbaycan Yazıçılar Birliyindənmi, ya da qəzet redaksiyalarındanmı, ya da müstəqil, özəl şirkətlərdənmi, mənə vəsiqə, əmək haqqı və başqa imtiyazlar verilməlidir ki, Qarabağda sərbəst fəaliyyət göstərə bilim. Doğrudur, Qarabağı yaxşı tanıyıram. Qohumlarımın, dostlarımın əksəriyyəti o tərəflərdədir. Amma bütün bunlar əsas deyil. Əsas odur ki, bu çətin işi görmək üçün mənim normal şəraitim və statusum olmalıdır.

Mən çölçülüyün, yazıçının bölgələrdə necə işləməyini Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı görmüşəm. Əvvəlcədən imtiyazın, statusun müəyyən edilmədən bu işləri görmək çox çətindir.

Belə bir ifadə var, deyir, "Fərman padişahındır, dağlar bizim". Əlimə fürsət düşmüşkən bəri başdan xoşagəlməz məqamlara da toxunmaq istəyirəm: 1988, 1993, 1999-cu illərdə əvvəlcə mülki, sonralar da hərbi jurnalist kimi Füzuli bölgəsində hara gedirdimsə - Haramı düzündəmi, Məngələn ata tərəfdəmi, Ərgünəş, Qacar və Hoğa tərəflərəmi - ilk qarşıma çıxan Taryel Qəhrəmanov, Nəbi Muxtarov, Bəylər Hüseynov, Binnət Məmmədov, Çapar Quliyev, Asif Məmmədov, Həmid Məmmədovu - çoxlarının adları yadımdan çıxıb, - görərdim. Doğrudur, adlarını çəkdiyim bu adamların ön cəbhədə, səngərlərdə olmaları onların bir növ vəzifə borcu idi. Bu, öz yerində, bunları başa düşmək çətin deyildi. Amma o zamanlar Füzuliyə, cəbhə bölgələrinə işləməyə getməyi çoxlarına təklif edirdilər. Lakin çoxları gərgin bölgələrə vəzifəyə, işləməyə getməkdən boyun qaçırırdılar. İndi, şükür Allaha, Füzulinin, Qarabağın, bir sözlə, o tərəflərin, necə deyərlər, xoş günləridir. İndi oraya getmək istəyənlər az qala növbəyə dayanıblar. İndi bəzənib-düzənib, bahalı kostyum geyinən adamlar Qarabağa yollanırlar, o tərəflərin ağsaqqallıq səlahiyyətlərini öz çiyinlərinə götürərək vəzifəli adamların qarşısında əyilirlər, bükülürlər, bülbül kimi cəh-cəh vururlar.

Əlbəttə, belə məsələlərə əhəmiyyət verməmək də olar. Amma o illərdə, Füzulinin o dar günlərində sinəsini geniş açıb "Vətən, Vətən" deyən adamlar xatırlanmayanda, yad edilməyəndə istər-istəməz təəssüf hissi keçirirsən. Bütün bunlar ötəri, tez ötüb-keçən şeylərdi. Kinolarda deyildiyi kimi, ancaq diqqət, həssaslıq kövrək məsələlərdir. Məncə, xoş sözə, xatırlanmaya hamının ehtiyacı var. "İş sosiskada deyil, gərək "vnimatelni" olasan".

- Maraqlıdır, bir vətəndaş, lap əvvəllərdən bu hadisələrin, burulğanların mərkəzində olmuş yazı-pozu adamı kimi Qarabağa böyük qayıdışı necə təsəvvür edirsən?

