"Bir çox hallarda qadınlar gender bərabərliyinin pozulmasının ən böyük iştirakçıları olurlar"

GENDER VƏ İNKİŞAF ÜZRƏ EKSPERT ŞƏMSİYYƏ MUSTAFAYEVA: "AZƏRBAYCAN ANALARI ÖVLADLARINA QADINA DA KİŞİ QƏDƏR HÖRMƏT ETMƏYİ ÖYRƏTSƏLƏR, GENDER MƏSƏLƏSİNDƏ BÖYÜK DƏYİŞİKLİYƏ NAİL OLA BİLƏRİK"

Gender bərabərliyinin pozulması cəmiyyətdə təkcə sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi problemlərlə nəticələnmir. Bu, həm də ayrı-ayrılıqda fərdlərdə psixoloji problemlərə yol açır, komplekslər, özünə dəyər verməmək və öz potensialını reallaşdıra bilməmək kimi illərlə davam edən dərin fərdi problemləri özündə ehtiva edir. Elə bu fərdlər də yaşadıqları cəmiyyəti formalaşdırırlar.

Bəs belə kompleksli cəmiyyət sağlam ola bilərmi?

Bir çox cəmiyyətlərdə hələ də bu cinsi ayrı-seçkiliyin mövcud olmasının əsas səbəbi nədir, bu problemin həll yolları hansılardır?

Azərbaycanda bir sıra qadın inkişaf layihələrinin təşəbbüskarı olmuş gender və inkişaf üzrə ekspert Şəmsiyyə Mustafayeva ilə söhbətimizdə bu suallara cavab tapmağa çalışdıq.

Müsahibəni təqdim edirik.

***

"Sanki dünyanın siyasəti, iqtisadiyyatı, sosial mühiti kişilər üçün dizayn olunub"

-  Şəmsiyyə xanım, siz BMT-nin Baş katibi Antonio Guttereşin istinadən, gender sözlərinə bərabərliyinin dünyada güc məsələsi olduğunu demişdiniz. Bu fikri bir qədər aça bilərsinizmi?

- Antonio Guttereş bu fikri ötən il fevralın 27-də etdiyi çıxışında dilə gətirmişdi. Həmin çıxışda o, çox maraqlı bir misal çəkmişdi, üç min il bundan qabaq Homerin "Odisseya" əsərində Odisseyin oğlu Telemikusun anası Penelopaya dediyi "Sən sakit dur, kənarda dayan, qoy kişilər danışsınlar" - sözlərini xatırladaraq demişdi ki, üç min il keçməsinə baxmayaraq, hələ də mən hətta stol arxasında söhbət edərkən də düşünən kişilərə rast gəlirəm. Yəni qadınlara qarşı diskriminasiya ona görə güc məsələsidir ki, bu, əsrlərlə qədər davam edir. Gücün olduğu hər yerdə - hökumətdə də, biznes sahəsində də, hərbi sektorda da əsrlərlə qərar verənlər kişilər olduğundan elə təsəvvür yaranır ki, sanki dünya kişilər üçün dizayn olunub. O, buna sadə bir misal gətirərək bildirir ki, avtomobillərdəki təhlükəsizlik kəmərləri belə orta statistik kişi üçün nəzərdə tutulduğuna görə avtomobil qəzaları zamanı kəmər taxmasına rəğmən, ölən qadınların sayı kişilərdən daha çoxdur. hətta burada belə, qadınları nəzərə almayıblar. Sanki dünyanın siyasəti də, iqtisadiyyatı da, sosial mühiti də kişilər tərəfindən və kişilər üçün dizayn olunub, qadınlar bu sistemə sonradan əlavə ediliblər.

Guttereş gender bərabərliyinin güc məsələsi olduğunu ona görə deyir ki, bir çox hallarda qərar verənlər kişilər olduğundan gender bərabərliyini təmin etmək mümkün olmur. Bu səbəbdən də qadınların haqlarının bərpa olunmasına nail ola bilməyimiz bu qədər uzun vaxt aparıb.

"Gender bərabərliyinin pozulmasında təkcə kişiləri məsul tuta bilmərik"

- Bir çıxışınızda da patriarxal rejimi bəsləyənin elə qadınların özləri olduğunu deyir, hətta qayınanaları bu sistemin sütunları kimi göstərirdiniz. Sizcə, qadınlarda bu təfəkkürü niyə aşmaq çətin olur, qadınlar niyə fərdləşməyə qarşı müqavimət göstərirlər?

