Fevral ayı - İsfəndiyar Vahabzadə

İl var bir günə dəyməz,

Gün var min aya dəyər

Bayatı

Hər ayın, hər fəslin öz gözəlliyi, öz kədərli, qəmli, eyni zamanda, sevincli, gülüşlü, özünəməxsus xatirələri var. Bir ayın üstündə dayanıb onu hey qaralamaq olmaz ki, "bu ay mənə düşmür", "bu ay pisdir" və yaxud da yeri oldu-olmadı, elə hey bir ayı da tərifləmək olmaz ki, "bu ay mənə düşür, bu ay yaxşı aydır". Bəs qalan aylar? Amma mənim üçün ferval ayı öz xüsusiliyi, həm sevinci, həm kədəri ilə bütün aylardan fərqlənir, seçilir. Bu ay üçün məndə orta hədd yoxdur. Dəfələrlə yoxlamışam, bu ayda mənim üçün ya həddən artıq gözəl hadisələr baş verir, ya da həddən artıq çox pis hadisələr olur. Bu dünyanın mənə aid olan ən kədərli, ən üzüntülü, ən ağır günləri və eyni zamanda, ən bəxtəvər, ən gözəl və unudulması mümkün olmayan, yadda qalan və hər il istər-istəməz həm kədər, qüssə, həm də təbəssümlə xatırlanan günləri də məhz elə fevral ayına düşür. Elə ona görə də, hər il yanvar ayının axırıncı gününü oturub fevral ayını olduqca nigarançılıqla qarşılayıram. Görəsən, necə olacaq? Görəsən, nə baş verəcək? - sualları mənə rahatlıq vermir. Bu ayın həm tez gəlib keçməsini, qurtarmasını istəyirəm, həm də sanki bu aydan nəsə təzə bir şey gözləyirəm.

***

Ölümün nə olduğunu mən ilk dəfə 1962-ci il fevral ayın 3-də anladım. 8 yaşım var idi. Başa düşdüm ki, həyatın ölüm adlı qorxulu bir məqamı da var. Ona qədər əlbəttə, ölüm haqqında çox eşitmişdim. Bilirdim ki, belə bir şey var. 1962-ci ildən bir neçə il əvvəl bunu anamdan soruşanda:

- Əvvəl-axır hamı qocalır, hamı ölür. Əgər adamlar ölməsələr, hamı bir-birinin başına çıxar, - demişdi.

O zaman gözlərim qarşısında belə bir əcaib mənzərə canlanmışdı. Bir adam küçə ilə gedir, başının üstündə 5-6 adam gəzdirir. Və gözlərimin önündə canlandırdığım bu qəribə mənzərədən qorxmuşdum.

Nənəm dərhal anama gözlərini ağartdı, sonra üzünü mənə tutub gülə-gülə:

- Ay, sənə qurban olum, sən qorxma. Sən böyüyüb yekə kişi olana kimi elə bir dərman icad edəcəklər ki, heç kim ölməsin. Əlbəttə, mən nənəmin dediklərinə inanmışdım. Amma 1962-ci il fevral ayının 3-də nənəm dünyasını dəyişəndə başa düşdüm ki, dərman-zad məsələsi boş şeydir. Hamı əvvəl-axır ölür. Və heç kim də heç kimin başına çıxıb eləyən deyil. Nə oldu ki, nənəmə qədər o dərmanı icad etmədilər, məni gözləyirdilər ki, mən böyüyüm sonra icad eləsinlər? O zaman öz uşaq ağlımla başa düşdüm ki, dərman məsələsi yalan sözdür.

