Qələbənin mühüm cəhətlərinin tarixi prototipləri

Ordu həm döyüş hazırlığı, həm də ruhu, fədakarlığa hazır olmaq hissi ilə düşməndən üstün olmalıdır. Napoleon qələbənin 3/4-nü ordunun mənəvi qüvvəsində görürdü. Lakin bunlar da hansı silah növlərindən istifadə edilməsini, onun müasirliyinin və effektliliyinin əhəmiyyətini azalda bilməz. Azərbaycanın siyasi rəhbərliyi bu vəzifəni daim diqqətdə saxlamış və uğurla həll edə bilmişdi. Ordumuz döyüş texnikası cəhətincə Ermənistan ordusundan çox güclü idi. Onun cəbbəxanası ən müasir silahların və döyüş texnikasının sərgisini andırırdı. Həm də əsgərlər və zabitlər onlardan ustalıqla istifadə etmək vərdişlərinə yiyələnmişdilər. Pilotsuz uçuş aparatları, radioelektronika susdurma sistemləri, həmçinin, düşmənə hücum etməyə və onu müşahidə altında saxlamağa cavab verən xüsusi döyüş bölmələri müharibədə böyük effekt verirdi. Düşmənin döyüş meydanındakı qərargahları, silah anbarları və təchizat yolları ardıcıl olaraq dağıdılırdı. Azərbaycan ordusu ilk günlərdən havadakı nəzarəti bütünlüklə ələ keçirmişdi. Ermənilər isə havadan müdafiə olunmadıqlarından, radioelektronika vasitələrinə qarşı durmağa qadir deyildilər və bu, onları "kor" edə bilirdi.

Türkiyədən və İsraildən alınmış pilotsuz uçuş aparatları hərbçilərimizə imkan verirdi ki, adi artilleriya zərbəsi ilə hərbi obyektləri vurana qədər düşmənin mövqeləri barədə tam məlumata malik olsunlar və onları təchiz olunmaqdan məhrum etsinlər. Ermənistan özünün Su-30 qırıcı təyyarələrindən də istifadə edə bilmədi. Həm də belə vəziyyət düşmənin ağır itkilər verməsi ilə müşayiət olunurdu.

Türk dronlarının 44 günlük müharibədəki gördüyü işi Ənvər paşanın başçılıq etdiyi türk ordusunun 1918-ci ildə azərbaycanlılara göstərdiyi böyük köməklə müqayisə etmək olar. Bu silah növü döyüşlərdə düşmənin qərargah mənzillərini və obyektlərini bombardman etməkdə öz üstünlüyünü nümayiş etdirdi. Erməni hava hücumundan müdafiə sistemləri İkinci Qarabağ müharibəsində onlara qarşı duruş gətirə bilmirdi.

Türk pilotsuz uçuş aparatları erməni silahlı qüvvələrinin 1 milyard dəyərində olan döyüş texnikasını məhv etdi. Ermənistan 224 döyüş texnikası itirdiyi halda, Azərbaycanın həmin tip texnikadan yalnız 36-sını itirdi. Hava hücumundan müdafiə vasitələri onlara qarşı dura bilmir, çünki yüksək texniki xarakteristikalara və tətbiq olunma təcrübəsinə malikdir. Onlar döyüş əməliyyatları vaxtı insan itkisini, həmçinin, maliyyə və texniki riskləri xeyli azaldır. Bütün sutka ərzində, müxtəlif hava şəraitlərində monitorinq və bombardman etməyi bacarır. Bu silah növü hazırda cəbbəxanada olan ən təhlükəli vasitə hesab olunur.

Döyüşə təsir edən hansısa bir növün, ya priyomun tətbiqi özünün miqyasından asılı olmayaraq, döyüşçüyə yeni silah təsiri bağışlayır, onun üstünlük əldə etməsinə səbəb olur. Silahın təkmilləşməsi olduqca ləng getsə də, dayanmırdı. Hunlar üzəngidən istifadə etdikdən sonra sürətli ox atan süvarilərə malik oldular. Onlar uçan quş dəstəsinə bənzəyirdilər. Üzəngi atlıya əlində iri qılıncı və nizəni saxlamağa imkan verirdi. Məhz üzənginin tətbiqi ilə yaranan ağır süvarilər dəstəsi qorxulu qoşun növünə çevrildi. Piyadalar onlarla bacarmır və böyük itki verirdilər. Hunlar çinlilərdən inəklə və pulla təzminat alırdılar. Attilanın başçılığı altında V əsrin əvvəllərində Romaya gəlib çıxmışdılar. Çingiz xanın monqol imperiyası isə (XIII əsr) Yapon dənizindən Şərqi Avropaya qədər, cənubda isə İraqa qədər uzanırdı. Çingiz xanın süvariləri uzaqda bir nöqtə kimi göründüyü halda, düşmən üstünə yaxınlaşanda qara bulud təsviri yaradırdı. Çingiz xan imperiyasına qədər quldurlar tacirlərə hücum edib, əmlaklarını müsadirə edir və özlərini öldürürdülər. Çingiz xandan qorxu quldurların fəallığını heçə endirdi. İpək Yolu əvvəlki dövrlərdən daha güclü surətdə işləməyə başladı.