- Artıq Qarabağa qayıdış başlayıb. Bütövlükdə o böyüklükdə ərazilərə necə qayıtmaq barədə fikir yürütməyə çətinlik çəkirəm. Amma konkret olaraq Veysəlliyə necə qayıdacağımız haqda danışa bilərəm. Bizim orada on yeddi qədim tağbəndimiz, yüz on yeddi evimiz, üç qəbiristanlığımız, iki kəhrizimiz qalıb. Cəh-cəlallı bağlarımız, uca, kəklikotulu, mamırlı dağlarımız qalıb. Bu haqda danışmaq çox da çətin deyil. Yəqin ki, bu otuz il müddətində bunların hamısı dağıdılıb. Amma quru, çılpaq torpaq yəqin ki, xatirələrimizi qoruyub saxlayıb. Kəhrizlər, dağlar da onun kimi. Ermənilər bizim kəndi düz üç dəfə - 1905, 1918, 1992-ci illərdə dağıdıblar, evləri yandırıblar. Və hər dəfə də, çətin olsa da, yenidən geri qayıtmışıq, torpaqlarımıza sahib çıxmışıq. Kəndimizin yaddaşlara hopan minillik obrazına yeni elementlər, çalarlar qatmışıq. Yeni-yeni evlərin, təsərrüfatların sayı da artıb. Təəssüflə onu demək istəyirəm ki, hər dəfə də kəndin əvvəlki yerindən bir az arxaya - nisbətən arana tərəf çəkilmişik. Bu niyə belə olub? Dədə-babalarımız uzaqgörən olmayıblarmı, yoxsa mövcud şərait bunu tələb edib. Yaxşı olardı ki, biz bu dəfə o səhvlərimizi, nöqsanlarımızı təkrarlamayaq. Əvvəllər, 1905, 1918-ci illərdə ağbaşlılar, veysəllilər Qanlı gədiyin ətəklərində məskunlaşıblar. Evlərimiz, təsərrüfatlarımız Sosun, Məşədkəndin, Çartazın həyətləri ilə dodaq-dodağa olublar. Hamılıqla razılığa gələ bilsəydik, yenə də 1905, 1918-ci illərdəki yurd-yuvamıza qayıdardıq. Bu ona görə lazımdır ki, Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Veysəllinin neçə-neçə cavanı, sakini - Yavər İsgəndərov, Səməd Abdullayev, Bağır Quliyev, Zakir Tahirovun on yeddi yaşlı oğlu Valeh Məmmədov, Əhəd İsgəndərov bu kəndin uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olublar. Belə olsa, onların ruhları da şad olar. Hər halda kəndin harada, necə məskunlaşmasını yerli camaatdan, yerli sakinlərdən soruşsalar, yaxşı olar. Mən külli miqdarda dövlət vəsaitini, kommunikasiya və digər məsələləri də nəzərə almağa hazıram, amma yaxşı olar, kəndin, onun əhalisinin istək və arzuları da nəzərə alınsın. Ənənəsiz, obrazsız, koloritsiz kənd küçəyə atılmış ünvansız məktub kimi bir şeydir. Çox da uzaq olmayan bir keçmişdə - Sovet dövründə biz hamısı bir ölçüdə, eynilibaslı yaşayış məskənlərini, şəhərləri çox görmüşük. O dağlar arxasında dünyasını dəyişmiş yüzlərlə veysəllilərin ruhu dolaşır. Biz o ruhlara qoşulmaq istəyirik.

Biz neçə illərdir pərən-pərən düşmüşük, yaddaşlarımız təzədən oyanmalıdır, xatirələrimiz yenidən bərpa edilməlidir. Əvvəlki, 1992-ci ilin Veysəllisi olmaq üçün, İlahi, görəsən, bizə nə qədər vaxt lazımdır? Görəsən, biz qabaqkı psixologiyamıza, tarazlığımıza qayıda, otuz il bundan qabaqkı qiyafəmizə düşə biləcəyikmi? Biz bu neçə illərdə nələri itirmişik, bir növ özgələşmişik, əvvəlki vərdişlərimizdən uzaqlaşmışıq. Görəsən, bizim camaata xas mehribançılıq, müqəddəs qonşuluq, qohumluq əlaqələri yad təsirlər nəticəsində zədələnməyib ki? Yeni yurdu, yaşadığın kəndi insan üçün doğmalaşdıran, sevdirən onun adamları, insanlarıdır. Bu adamlar ölülərini necə dəfn edirlər, toy və şənliklərini necə keçirirlər - bunların hamısı şərtdir, əsasdır.

