Dünyaya ünvanlanan kitab

Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyətinə bəxş etdiyi bənzərsiz mütəfəkkir sənətkardır. Onun poeziyası dünya və insan haqqında düşüncə və axtarışların ifadəsidir. Şair özü əsərlərini, onlardakı fikirləri, həmin fikirlərin bədii ifadə tərzini cadu və sehr adlandırır. Nizami "Xəmsə"yə daxil olan ilk əsərindən başlayaraq poeziyaya yeni istiqamət verdiyini, şairliyi əyləncə məclislərindən qurtardığını, şeirin onun sayəsində daxmalara ayaq açdığını, xalqın malı olduğunu bildirir.

Nizami Gəncəvi haqqında Azərbaycanda və xarici ölkələrdə çox yazılıb. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Ulu öndər Heydər Əlivev, onun siyasətini, ənənələrini davam etdirən Prezident İlham Əliyev bu dahi sənətkarın həyatının, ədəbi irsinin öyrənilməsi, təbliğ olunması, yubileylərinin keçirilməsi haqqında sərəncamlar, qərarlar vermişlər. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2021-ci ilin şairin anadan olmasının 880 illiyi münasibətilə bütövlükdə "Nizami ili" olması barədə Sərəncam vermişdir.

Prezidentin Sərəncamına uyğun olaraq bir çox beynəlxalq və respublika konfransları keçirilib, kitablar nəşr olunub. O cümlədən, Prezidentin Sərəncamına uyğun olaraq akademik İsa Həbibbəylinin "Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi" kitabı nəşr edilib. Bu kitab bütün əvvəlki kitablardan onunla fərqlənir ki, o təkcə Azərbaycan oxucusu üçün yazılmış kitab deyil, bütün dünya oxucularına ünvanlanmış bir əsərdir. Əsərdəki tədqiqat dünyanın on dilində verilib.

Bu monoqrafiyanın müstəsna əhəmiyyəti ondadır ki, ilk dəfə burada Nizami Gəncəvi haqqında aparılmış tədqiqatlara mükəmməl bir yekun vurulmuş və onlar yeni mövqedən dəyərləndirilmişdir. Şairin tərcümeyi-halı ilə bağlı dəqiqləşdirmələr, atası, anası, qardaşı, dayısı, müəllimi və hamisi Xoylu İmad haqqında fikirlər bu kitabda aydın, məntiqi, elmi şərhini tapmışdır.

Kitabda Nizami Gəncəvinin dövrünün dövlət başçıları ilə əlaqələri, o cümlədən, şairin Qızıl Arslanla görüşü bəhsi əvvəllər diqqəti cəlb etməyən bəzi həqiqətlərə aydınlıq gətirir. İsa Həbibbəyli şairin öz müasirlərindən olan Əbu Bəkr ibn Xosrov əl-Ustadla dostluğunu, yaxınlığını da xüsusi nəzərə çatdırır. Ömrünün son çağında şairin tənhalıq həyatı keçirdiyini "Qocalıq" qəsidəsindən gətirdiyi nümunə ilə xatırladır. Müəllif lazım gələndə bu və ya başqa məsələ barədə ilk və doğru sözü demiş alimləri danışdırır, sözü onların özünə verir. Yeni kitabda Nizami məqbərəsi ilə bağlı fikir Nizaminin ilk və məhsuldar tədqiqatçılarından olan akademik Həmid Araslının sözləri ilə nəzərə çatdırılır. Həmid Araslı "Nizami vəqfi haqqında yeni sənəd" adlı məqaləsində əldə etdiyi sənədə əsaslanaraq yazırdı: "Nizami öldükdən sonra qəbri ziyarətgaha çevrilmiş, bizə məlum olmayan hökmdarlar və ya bivaris ölən adamlar tərəfindən bu məqbərəyə vəqflər edilmişdir. XVI əsrdə bu məqbərə çox gəlirli vəqfi olan, gəlib-gedənlərə və yoxsullara hər gün yemək verən, müdərrişləri təmin edən bir xeyriyyə ocağı olmuşdur". İsa Həbibbəyli bu fikirləri Həmid Araslının məqaləsindən götürüb öz sözləri ilə də verə bilərdi. Ancaq onda elmi üsluba, ənənəyə xələl gələrdi.