İllər ötdü, aylar keçdi, 1962-ci ildən 2009-cu ilə qədər çox ölüm-itim gördüm - dost, tanış, qohum, əqraba. Hətta özüm də dəfələrlə ölümlə üz-üzə gəldim. Qohum, dost, əqraba itirəndə kədərlə təəssüfləndim. Özüm ölümlə üz-üzə gələndə isə, bilmirəm nədənsə, qətiyyən heç vecimə də almırdım. Anamdan eşitdiyim "Bir gün gələn, bir gün də gedər" sözlərini yadıma salır, nə olar-olar deyib həyatıma davam edirdim. Amma 2009-cu il fevral ayının 13-də - həftənin beşinci günü saat 7-də atamı itirəndə... sözün əsl mənasında sarsıldım. Özümü itirdim. Sanki məni götürüb yerdən-yerə çırpdılar. Üzüldüm. Bir anlıq zaman-məkan anlayışını itirdim. Vaxt dayandı. Sözün əsl mənasında vaxt dayanmışdı. Çünki atamın qoluna taxdığı saat da dayanmışdı (indi o saatı mən gəzdirirəm). Kiçik əqrəb 8-in üstündə, böyük əqrəb isə 3-ün üstündə dayanmışdı. Atam 83 yaşında dünyasını dəyişdi. Həə... Bir müddət özümə qapandım, özümə çəkildim. Uzun müddət özümə gələ bilmədim. Çünki dəfələrlə demişəm, yazmışam, elə indi də deyirəm: Mən atamı onun bir oğlu kimi sevməmişəm, ona əstəğfürullah, ilahi bir qüvvə kimi, peyğəmbər kimi baxmışam. Sanki ona səcdə etmişəm. Aman Allah, o günü mən nələr çəkdim, bunu bir mən bilirəm, bir də Allah. O gün mənim həyatımın ən ağır, ən üzüntülü bir günü oldu. Və bir qədər eqoistlik olsa da, o gün fikirləşdim ki, əgər həqiqətən nə zamansa gələcəkdə kimsə ölümsüzlük dərmanı kəşf edəcəksə, etməsin. Çünki daha lazım deyil.

2019-cu il fevral ayının 22-də anam dünyasını dəyişdi. Çox üzüldüm, kədərləndim, qəm-qüssəyə batdım. Ölüm haqdır dedim. Amma nə etmək olar? Rəhmətliyin özü demişkən, "bir gün gələn, bir gün gedər".

Bu müxtəlif illərin fevral aylarının ən müxtəlif günlərində, ilini yazmadığım fevral ayının 24-də isə heç nə ilə əvəz edilməz elə bir xoş gün oldu ki, mənim həyatımın ən xoşbəxt, ən bəxtəvər bir günü idi. Həqiqətən, "gün var min aya dəyər". Amma bu, tamam başqa bir mövzudur. Yazacağım mövzuya aid deyil.

Ata, yenə də ata...

Mübahisələrimiz çox olardı. Lap çox. Amma bilmirəm niyə? Nəyə görə? Bu bitib-tükənməyən mübahisələrimizdə nə atam güzəşt edərdi, nə də mən. Amma onun xasiyyətini bildiyimdən, onsuz da əvvəl-axır mən güzəştə getməli olurdum. Daha doğrusu, söhbətin məğzini gülə-gülə dəyişib, başqa bir mövzuya keçirdim. Həm də mövzunu dəyişib, başqa bir səmtə elə yönəldirdim ki, özü də hiss etməsin. O da həmişə o başqa mövzunu bir neçə an davam etdirib sonra:

- Yox, ay oğul, bayaqkı o filan məsələdə axı, sən deyəsən, haqlı idin. Düzdür, ay oğul, sən düz deyirsən, razıyam, haqlısan, - deyərdi. - Amma filan iş filan cür olsa idi, daha yaxşı olardı.

Öz-özümə deyərdim:

Səndə nə boyda böyük ürək var imiş, ay ata. Əvvəcə qışqıra-qışqıra mübahisə edib, məni susdurursan. Elə ki, görürsən, qəsdən mübahisəni uzatmaq istəməyib, söhbəti dəyişib səninlə istəməsəm də, razılaşır, sənə güzəşt edirəm, onda mənə haqq verirsən, haqlısan deyirsən.