Sonrakı yenilik çinlilər tərəfindən kükürdlə şoranın sintezindən hazırlanan barıt, odlu silahların tətbiqinə yol açdı. Avropa müharibələrində ingilis toplarından istifadə olunurdu.

Tarixi təcrübə də göstərir ki, yeni, daha səmərəli silahları olmayan tərəf müharibədə mütləq uduzur, həm də ağır itkilər verməyə məcbur olur. 1514-cü ilin martında Araz çayının mənşəyininin yaxınlığında gedən Çaldıran savaşı bunu bütünlüklə təsdiq edir. Osmanlı imperiyası Səfəvi imperiyası üzərində qəti qələbə çaldı, Şərqi Anadolunu və Şimali İraqı Səfəvi alıb, özünə birləşdirdi.

Ən mühüm fərq ondan ibarət idi ki, Osmanlı daha böyük və yaxşı silahlanmış orduya malik idi, onun sərəncamında çox sayda artilleriya qüvvəsi var idi. Səfəvilərin ordusu tərkib etibarilə ondan 1,5 dəfə kiçik idi və artilleriyaya malik deyildi. Şah İsmayıl döyüşdə yaralanıb, təslim oldu.

Osmanlılar Çaldıran döyüşündə artilleriyadan çox istifadə etmişdi. Axı yarım əsr əvvəl, Avropadan alınan topların köməyi ilə II Mehmet Fateh 1453-cü ildə Konstantinopolu işğal etmişdi. Çaldıran döyüşündə Səfəvilərin bir topu da yox idi, ancaq süvarilərinə bel bağlayırdılar. Top atəşi isə canlı qüvvəni kərənti kimi biçirdi. Müasir silah döyüşdə həlledici rol oynadı, ona görə də osmanlıların qalib gələcəyinə heç bir şübhə yox idi.

Yeni silah növünün əks tərəfdə böyük itkilər verməsinə səbəb olmasının 1898-ci ildə general Kitçenerin başçılığı altında ingilis əsgərləri ilə Omdurmanda Mahdinin tərəfdarları olan sudanlılarla döyüşün nəticəsində görürük. İngilislər yeni Maksim pulemyotlarından istifadə edir, sudanlıları qırırdılar. Mahdi tərəfdarları isə tüfənglə vuruşurdu. Nəticədə ingilislər 18 nəfər əsgər itirdiyi halda, sudanlıların itkisi 12 min nəfərdən ibarət idi.

Azərbaycan ordusu məhz yeni tipli döyüşlər apardığına və ən müasir silahlardan istifadə etdiyinə görə Avropa dövlətləri hərbi dairələrinin diqqətini cəlb etdi. Onlar Azərbaycanın döyüş əməliyyatlarını öyrənməyə cəhd edirlər, çünki ermənilərə qarşı savaşda XXI əsrin müharibəsi nümayiş etdirilmişdi və o, keçmiş müharibələrdən tam fərqli idi. Bu vaxta qədər Avropa təyyarəni "göyün kralı" hesab edirdi. İndi tam əks vəziyyət meydana gəlmiş, kral yeni vasitələr önündə gücsüzə çevrilmişdir. Axı I Dünya müharibəsində də artilleriya "müharibənin allahı" kimi qiymətləndirildi. II Dünya müharibəsi motorlar müharibəsi olduğundan, tanklar və təyyarələr daha böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Tank üstündə top və pulemyot quraşdırıldığından daha mobil və səmərəli silah növünə çevrildi. Ona görə də müharibənin gedişində vuruşan dövlətlər tank və təyyarə istehsalına daha çox fikir verir, onların parkları ən yeni növlər hesabına ardıcıl olaraq təzələnirdi.