Nizami Gəncəvi özünün də dönə-dönə yazdığı kimi ömrü boyu Gəncədə yaşamışdır. Ömründə ancaq bircə dəfə Gəncədən otuz günlüyə ayrılmış, Qızıl Arslanla görüşə getmişdir. Bu görüşün Naxçıvana yaxın bir yerdə şahın hərbi düşərgəsində baş tutduğu düşünülür. Bu görüşün 1187-ci ildə və ya 1190-cı ildə baş tutması məsələsi mübahisəlidir. İsa Həbibbəyli bu görüş zamanı Nizaminin məşhur Azərbaycan memarı Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani ilə görüşməsi haqqında ehtimallar olduğunu da yazır. Akademik İsa Həbibbəyli bu fikirdədir ki, bir çox səbəbdən bu iki nəhəng sənətkarın görüşməsi haqqındakı mülahizələr məntiqə uyğundur. "Memarlığın daş "Xəmsə"sini yaratmış böyük Azərbaycan memarı Əcəmi Naxçıvaninin onunla eyni dövrdə yaşamış söz sənəti "Xəmsə"sinin qüdrətli yaradıcısı Nizami Gəncəvi ilə görüşməsi bu iki böyük dühanın bir-birinin yaradıcılığına və xidmətlərinə hörmət və ehtiramının ifadəsi deməkdir". Elə buradaca İsa müəllim XIX əsr rus rəssamı A.Bondarenkonun həmin görüşə həsr edilmiş rəsm əsərini xatırladır. Biz buraya ancaq onu əlavə etmək istərdik ki, Nizami "aslanın erkəyi, dişisi olmaz" deyərək qadına yüksək münasibət bəslədiyini bildirirsə, yaratdığı qadın surətlərini insani cizgilərlə təqdim edirsə, Əcəmi Naxçıvani qadının məqbərəsi üzərində möhtəşəm bir abidə ucaldır. Həm də maraqlı cəhət odur ki, belə bir abidənin yaradılmasını Möminə xatunun əri Şəmsəddin Eldəniz sifariş edir, yarımçıq qalan işin davamını isə oğlanları Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslan gördürürlər. Bu hadisə Azərbaycanda qəribə və müstəsna bir hadisədir. Nizami əsərlərində Məhinbanu, Şirin, Nüşabə, Fitnə, Tiptli Mariya, Nistəndərcahan kimi qadın surətlərinin yaranmasının bu xalqın ruhundan qidalandığını deməyə əsas verir.

İsa Həbibbəylinin kitabında Nizami Gəncəvinin tərcümeyi-halına həsr olunmuş bəhs yığcamlığı ilə bərabər bu mövzuya ən aydın və lazımi yekun kimi səslənir.

Nizami Gəncəvi yaradıcılığında onun lirik əsərləri, əlbəttə, əhəmiyyətli yer tutur. Şair lirik şeirlə yaradıcılığa başlamış, sonralar poemalarını yaratdığı dövrdə də bu sahədə fəaliyyətini davam etdirmişdir. Şairin lirik əsərlərindən olan "Qocalıq" qəsidəsi, Nüsrətəddin Əbubəkrin mədhinə həsr edilən "Sultani-Kəbə" mədhiyyəsi bu həqiqəti təsdiq etməkdədir. Nizaminin mükəmməl bir lirik şeirlər divanının Zəkəriyyə Qəzvini (XIII əsr), Dövlətşah Səmərqəndi (XV əsr) kimi müəlliflər yazmış, axırıncı müəllif bu "Divan"ın iyirmi min beyt həcmində olduğunu yazmışdır. Ancaq bu "Divan"ı sonralar görən olmamış və gəlib bizə çatmamışdır. Bu nəhəng topludan indi təxminən 150-yə yaxın qəzəl, 5 qəsidə, 30-dan bir az artıq rübai qalmışdır. İsa Həbibbəyli Nizami lirikasından əldə olan şeirlərin təhlilinə, onların müasir elmi səviyyədə dəyərləndirilməsinə də kitabda layiqli yer vermişdir. Şairin qəzəllərinin, qəsidələrinin, rübailərinin təhlilinə həsr edilmiş bəhslər rəğbətlə oxunur, yeni səslənir. Müəllif Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş, bir çoxuna musiqi bəstələnmiş Nizami şeirlərindən şövqlə bəhs edir.