Atam qatı dindar idi. Mən isə o qədər də yox. Dilimdə həmişə "Allahu Əkbər" kəlməsinin olmasına baxmayaraq, onun qədər inanclı deyiləm. Doğrudur, müxtəlif dillərdə dəfələrlə Quranı da oxumuşam, Tövratı da, Bibliyanı da. Amma atam qədər dindar deyiləm. Mənim dinlərə baxışlarım bir qədər fərqlidir. Bir qədər fərqlidir deyəndə ki, bu, bir qədər düz çıxmır. Demək olar ki, tam fərqlənir. Məsələn, atam Qurandan misallar çəkərdi, mən Şopenhauerdən sitatlar deyərdim. Atam Cəlaləddin Rumidən misallar gətirərdi, mən Nitşedən. Atam Yunis İmrədən deyərdi, mən Spinozadan. Atam mən oxuyanların hamısını lap cavanlıqdan oxumuşdu. Elə mən də bütün bunların hamısını gənclik illərimdən onun təşəbbüsü ilə oxumuşdum. Elə mənim dünyagörüşüm də adları çəkdiklərimə görə formalaşmışdı. Sonralar atamın bütün bunlara baxışları müəyyən qədər dəyişdiyindən elə mübahisələrimiz də ən çox bunlara görə düşürdü. Amma elə ki, mübahisələrimiz bir az dərinləşib, Eynşteynə çatırdı, hər ikimizin fikirləri üst-üstə düşərdi. Çünki Eynşteyn filosoflar içində dinə daha çox meyilli idi (Şopenhauer də dinə meyl göstərib, dinlərlə maraqlanıb, ən çox da buddizm ilə. Bu adlarını çəkdiklərim də fərqli baxışlarıyla dinlə biri bir qədər az, digəri bir qədər çox maraqlanıblar).

Həə... Bir də milli məsələlərdə saatlarla söhbətimiz olardı. Bu məsələlərdə şükürlər ki, mübahisə düşmürdü. Çünki bu məsələlərdə onun tərbiyəsini almışdım deyə, onu təkrarlayırdım (Əlbəttə, tək bircə milli məsələlərdə).

Bu barədə söhbətimiz olanda az qala, bir-birimizə əl çalardıq. Belə məsələlərdə atam tez-tez boynumu qucaqlayıb öpərdi də. Sonra da deyərdi: "Allahıma min şükür tərbiyəm hədər getməyib". Amma hər dəfə də onunla xudahafizləşib, qapıdan çıxanda:

"Ay, oğul, bir az ehtiyatlı ol. Mən çox şeyi deyə bilərəm. Mənə hər şeyi keçərlər. Sənə isə keçməzlər" - deyərdi.

Amma bir dəfə... İndiyə kimi bunu özümə bağışlaya bilmirəm...

Olmuş bir əhvalat: 1995-ci ilin fevralı. Səhv etmirəmsə, çovğunlu bir gün idi. Atamgildə oturub ordan-burdan söhbət edirdik. Atamın üzü gülürdü. Birdən dedi ki:

"Ay oğul, belə bir orden təsis olunub. Deyəsən, elə iki il bundan əvvəl - "İstiqlal ordeni". Hələ ki, bu ordendən Respublikada heç kimə verilməyib. İlk olaraq üç nəfərə vermək istəyirlər. Onlardan biri də mənəm. Məni də layiq görüblər. İndiyə kimi Sovetin dövründə nə dəmir-dümür almışamsa da, heç mənə lazım da deyil. Amma bu isə mənim öz halalımdır". Təbrik etdik, bir xeyli deyib-güldük. Atam bir də dedi ki: "Bu, mənim halalımdır. Çünki illər boyu istiqlaliyyət demişəm, azadlıq demişəm, müstəqillik demişəm, dil, vətən demişəm, heç nədən çəkinməmişəm, bu yolda ölümümə belə hazır olmuşam. Şükürlər ki, bu günü gördük. İstiqlaliyyət böyük sözdür".

Söz-sözü çəkdi. Söhbət həmişəki kimi hərlənib-fırlanıb gəlib milli məsələlərdən düşdü. Daha doğrusu, mənim ən yaralı yerim olan Məhəmməd Hadidən düşdü. Sonra Sabirə, Mirzə Cəlilə keçdik. Daha sonra Cavid Əfəndidən danışdıq. Birdən qəfil olaraq dedim ki:

- Ay ata, yaxşı olmazdımı ki, sizlərdən (o biri iki nəfərin adını hələ ki bilmirdim) əvvəl inişil təsis olunan bayaq dediyin o "İstiqlal ordenin"dən elə ölümündən sonra Mirzə Cəlilə, Sabirə, Hadiyə, Cavidə verilsin. Məncə, pis fikir deyil. Axı, sizlərdən çox-çox əvvəl bu millət, vətən aşiqləri millət, istiqlaliyyət deyiblər, Vətən deyiblər. Bəlkə...