Ermənistan ordusu isə son müharibədə öz texnoloji geriliyindən, həm də özləri bunu etiraf etməsələr də, əsgərlərinin fərariliyindən əziyyət çəkirdi. Onların istifadə etdiyi Sovet dövründə istehsal edilmiş hərbi texnika həm fiziki, həm də mənəvi aşınmaya məruz qalmışdı, çox vaxt öz yararsızlığını göstərirdi. Hətta dinc şəhərlərə atdıqları raketlərin bir hissəsi partlamırdı. Lovğalanmağı özünə qalxan hesab edən Ermənistan ordusu müasir silahlarla və texniki vasitələrlə silahlanmış Azərbaycan ordusu qarşısında cılız və miskin görünürdü. Azərbaycan öz iqtisadi inkişafına və böyük maliyyə imkanlarına görə, həm də rəhbərliyin uzaqgörən siyasətinə arxalanaraq yaxşı silahlanmışdı və bu, perspektivdəki qələbəyə inamı möhkəmləndirirdi.

Yeni silahlarla yanaşı, yeni taktiki üsullar da düşməni çaş-baş salmaqla, onun məğlubiyyətinə şərait yaradırdı. Fransa 1870-ci ilin iyulunda Prussiyaya müharibə elan etmişdi, bir ay yarım sonra, 2 sentyabrda Sedanda fransız ordusu təslim oldu və imperator III Napoleon əsir düşdü. Sonra Paris mühasirəyə məruz qaldı. Prussiya ordusunun bu uğuru baş qərargah rəisi Helmut fon Moltkenin hazırladığı planın yerinə yetirilməsinin nəticəsi idi. Bu plana əsasən, Reyn çayından keçməklə dəmir yolu ilə Fransaya üç alman ordusunun sürətlə gətirilməsi kampaniyanın uğurunu həll etmiş oldu. Dəmir yolundan ilk dəfə hərbi məqsədlər üçün belə səmərəli istifadə olunmuşdu.

Fransa Prussiyanın qüdrətinin böyüməsinə mane olmaq istəyirdi, əvəzində Prussiyada və Cənubi Almaniyada milli hisslərin yüksəlişinə, almanların birləşməsinə şərait yaratdı. III Napoleonun şöhrətpərəstliyi isə onun alçalması ilə nəticələndi.

Azərbaycan da 2020-ci il müharibəsində ermənilərin müdafiə planlarını alt-üst edən taktiki yeniliklər həyata keçirirdi. Ermənistan ordusu hücumu mərkəzdən, Ağdam istiqamətində gözləyirdi, burada onun daha güclü istehkamları mövcud idi. Azərbaycan ordusu isə flanqlardan, Füzuli və Ağdərə istiqamətlərində hücuma keçib, ilk gündən döyüş üstünlüyü qazandı. Həm də ermənilərdən fərqli olaraq ordunun təchizatı da sürətli gedirdi, logistika sahəsində də Azərbaycanın düşünülmüş planı öz faydasını verirdi. Pilotsuz uçuş vasitələri isə düşmənin hərbi texnikasını sıradan çıxartmaqda və onun dislokasiyasını dəqiq müəyyən etməkdə mühüm rol oynadı. Bütün bunlar göstərir ki, Azərbaycan rəhbərliyi müharibəyə yeni tələblər səviyyəsində yanaşmağı bacarmışdı, yeni silah növləri və taktiki priyomlar onun böyük üstünlüyünə olan şübhəni isə bütünlüklə yoxa çıxardı.

Silahlardan əlavə, digər mühüm fərq hər iki xalq tərəfindən müharibəyə bəslənən münasibətdən ibarət idi. Ermənistandakı ailələr övladlarının cəbhədə həlak olduğu xəbərini aldıqca, bu ölkədə həyəcan, təşviş hissi və rəhbərlikdən narazılıq böyüyürdü. Azərbaycanlı valideynlər isə ağır itki xəbərini aldıqda, onları haqlamış böyük dərdi yaşamaqla yanaşı, övladlarının şəhidlik zirvəsinə yüksəlməsi ilə fəxr etdiklərini gizlətmirdilər. Matəmlərdə vətənpərvərlik çağırışları daha güclü səslənirdi, həlak olmuş Azərbaycan əsgəri qəhrəmanlıq rəmzinə çevrilirdi. Onlar mərdliklə vuruşmuş, cəsədləri isə evlərinə "qalxan üstündə" qayıtmışdı. Xalqın orduya belə dayaq olması "Ordu elə millət deməkdir" kəlamının müdrikliyini təsdiq etdi.