İsa Həbibbəyli Nizami qəzəllərindəki həyatiliyi, süjetliliyi, səmimiliyi onlara layiq səviyyədə dəyərləndirir. Kitabda "Gecə xəlvətcə bizə sevgili yar gəlmiş idi" qəzəlini diqqətlə təhlil edən alim onu mənzum bir novella adlandıranda tamamilə haqlı görünür. Nizaminin ölməz poemalarında əksini tapan fikir və düşüncələr onun lirikasında da eyni hünər və sənətkarlıqla ifadə olunmuşdur. 1935-ci ildə bir cüngdən Nizaminin 25 qəzəlini əldə edən çex akademiki Yan Rıpka bu qəzəllərin təhlili ilə bağlı yazdığı önsözün içərisində dönə-dönə bu şeirlərin ancaq bir dahi qələmindən çıxa biləcəyini yazırdı. Biz İsa Həbibbəylinin kitabının da hər səhifəsində bu həqiqətin, bu gerçəyin təsdiqini görürük. Necə də görməyək!

Etmirsə vəfa ömrə amansız rüzgar,

Sən yaxşılıq ək ta nə qədər ömrün var.

Bir halda ki, heç kimsəyə qalmır dünya,

Barı çalışın, inciməsinlər dostlar.

Bu Nizaminin bir rübaisidir və burada ifadə olunan humanist fikir onun bütün əsərləri üçün xasdır. Əlbəttə, Nizami birinci növbədə beş böyük poemanın müəllifidir. Nizami özü bu poemaların hər birini xəzinə adlandırır. Bu əsərlər əvvəlcə "beş xəzinə" adı ilə məşhur olmuşdur. Sonralar görünür, XIV əsrin başlanğıcında onları bir yerə toplayıb "Xəmsə" adı vermişlər. Ən qədim "Xəmsə" əlyazması Tehran Universitetinin Mərkəzi kitabxanasına məxsusdur. "Sirlər xəzinəsi" və "Xosrov və Şirin" bu əlyazmasında yoxdur. Bu "Xəmsə" 1318-ci ildə köçürülüb.

İsa Həbibbəylinin monoqrafiyasında "Xəmsə" poemalarının təhlili də mühüm yer tutur. Müəllif qeyd edir ki, şairin poemalarından hər biri mükəmməl və təkrarsız sənət əsərləridir. "Xəmsə"yə daxil olan ilk poema "Sirlər xəzinəsi" adlanır. Nizami bu əsəri Sənai Qəznəvinin "Hədiqətül-həqaiq" poemasına cavab kimi yazmış, məqalət və hekayələr vasitəsilə dövrün həyatının kəskin tənqidi mənzərəsini yaratmışdır. "Zalım padşahla doğru danışan zahidin dastanı" hekayəsində kəfən geyinib şahın hüzuruna gələn zahid şaha bildirir ki, mən sənin eyiblərinə güzgü tutmuşam. Sən güzgünü sındırmaqla o eyiblər yox olmur. Yaxşı olar ki, eyibləri yox edəsən. Bu hekayədəki zahid əslində Nizaminin özüdür və onun əsəri zamanın hadisələrini əks etdirən bir əsərdir. Zülmə, ədalətsizliyə üsyandır. Əsərdə eyni zamanda kərpickəsən qoca, cavabı ilə Süleyman peyğəmbəri utandıran əkinçi və digər surətlər dövrün sağlam düşüncəli insanlarını əks etdirir. İsa Həbibbəyli doğru qeyd edir ki, "Bu baxımdan "Sirlər xəzinəsi" Azərbaycan ədəbiyyatında "kiçik insanın" ilk böyük təqdimatıdır... halallıq və zəhmətkeşlik dərsidir". Nizami bu cəhəti nəzərə alaraq yazırdı ki, "köhnə, təzə - hər nə mövcud idisə, mən cadu söz ilə alt-üst oldu, şairlik içki məclislərindən qurtardı, şeir daxmalara, hücrələrə ayaq açdı". Nizami bu poemasını Sənai Qəznəvinin ədalət, insanlıq harayına cavab olaraq yazmışdır.