Atam əvvəlcə duruxdu. Sonra təəccüblə mənə baxdı. Daha sonra gözlərini məchul bir nöqtəyə dikib susdu. Elə bir qədər də ordan-burdan danışıb xudahafizləşib ayrıldıq. Mən evə gəldim.

Gecə saat 12-i olardı. Yerimdə uzanıb kitab oxuyurdum. Birdən telefonum zəng çaldı. Zəng çalan atam idi. Dəstəyi götürdüm, elə salamsız-kəlamsız ilk sözü bu oldu:

- Əə, köpək oğlu, sənin bir sözünü bir çəllək balla belə udmaq olmur.

Bir az narahat olmağa başladım. Allahu Əkbər, yenə də görəsən, nə demişəm, nə qələt işlətmişəm, yenə kimdən mənim barəmdə nə eşidib.

- Nə olub ki, ay ata, yenə nə demişəm?

- Heç, daha nə deməmisən ki? Dediyini dedin də. İndi neyləyirsən? Elə bir vacib işin-filan yoxdursa, gələrdin bir söhbət edərdik (Gecə saat 12-də mənim nə işim olacaqdı ki. Ayrıldığımız heç bir saat deyildir. Nə zaman mənim səndən vacib bir işim olub ki ay ata?) Qorxma, gəl. Taksi pulunu özüm verəcəm.

Biz yaxınlıqda yaşayırdıq. Atam bilirdi ki, məndə Əfqanıstandan sonra yuxusuzluq əmələ gəlib. Demək olar ki, səhərə yaxın yatıram, özü də çox az. 20 dəqiqədən sonra artıq atamgildə idim.

Baxmayaraq ki, atam bayaq telefonda gülə-gülə danışırdı, indi isə bir az fikirli idi. Elə birbaşa soruşdu ki:

- Sənin bayaq dediyin o sözlər sənin öz sözlərin idi, yoxsa bunları kimdənsə eşitmisən? Hamı belə fikirləşir, yoxsa təkcə sən elə düşünürsən?

Bir qədər təəccübləndim:

- Hmm... Nə bilim, ay ata. Elə-belə sözdür də dedim, deməmiş olum.

- Əəə... Yox e... Bu, adi söz deyil, heç adi söz deyil.

Atam mənə haqq verirdi. Deyirdi ki, sən düz deyirsən. Səninlə tam razıyam. Düzdür, bizlərdən əvvəl bu orden simvolik olaraq onlara verilməli idi. Onlar bizdən daha çox layiqdirlər. Bizdən qat-qat artıq onlar layiqdirlər. Onlar daha çox yanıblar, kül olublar.

- Ay ata, sən Allah bağışla. Bir qələtdir elədim. Özüm də bilmədən, əgər xətrinə dəymişəmsə, keç günahımdan. Əlbəttə, hamınız layiqsiniz. İndi bir söz idi də, çıxdı ağzımdam.

- Yox... Sabahda, birigündə gedib yuxarılarda hökmən bu barədə məsələ qaldıracam. Necə olub ki, bu, mənim ağlıma gəlməyib?

Pərt olmuşdum. Dedim:

- Ay ata, sən Allah lazım deyil. Mənasız sözdür. Mənim dilim yansın. Axı, birdən deyərsən, sözün yerə düşər. Axı, nəyə lazımdır bu? Axı, sən elə kişilərdən deyilsən ki, sözün yerə düşsün. Əgər kiməsə bu barədə desən, onsuz da xəbər tutacağam. Əgər sənin sözün yerə düşsə, mən bunu özümə bağışlaya bilmərəm. Çünki günahkar özümü biləcəyəm. Çünki bu ideyanı sənə mən vermişəm.