- Ailənizdə səndən savayı, Veysəlliyə qayıtmaq istəyənlər varmı?

- Var. Qardaşım uşaqlarının geri qayıtmaq fikirləri çox ciddidir.

- Bəs sənin öz övladların?

- O biri övladlarımı deyə bilmərəm, amma inanıram ki, böyük oğlum məni tək qoymayacaq. Ev tikməyimə, yurd salmağıma da əl yetirəcək.

***

Çoxdan bir kinoya baxmışam. Filmin baş qəhrəmanı təmsil olunduğu ölkədə adlı-sanlı şəxsiyyətdir. Vəzifəsi, var-dövləti, mövqeyi - hamısı yerindədir. Amma doğulub böyüdüyü yerlərdən çoxdan uzaq düşüb. Ölkənin paytaxtında, küçə və meydanları çil-çıraqlı şəhərdə yaşayır. Ahıl çağında, necə olursa, yenidən doğulduğu, uşaqlıq və gənclik illərinin keçdiyi yerlərə yollanır. Kənddə elə-belə, səbəbsiz-filansız kiçik, sakit bir bufetə baş çəkir. Cavanlar, yaşlılar hərəsi bufetin bir küncünə çəkilib söhbət edirlər, soyuq pivə içirlər. Uzun illərdən sonra yolu bu tərəflərə düşən yolçu ofisianta bir bokal pivə sifariş edir. Başdan-ayağa səmimiyyət və sadəlik təbəssümü sifətində hopmuş cavan tanımadığı adama pivə süzür. Pivə şüşə bokalın başından aşıb-daşır, köpüklənir. Sonra da ahıl kişi ilə cavan oğlan arasında təqribən belə bir dialoq, söhbət gedir.

Gəlmə adam xırıltılı, öləziyən səslə cavana müraciət edir:

- Məni tanıyırsan?

- Yox.

- Mənim adım Berqmandır, Kare Berqman, buralıyam. Amma çoxdandır bu yerlərdən getmişəm.

Xidmətçi oğlan bu adı eşidən kimi həyəcanlanır, hörmət əlaməti olaraq yad adama qayğı göstərir. Nə deyəcəyini, nə söyləyəcəyini də unudur.

- Cənab, nə danışırsınız, heç bilirsiniz sizi bu yerlərdə necə xatırlayırlar? Bu tərəflərdə sizin haqqınızda rəvayətlər, nağıllar söyləyirlər. Siz ölkədə məşhur adamsınız, adınız, vəzifəniz, şöhrətiniz.

Uzun illərdən sonra yolu bu tərəflərə düşən adam köpüklənən pivə qabının üstündən qəmli baxışları ilə:

- Cavan oğlan, kaş mən heç vaxtilə bu yerlərdən şəhərə getməyəydim. İndi hər şeyim var - xoşbəxtlikdən savayı.

Əlbəttə, filmdə baş verən əhvalatları, olayları vaxtilə Azərbaycanın uzaq-uzaq bölgələrindən Bakıya, paytaxta gələn cavanların taleyinə də şamil etmək olar. Bir qarnı ac, bir qarnı tox tələbəlik illəri, istehsalat, illərlə uzanan ev növbələri, işləmək-çalışmaq - bir də baxıb görürsən ki, altmışı, yetmişi haqlamısan. Hər şeyin var - xüsusi maşının, evin-eşiyin, vəzifən, amma sağlamlığın tükənib, daha yaşamaq həvəsin də qalmayıb. Haraya baxırsan eyni rəng, yeknəsəklik. Baxıb görürsən ki, qara paltarlı mələk, şəhərin çil-çırağı, bərq vuran küçələri ömrünü qısaldıb. Dağların o üzündən ağ saçlı ananın əlləri sənə tərəf uzanılı qalıb. Uzaqlardan şəhərə gətirdiyin sağlam, bic-bədzadlıqdan uzaq cavanlığından da heç nə qalmayıb. Uzun illərdən sonra doğulduğun yerlərə qayıtmaq - mətləbi hayana fırladırsan-fırlat - ağır addımdır. İçindən təlatümlər qopur, fikirlər burulğanına düşürsən.