- Çıxışlarımın birində demişdim ki, gender bərabərliyinin pozulmasında təkcə kişiləri məsul tuta bilmərik. Sosial həyatda, xüsusilə bizimki kimi mədəniyyətlərdə bir çox hallarda qadınlar gender bərabərliyinin pozulmasının ən böyük iştirakçıları olurlar. Buna misal olaraq da qayınanaları nümunə göstərmişdim. Amma yalnız qayınanaları nümunə göstərmək, əlbəttə, ədalətsizlik olar. Bu, bütün qadınlara aiddir. Bəs gender bərabərsizliyini təşviq edən, gücü əlində saxlayıb qızlara, qadınlara imkan verməyən, qadınların fikirlərini dəyərli saymayan, onların şəxsiyyətinə hörmət etməyən oğlanları kimlər yetişdirib? Əlbəttə ki, analar. Yəni bizim Azərbaycan anaları övladlarına qadına kişi qədər hörmət etməyi, qadına kişi qədər diqqətlə yanaşmağı öyrətsələr, görün biz nə boyda dəyişiklik etmiş olarıq. Bu məsələdən qadınları məsul tutmağımın tək səbəbi analıqla bağlı deyil. Fikir versəniz, görərsiniz ki, bu gün ölkəmizdə müəllimlərin əksəriyyəti qadınlardır. Uşağın ailədə ilk gördüyü ata-ana, cəmiyyətdə isə bağça müəllimləridir. Hansı ki, onların əksəriyyəti qadınlardır, ibtidai sinif müəllimləri də onun kimi. Bu uşaqlar qadınların əlində böyüyürlər. Cəmiyyətdəki gender bərabərsizliyinin qarşısını almaqda qadınlar çox böyük rol oynaya bilərlər.

"Selektiv abortun Azərbaycan cəmiyyətinə çox böyük mənfi təsirlərinin olacağını düşünürəm"

- Bu yeni dönəmdə istər iqtisadiyyatda, istər siyasətdə, istərsə də ekoloji məsələlərdə, bir sözlə, həyatın bütün sahələrində demoqrafik balansın pozulmasının nə kimi fəsadları ola bilər?

- Selektiv abortun Azərbaycan cəmiyyətinə çox böyük mənfi təsirlərinin olacağını düşünürəm. Dünyada qadınlarla kişilərin təbii nisbəti hər 100 qıza 105 oğlandır. Amma bu nisbət ölkəmizdə 100 qıza 114 oğlan təşkil edir. Bu o deməkdir ki, biz, ölkə olaraq təbii normanın çox kənarındayıq. Bu fərq çox böyükdür və onun cəmiyyət üçün böyük fəsadları ola bilər.

2019-cu ildə 1.4 milyard əhalisi olan Çində kişilərin sayı qadınların sayından 34 milyon çox olub. Gender natarazlığı xüsusilə də evlilik yaşında olan qadınlar və kişilər arasında böyükdür. BMT-nin məlumatlarına görə, 2018-ci ildə hər 280 kişiyə  (15-29 yaş arası) 100 qadın (15-29 yaş arası) var idi. Çindəki bu gender natarazlığı qadınların, xüsusilə də kasıb qadınların müxtəlif yollar və bəhanələrlə Çinə gətirilib insan alverinin qurbanına çevirir. Cəmiyyətdə qadınların azlığı hər sahədə qəddarlığın, cinayətlərin artmasına səbəb olur, bir çox demoqrafik və sosial-iqtisadi fəsadlara gətirib çıxarır.

"Sanki oğlan uşaqları valideynlər üçün sosial müdafiə sistemini əvəz edirlər"

- Niyə ailələr məhz oğlan uşaqlarına üstünlük verirlər?