Yenə söhbətə başladıq. Yenə bir az ordan, bir az burdan. Gördüm ki, yox, kişinin fikri dağınıqdır. Nə qədər söhbəti dəyişmək istəsəm də, olmurdu. Bu dəfə isə mübahisə etmirdik. Ən adi məsələlərdən danışırdıq. Amma söhbət yenə də hərlənib-fırlanıb əvvəlki məsələnin üstünə gəlib düşürdü. Bildim ki, bu, qurtaran məsələ deyil. Birdən qəfil ağlıma gəldi. Dedim:

- Ata, səni and verirəm əlindəki o Qurana. Heç kimə bu barədə heç nə demə. Elə bil, deməmiş olum. Əgər bu sözü sənə başqa bir adam demiş olsaydı, mən belə israrla təkid etməzdim. Amma bu sözü sənə mən demişəm deyə, sözün yerə düşsə, bunu mən özümə bağışlaya bilmərəm. And verirəm səni Qurana, heç kimə heç nə demə.

Bilirdim ki, evimizdə əgər Qurana and içilirsə, hökmən icra olunmalıdır. Bilirdim ki, atam həmişə üstündə Quran gəzdirirdi.

Gecə saat 3 olardı. Atam dedi:

- Yaxşı, yaxşı, sən daha get evinə. Amma evə çatan kimi mənə zəng elə, bilim ki, çatmısan.

Yol gedə-gedə elə hey özümü danlayırdım. Bu nə söz idi mən dedim. Bəlkə xətrinə dəydim. Bəlkə... (Bunu heç cürə özümə bağışlaya bilmirəm).

Yenə kiçik bir hadisə. 1983-cü ilin fevralı. Əfqanıstan müharibəsinin dördüncü ili gedirdi. Ən qızğın, ən gərgin, Əfqanıstanın "ət çəkən maşın" adlandırılan bir vaxtı idi. Çağırış-çağırış dalıyca gəlirdi. Atam da hər gün mənlə mübahisə edir, məni fikrimdən daşındırmağa çalışırdı. Deyirdi:

- Əəə... Ay filan-filan, bu nə işdir mən baş aça bilmirəm. Mən məgər rusun müharibəsinə getmişdim ki, indi sən rusun müharibəsinə gedirsən? Əəə, ağlını başına topla, mənim adımı batırma.

- Ay ata, məni də başa düş. Heç cürə qala bilmərəm. Başqa cür düşünərlər. Əgər indi getməsəm, qalsam, bütün gələcək karyeramın üstündən xətt çəkmiş olaram. Cibimdə partbiletim var.

- Əəə, tüpürüm sənin partbiletinə. O zibildən məndə də var. Sən heç vaxt mənə qulaq asmamısan. Öz bildiyini dədənə də verməzsən. Bu Sovetin ömrünə 5-10 il qalıb, ya yox. Nə karyera, nə filan? Özün də aspirantsan. Bu gün-sabah müdafiə edəcəksən, ata olacaqsan. Getmə sənə deyirəm. Mən danışaram. Kimə lazımsa, deyərəm. Sən heç yana getməyəcəksən. Və telefonu götürüb kiməsə zəng, harasa getmək istədi. Qoymadım.

Məsələ tamam başqa cür idi. Həm şərqşünas, İran və əfqanıstanşünas olduğumdan, həm də Kommunist Partiyasının üzvü idim deyə, heç cür qala bilməzdim. Bu, mümkün deyildi. Atam isə məni başa düşmək istəmirdi. Atam bəlkə də, məni saxlatdıra bilərdi. Bəlkə də... Amma mən istəmədim ki, mənə görə kiməsə ağız açsın. Bilirdim ki, mənasız məsələdir. Göstəriş Moskvadan gəlmişdi. Atamın Moskvaya qədər əli gedib çata bilməyəcəkdi. Amma nə bilmək olar, bəlkə də, gedib çata bilərdi. Amma mən istəmirdim ki, o, kiməsə nəsə desin və sözü yerə düşsün. İstəmirdim ki, onun sözü yerə düşsün. Özü də harda-harda, kimin yanında, bir rusun yanında? Rus axı kimdir ki? Azərbaycanın xalq şairi bir rusa yalvarsın? Əgər türkün müharibəsi olsaydı və mən bu müharibədən qalmaq istəsəydim, atam özü də gedərdi, məni də zorla göndərərdi. Atam əlini cibinə aparıb, cibindəki Qurana mənə and içdirməyi istəyəndə dərhal başa düşdüm, sözünü kəsdim. Onu qabaqladım. Dedim ata, səni and verirəm əlindəki Qurana, heç kimə heç nə demə. Atam mənə diqqətlə baxdı, bir qədər duruxdu və pıçıldı ilə dedi:

- Daha sənə heç sözüm yoxdu. Səni özün kimi bala görəsən, bala.