Nizami yaradıcılığında eşq mövzusunda yazılmış "Xosrov və Şirin" və "Leyli və Məcnun" poemaları mühüm yer tutur. Əslində, bu poemaları da dünya və insan haqqında düşüncələr xəzinəsi adlandırmaq mümkündür. İsa Həbibbəyli "Xosrov və Şirin" dastanından danışarkən bir yandan tarixdən gələn faktlar, digər yandan xalq yaradıcılığından bəhrələnərək Nizaminin möhtəşəm bir eşq əsəri meydana gətirdiyini vurğulayır. Müəllif haqlı olaraq belə yazır ki, "Nizami Gəncəvinin əsərlərində, o cümlədən, "Xosrov və Şirin" poemasında qoyulan eşq fəlsəfəsi dünya humanizm fəlsəfəsinin ideya əsasını təşkil edir". Müəllif doğru olaraq "Xosrov və Şirin" poemasında ilahi eşqin fonunda bir çox ictimai məsələlərdən söhbət açmış, cəmiyyət və xalq münasibətləri ibrətamiz hadisələr və yaddaqalan bədii obrazlar vasitəsilə canlandırılmışdır.

Kitabda Xosrov, Şirin, Fərhad, Məhinbanu kimi yaddaqalan surətlər yaradılmış, düşündürücü həyat həqiqətləri bəyan edilmişdir. Müəllif Fərhad surətini Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik adamın Bisütun dağına bənzər bir heykəli kimi qiymətləndirir. Onun Xosrovla dialoqu ilə Nizami iki mənəviyyatın parlaq müqayisəsini yaradır. Xosrovun verdiyi hər sual onun səviyyəsinin miqdarını, çəkisini əks etdirdiyi kimi, Fərhadın cavabları bu daşyonanın mənəvi ucalığını, İsa müəllim demişkən Bisütun ucalığını nümayiş etdirir. Bu dialoq Xosrovla Şirin arasında da gedir. Bu dialoqlarda eşq haqqında insanın təbiətindəki qüsurlar, ucalıqlar barədə incə-incə təhlillər aparılır. Və bu təhlillər, sübutlar, xatırlamalar Xosrovu tədricən əsl aşiq səviyyəsinə çatdırır.

Bu qiymətli kitabda "Leyli və Məcnun" əsərinin təhlili də zövqlə, diqqətlə işlənmişdir. Bir yandan müəllif bu poemanı cəmiyyət haqqında traktat adlandırır, həm də Nizaminin "Leyli və Məcnun" poeması ilə eşqi insanın mənəvi təkamülünün əsas faktoru miqyasına qaldırdığını" bəyan edir. Müəllif bu fikirdədir ki, "Məcnunun eşqi Nizami Gəncəvinin eşq fəlsəfəsinin konkret bir obrazın dili ilə ifadə olunmuş monoloqudur:

Eşqdən yoğrulmuş ruhum, bədənim,

Eşqsiz bir günüm olmasın mənim.

Eşqsiz bir ürək heçliyə varsın,

Onu qəm selləri yuyub aparsın.

İlahi, birliyin xatirəsinə,

Yenə yalvarıram ürəkdən sənə,

Qoy, eşqim ucalıb, namdar olsun,

Mən özüm ölsəm də eşqim var olsun!"

Biz burada müəllifin fikri ilə onun həmin fikri təsdiq üçün "Leyli və Məcnun"dan nümunə gətirdiyi beytləri də ona görə qeyd etdik ki, bununla bütün bu kitabın necə bir eşqlə, necə bir şövqlə yazıldığını nəzərə çatdıraq.

Nizami Gəncəvinin ancaq bu haqqında danışılan əsərləri deyil, onun "Yeddi gözəl", "İskəndərnamə" poemaları da kitabda böyük sevgi və səriştə ilə təhlil olunmuşdur. Nizami Gəncəvi bu son poemalarında təkcə şair deyil, bəlkə daha çox elm, fəlsəfə və idrak adamı kimi çıxış edir. Son əsərinin axırında Nizami yunan alimlərinin Ərəstun, Əflatun, Valis, Hermes, Sokrat, Fərfirius və Bəlinasın vəfatını təsvir etdikdən sonra özünü onların cərgəsinə qataraq, onlardan biri sayaraq yazır:

Çe hale həkimane-pişine qoft.