Qələbəyə gedən yolun enişli-yoxuşluğu dövlət başçısının çiyinlərinə ağır məsuliyyət yükü qoyduğu kimi, müharibədən sonrakı dirçəliş prosesinə başçılıq etməyin özü də heç də asan olmayan bir vəzifədir. Qalib, həm də məğlub xalqa mərhəmətlə yanaşmaq nümunəsi göstərir, mənəvi cəbbəxanasında olan güclü mərhəmət hissini də işə salmağı bacarır. Hərbi paradda ölkə Prezidenti qonşu xalqla da iqtisadi əlaqələrin bərpası imkanını qeyd etdi və göstərdi ki, biz çalışmalıyıq ki, region əvvəlki düşmənçiliyi unudub, sülhsevərliyi ilə seçilən bir məkana çevrilsin. Üçtərəfli bəyanata qoşulmağın özü də qan axıdılmasına son qoymaq qayğısının əyani təzahürü idi. Çünki döyüşlər davam etsə, Xankəndi asanlıqla alınar, Ermənistan ordusu mühasirəyə düşüb, birbaşa məhv olma səhnəsi ilə üzləşməli olardı. Bu isə qonşu ölkə və xalq üçün dözülməz bir fəlakət siqnalı ola bilərdi. Azərbaycan ordusu da növbəti döyüşlərdə itkilər verməkdən xali ola bilməzdi.

Üçtərəfli bəyanat, əslində, Ermənistanın qeyd-şərtsiz təslim olması əlaməti idi və Azərbaycan rəhbərliyinin irəli sürdüyü bütün şərtlər qəbul edildi və bəyanatda Dağlıq Qarabağın statusu məsələsinə, ümumiyyətlə, toxunulmadı. Məğlub Ermənistan artıq öz dərdinə qalmışdı, status məsələsi onu o qədər də maraqlandırmırdı. Müharibənin başa çatmasının gecikməsinə Azərbaycan da maraqlı deyildi, çünki əlavə qan axıdılması davam edərdi. Reallığı gec də olsa qiymətləndirməyi bacaran Ermənistanın siyasi və hərbi rəhbərliyi məcbur qalıb, üç iri rayonun ərazisini döyüşsüz təhvil verdi. Müharibə davam etsə, Ermənistan ordusu ağır vəziyyətə düşə bilərdi. Ordusu yoxa çıxan dövlətin ərazisi də müdafiəsiz qalır, yad isə bu müdafiəni öz üzərinə ya götürmək istəməz, ya da buna tələsməzdi.

Məğlub olanlar bir qayda olaraq, tam iflasdan qaçmaq üçün adətən ordusunu qoruyub saxlamaq barədə fikirləşir. Ağır itkilərlə müşayiət olunan Borodino döyüşündən sonra, ordunu qoruyub saxlamaq üçün ruslar köhnə paytaxt Moskvanı da fransızlara vermək qərarına gəldilər.

I Dünya müharibəsində 1918-ci ilin iyulundakı Marna döyüşündə ağır məğlubiyyətə uğrayan alman ordusunun komandanları Paul fon Gindenburq və Erik Lyudendorf hiss etdilər ki, müharibə davam etsə, onlar heç bir müqavimət göstərə bilməyəcək və alman ordusu məhv olacaqdır. Ordunu xilas etmək naminə onlar kayzer II Vilhelmdən tələb etdilər ki, müharibədə təslim olmağa razılıq versin, əks təqdirdə Almaniya ordusuz qalacaqdır. Almaniya imperatoru əlacsız qalıb, məğlub olduqları barədəki etirafla çıxış edib, özü də taxt-tacdan əl çəkdi. 11 noyabr 1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsi başa çatdı. Kayzer böyük ümidlərlə müharibəyə girmişdi, lakin nəinki heç nə qazanmadı, əksinə, öz imperiyasının və həm də Avstriya-Macarıstan imperiyasının məhvinə səbəb oldu. Bundan əvvəl Rusiya imperiyası, bir qədər sonra isə Osmanlı imperiyası da bu acı taleyi yaşamalı oldular. Almaniya Afrikadakı müstəmləkələrini, Asiyadakı torpaqlarını itirdi, bircə təskinliyi o oldu ki, öz ərazisinə xələl gəlmədi, bir qarış da olsa torpağını itirmədi. Çünki Almaniya ərazisinə Antanta əsgərlərinin ayağı dəyməmişdi, tez təslim olma onu bu bəladan da qorumuşdu.

Telman ORUCOV

(Əvvəli ötən sayımızda)

525-ci qəzet.- 2021.- 3 fevral.- S.17.