Və getdi.

Sözsüz ki, mən yolumdan qalmadım. Getdim. Atam məni ötürməyə də gəlmədi. Amma mən atamla xudahafizləşməyə gələndə məni qucaqladı və bir kəlmə:

- Ya Rəbbim, o İsfəndiyara qıydın, bu İsfəndiyara qıyma (Müharibədən qayıtmayan böyük qardaşı İsfəndiyarı nəzərdə tuturdu). Bir də dedi:

- Səni and verirəm Allaha, Qurana. özünü qoru, özündə muğayat ol, mənim belimi bükmə.

Atam ayyarımdan-iki aydan bir Kabilə telefon açar, bir dəqiqə, iki dəqiqə mənlə danışıb rahatlanardı. O dövrdə nə mobil telefon var idi, nə kompüterlər. Moskva vasitəsi ilə bir dəqiqə, dəqiqəyarım telefonla danışmaq olurdu.

Təxminən bir ildən sonra atam bir də Moskva vasitəsilə Kabilə zəng edəndə ona deyirlər ki, zəng etdiyiniz korporasiya partladılıb, yoxdur artıq. Telefon atamın əlində qalır, durduğu yerdəcə yerə çökür. Səs-küyə anam yaxınlaşanda atam yerdə oturub bircə kəlmə deyir:

- Uşaq əldən getdi (Uşağın 28 yaşı var idi).

Məsələ isə başqa cür olmuşdu. Mən yanvar ayının axırları Qəndahar şəhərinə ezamiyyətə getmişdim. Korporasiya partlandılanda mən ezamiyyətdə idim. Mən ancaq fevralın axırları qayıtdım. Atam mənə Kabilə zəng edəndə fevral ayının 10-12-si olardı. Və elə o vaxtdan da fevral ayından atamda şəkər xəstəliyi başladı, mənə görə şəkər xəstəliyinə tutuldu.

İl dolandı, aylar keçdi, vaxt gəlib çatdı. Mən geri qayıtdım.

***

Atamgildə oturub söhbət edirdik. Atamın xüsusi həkimi də bizdə idi. Birdən atam dedi ki, oğul, sənə heç vaxt qarğış etməmişəm. Amma bir söz deyirəm. Nə az-nə çox, sən mənə çəkdirdiyin qədər, oğlun da sənə çəkdirsin. Sənin bu İrana, Əfqanıstana və digər yerlərə, xaricə səfərlərin mənim ən azı 15 ilimi əlimdən aldı.

Söhbəti zarafata salıb ötdük.

Bu il fevral ayının 13-də axşam saat 7-də atamın dünyasının dəyişməsinin 12 ili bitir. İndi fikirləşirəm: Əgər atamın sözündə həqiqət var idisə, əgər bütün bunları atama yaşatdırmasaydım, atam bu gün sağ olmalı idi. Hələ ömrünün bitməsinə 3 il də qalmalı idi. Demək, günahkar mənəm. Mən həmişə hər işdə özümü günahkar bilmişəm. Elə indi də günahkaram. Kimin qarşısında? Nə mənası var ki?

Mən nə etmişəmsə, sənə görə etmişəm ki, sənin sözün yerə düşməsin. Sənin hər bir sözün mənim üçün haqq olub, qanun olub. Səni hamıdan uca tutduğum üçün istəməmişəm sözün yerə düşsün. Axı, sən mənim üçün hər şey idin. İndi də sənin qəbrin mənim üçün hər şeydir - pirdir, ocaqdır, ən müqəddəs yerdir.

Yanvar bitdi. Atrıq fevral gəlib. Görəsən, məni nə gözləyir?

İsfəndiyar VAHABZADƏ

525-ci qəzet.- 3 fevral.- S.18.