***

"...Biz beş qardaş idik - Valeh, Hidayət, Nizami, Səməd və mən. 1992-ci ildən üzü bəriki həyatı Nizamini yaman sarsıtmışdı. Otuz ildən artıq Beyləqanda, Beşinci şöbə deyilən yerdə ağır, dözülməz məişət şəraitində yaşadı. Amma Nizaminin doğma yerlərdən sonrakı məcburi köçkün həyatı cəhənnəm əzabından savayı bir şey deyildi. Elə hey deyirdi: "Kənddə bağım, evim-eşiyim qaldı". Məhsulları düz noyabr, dekabra qədər dərilən bostanı, qapısının ağzındaca, ikimərtəbəli daş evinin qabağındaca sinkovıy boru ilə dağlardan çəkilib gətirilən bulaq suyu... Hər səhər Beyləqandan Haramı düzünə tərəf addımlayırdı. Özünə nisbətən hündür, axar-baxarlı bir yer seçib Veysəlliyə, dağların o üzündə qalmış dustaq, sakinlərini görmək üçün xiffət çəkən, hay-haray qoparan kəndimizə tərəf boylanırdı. Mən böyük qardaş kimi hərdən onun bu hərəkətlərinə irad tuturdum. "Dözə bilmirəm" - deyirdi. Məcburi köçkünçülük həyatının böyük bir hissəsini nisgil, qəm-kədər içində keçirən qardaşım, nəhayət, sağalmaz azara tutuldu və vəfat etdi. Nizaminin ölümündən sonra heç o biri qardaşlarım da çox yaşamadılar. Qardaşlarımın qəbirləri də bütün Azərbaycana səpələnib: Nizami Beyləqanda, Valeh Ağcabədidə, Səməd isə Abşeron çöllərində uyuyur.

Düşmənlər bu otuz il müddətində ata, ana yurdumu dağıtmaqla yanaşı, cavan qardaşlarımı da əlimdən aldı.

Qonşuluğu, birgəyaşayış qaydalarını yaxşı başa düşürəm. Xaçpərəst dünyasının təzyiqini, diplomatiyanı da dərk edirəm. Bəs cavan ikən Vətən həsrətiylə dünyalarını dəyişən qardaşlarımı mənə kim qaytaracaq? Bəs onların övladlarının gözlərindəki əbədi qəm-kədəri kim siləcək?

Belə-belə məsələləri bir fərman, əmrlə həll etmək mümkün deyil. Qarabağa qayıdış zamanı belə-belə əngəllər qarşımıza tez-tez çıxacaq. 44 günlük müharibəni qələbə ilə başa vuran millət yəqin ki, belə həssas və mürəkkəb maneələrin də öhdəsindən gələcək. Amma geri qayıtmaq, qaçqın, köçkün insanlarımızın ürəyi para-para, şana-şanadır. Bu yaraların yeri necə sağalacaq?"

- Bir sual da vermək istəyirəm, amma düzü, çəkinirəm.

- Buyur.

- Geri qayıtmaq belə ağır düşüncələrlə, ağrılarla yüklənibsə, təzədən məskunlaşmaq sənə çətin olmayacaq?

- Bilirsiniz, kənddəki evimizin arxasında qayalıqlar var. Geri qayıdanda o qayaların üstündə özümə rahat bir yer tapacam, yaz yağışı zamanı təpəliklərdən üzü aşağı axıb gedən sellərə, cığırlara baxacam. İnanıram ki, neçə ildən bəri ürəyimdə yığılıb qalmış ağrılarım, acılarım dağ başına qonmuş duman, çən kimi çəkilib gedəcək.

Nemət Veysəlli

525-ci qəzet.- 2021.- 11 dekabr.- S.20-21.