- Bu sualın cavabı da elə birinci sualdakı güc məsələsindədir.  Oğlanlar cəmiyyətdə qızlardan daha çox gücə malikdirlər və onlar ailəni daha yaxşı müdafiə və təmin edə bilirlər. Oğlanlar daha çox maaş alır, inanca görə, ailə xəttini davam etdirir və yaşlı valideynlərinə baxmaq kimi bir öhdəlikləri də mövcud olduğuna görə, ailələr oğlan uşaqlarına üstünlük verirlər. Sanki oğlan uşaqları valideynlər üçün sosial müdafiə sistemini əvəz edirlər. Ümid edirəm ki, o gün gələcək, ölkəmizdə sosial müdafiə dövlət tərəfindən tam təmin olunacaq. Hazırda bu istiqamətdə çox işlər görülür. Beləcə, artıq atalar və analar da oğlan uşaqlarına sosial müdafiə kimi baxmayacaqlar. Eyni zamanda, gender bərabərliyinin qorunması, qızlarımızın, qadınlarımızın səlahiyyətləndirilməsi onların cəmiyyətdə dəyərini artıracaq, əsirlərlə kök salmış qadın haqqında fikirləri dəyişəcək.

-  Gender bərabərliyini təmin edə bilmək üçün məktəb psixoloqlarının üzərinə daha çox məsuliyyət düşdüyü fikri ilə razılaşırsınızmı? Çünki psixoloji yaddaş insanda uşaqlıqdan kodlanan səhnələrin başqa formalarda təkrar-təkrar yaşanmasına səbəb ola bilir. Beləcə, qız uşağının həyatı çox vaxt zorakılıq gördüyü atanın əlindən zorakılıq gördüyü ərin əlinə keçir. Hətta o, öz iradəsiylə seçim etsə belə. Bu səbəbdən qız uşaqlarında psixoloji yaddaş, öyrənilmiş ssenarini təkrarlamaq kimi reallıqlar da rol oynayırmı?

-  Gender prinsiplərinin pozulmasına əsaslanan zorakılıq barədə onu deyə bilərəm ki, bəli, burada məktəb psixoloqlarının rolu çox böyükdür. Amma iş təkcə məktəb psixoloqları ilə bitmir. Çünki məktəbdə bir psixoloq bütün məktəbə cavabdeh olur. Bu o deməkdir ki, öncəliklə bütün müəllimlərimiz bu sahədə təlimlərdən keçməlidirlər. Ümumiyyətlə, psixologiya və uşaq inkişaf psixologiyası barədə müəllimlərimizin hazırlığı bu cür problemləri aradan qaldırmaq üçün kifayət deyil. Onların əksəriyyəti uşaq, inkişaf psixologiyası haqqında kifayət qədər məlumatlı və həssas olmadıqları üçün valideynləri və ya yaşıdları tərəfindən zorakılığa məruz qalan uşaqlara düzgün münasibət göstərə bilmirlər.

İkinci bir məqam da odur ki, uşaqlar çox zaman başqalarının hərəkətlərindən, davranışlarından öyrənirlər. Sinifdə müəllimin qızlara və oğlanlara münasibəti, qadın müəllimin və kişi müəllimin özünü aparması bu baxımdan öyrənmə prosesində kifayət edir. Bunun özü gənclərə böyük təsir göstərir. Bu, artıq gender məsələsinə qarşı münasibəti, özlərinə verdikləri qiyməti, dəyəri formalaşdırır. Yəni sinifdə müəllim qız şagirdin üstünə qışqırırsa, yaxud "Sən qızsan, sakit dur", "Sən qızsan, səsini çıxartma", "Sən qızsan, yavaş danış" kimi ifadələr işlədirsə, ailədə, cəmiyyətdə olan qəlibləri müəllim də sinifdə tətbiq edirsə, bu, həmin qız uşağının cəmiyyət, ailə tərəfindən formalaşmış, özü haqqında olan yanlış düşüncəsini bir daha müəllim tərəfindən də təsdiqlənmiş hesab edir. Bu düşüncə, "Sən oğlanlardan əskiksən, sən oğlanlardan az danışmalısan, sənin səsin onlardan az çıxmalıdır, öncə onlar gəlir, sonra sən" - qəlibidir. Bu, eyni zamanda, oğlan uşaqlarının özləri haqqındakı düşüncəsinə də çox böyük təsir göstərə bilər. Ona görə də, bu məsələni yalnız psixoloqlarla məhdudlaşdırmaq doğru yol deyil.

Natəvan ABDULLA

525-ci qəzet.- 2021.- 4 fevral.- S.8.