Həkiman bexoftənd o u niz xoft.

Keçmiş həkimlərdən dedi hekayət,

Onlar yatdı, o da yatdı nəhayət.

Nizami təkcə söz ustadı olmadığını, hərtərəfli dərin biliyə malik olduğunu özü hamıdan yaxşı bilirdi. Elmi, fəlsəfəsi ilə yunan alimləri cərgəsində olmağa tam layiq bir mütəfəkkir idi. "İskəndərin Sokratla əhvalatı" hekayəsində Nizami özü israrla özünü Sokrata bənzədir.

Maraqlıdır ki, kitabın əvvəlində hələ İsa Həbibbəylinin monoqrafiyası başlamamış üçüncü səhifədə Ulu öndər Heydər Əliyevin Nizami məqbərəsi qarşısında portreti və altında Ümummilli liderin Nizami haqqındakı çıxışlarından qiymətli bir parça verilmişdir. "Bütün Azərbaycan xalqı Nizami Gəncəvi ilə fəxr edir. Onun əsərləri təkcə şeirdən ibarət deyildir, onların hər birində böyük elm var, böyük fəlsəfə, dahi fikirlər var. Buna görə də onun əsərləri də yaşayır, özü də yaşayır". Akademik İsa Həbibbəylinin bu mükəmməl kitabı da bütövlükdə bu fikrin işığında qələmə alınmış bir əsər kimi diqqəti cəlb edir. Ulu öndər Heydər Əliyevin Nizami Gəncəvi məqbərəsi önündə portretinin ayrı, daha mühüm bir mənası da var. Əslində qarşısında dayandığı abidəni planlaşdıran, quran, yaradan Ümummilli lider özüdür. Bu abidənin qurulmasının əmrini verən, Ukraynadan bu ölçüdə mərmərin alınmasında, Leninqrad şəhərində yonulub hazırlanmasında, nəhayət, 1990-cı ildə Gəncəyə gətirilib quraşdırılmasında Heydər Əliyevin iradəsinin, rəhbərliyinin müstəsna rolu olmuşdur. Bu ziyarətlə, bu portretlə Ümummilli lider sanki bəyan edir ki, ey böyük sənətkar, sənin böyüklüyünə layiq bu abidəni ucaltmaqla sənə olan öz sevgimi, xalqın sevgisini həyata keçirdim. Sənin ədəbi irsin, özün kimi bu abidədə əbədi yaşayacaqdır.

Bu möhtəşəm kitab giriş, şairin həyatı, lirikası, poemaları, renessans məsələsi, Azərbaycançılıq və nəticədən ibarət olaraq yazılmışdır. Ancaq kitabın içində daha çox mətləblər ifadə olunur. Nizami ədəbi məktəbi, Nizami əsərlərinin tərcümələri, Nizamiyə həsr edilmiş bədii əsərlər, Nizami əsərləri və musiqi, Nizami məqbərəsinin tarixi, ayrı-ayrı dünya ölkələrində Nizami abidələrinin ucaldılması və digər mətləblər buna misal ola bilər. Bütün bu mövzularla bağlı elmi fikir və qənaətlər, yeni mülahizələr irəli sürülmüşdür. İsa Həbibbəylinin Azərbaycan dilində yazdığı monoqrafik tədqiqat dünyanın doqquz dilinə tərcümə edilərək birlikdə nəşr edilmişdir. Kitaba əlavə olunmuş "Nizami Gəncəvi almanaxı" onun dəyərinə daha bir dəyər əlavə etmişdir. Monoqrafiyanın "Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi" adının kitabın üz qabığında on dildə təkrar yazılmasından tutmuş, son səhifəsinə qədər tərtibi özü də dəqiq və gözəl düşünülmüşdür.

Xəlil Yusifli

525-ci qəzet.- 2021.- 25 dekabr.- S.15.