SOS: Gündəm sənəti
udur
"Ay
ağalar, bir zamana gəlibdir..." Ardını
siz gətirin. XVII əsrdə Aşıq
Abbas Tufarqanlının qələmə aldığı
şikayət və nigaranlıq dolu bu qoşmanın ilk
misrasından sonra yüz cür fikir gəlir ağıla.
Necə bir zəmanənin gəldiyi haqda çoxlu
danışmaq və bolluca şikayətlənmək olar. Ancaq bir az
dərinə getsək, yüz-yüz illər öncə elə
Tufarqanlının da bunları dediyini görəcəyik.
Əgər Sokrat eradan əvvəl V əsrdə:
"İndiki cavanlar dəbdəbəyə
alışıblar, pis vərdişlərlə seçilirlər,
başbilənlərə nifrət edirlər, böyüklərə
hörmətləri yoxdu, uşaqlar valideynləri ilə
mübahisə edir, yeməyi acgözlüklə udur, müəllimləri
bezdirirlər..." - söyləməsəydi, bütün əndişələrimizi
müasirliklə bağlamağa haqqımız
çatardı. Kosmosa uçuşu, ozon
qatının deşilməsini, atmosferin çirklənməsini
və texniki tərəqqinin əti, canı, qanı olan
insandan robot yaratdığını da səbəb gətirə
bilərdik. Axı, dünya sadəcə
öz oxu deyil, insan, insanlıq ətrafında dövr edirsə,
deməli, bütün xoşbəxtliklərin də, bədbəxtliklərin
də başlanğıc və sonuc nöqtəsi odur. Dünya tarixinə nəzər salanda qəribə
bir qapalı dairənin şahidi oluruq. İnsan
yarandığı gündən axtarışdadı, lap elə
Adəmlə Həvvanın özündən başlanır
bu... Bir buğdanı dadmaq cəsarəti cənnətdən qovulmaqla nəticələnibsə,
sonrakı nailiyyətlərin fəsadları daha ağır
olub. Soyuqdan canını qoymağa yer tapmayan insan
ildırımdan od götürüb, ocaq qalayıb isinib, amma
tezliklə bundan silah da düzəldib, elektrikin yaranmasıyla
dünya zülmətdən qurtulub, ancaq bu, həm də
işgəncə "kətilində" gen-bol istifadə
edilib. Bütün böyük və faydalı kəşflərin
əks təsiri var, bir sözlə... Sanki
dünya inkişaf etdikcə, qabağa getdikcə
özü-özünü tənzimləyir, içərisindən
yeyir, azaldır, tükəndirir. Zaman durmadan qabağa
gedir, hər yeni doğulmuş körpənin adına
bank hesabı açılır ki, xalqların sayı
azalmasın, amma bir əsrə sığan müharibələrin,
terror hadisələrinin nəticəsində yüzlərin,
minlərin ölümü də adi, sadə gedişat kimi
qarşılanır. Paradoksların, təzadların,
tərsəməzhəblərin içərisində
itib-batıb dünya. Lakin daha dəhşətlisi
bu dövrün adamının bunların arasında
özünü itirməsidir. Yer kürəsinin
sürəti ilə insan təfəkkürünün və
texnikanın sürəti yarışa çıxıblar
sanki. Və bu gün görünən odur
ki, insan məğlub vəziyyətdədir.
Əslində,
bunlar çox, lap çox deyilib, müzakirə olunub,
yazılıb... Və səmavi kitablardan
başlayıb, folklordan keçib, klassiklərə baş
vurub çağdaş mətnlərə gəlib
çıxanda eyni dərdlərin, oxşar mövzuların
necə təkrarlandığı açıq-aydın
görünür. Sanki bütün
sualların cavabı var; deyilib, yazılıb, gələcək
nəsillərə mesaj olaraq göndərilib. Amma nədən bu yazılanlar dünyanı düzəltmir,
dəyişmir, sakitləşdirmir, sabitləşdirmir? Bəlkə oxuyan azdır, ona görə?
Görkəmli Kolumbiya yazıçısı, Nobel
mükafatı laureatı Qabriel Qarsiya Markes yazırdı ki, ədəbiyyat
olmasaydı da, dünya zərrəcə dəyişməzdi. Elə
deyildiyi gündən bu fikir mübahisə mövzusudur. Ədəbiyyat, sənət var və biz onun
olmayacağı təqdirdə dünyanın necə bir şəkildə
dövr edə biləcəyini yalnız fərziyyə kimi
ağıla gətiririk.
Korney
Çukovski "Mənəvi savadsızlıq
haqqında" adlı məqaləsində deyirdi:
"Axı insan elmi və texniki sahədə nə qədər
uğur qazansa da, güclü ədəbiyyat, poeziya, musiqi, rəsm
sənəti aludəçiliyi olmayıbsa, bu emosional təlimi
keçməyibsə, qəlbi həmişə eybəcər
qalacaq. Belə adamlarla elə ilk tanışlıqda mən
onların dəhşətli nöqsanını - psixikalarının
miskinliyini, "kütqəlbliliyini" (Hersen ifadəsi ilə)
hiss edirəm. Sənətə aid estetik
heyranlığı yaşamadan gerçək mədəni
insan olmaq mümkün deyil. Bu ali
hissləri daşımayan adamın siması da, səsi də
ayrı cürdür. Əsl mədəni
adamı mən intonasiyasının elastikliyindən və zənginliyindən
tanıyıram".
İnsan xarakterini, mahiyyətini 2-5 yaşlı
uşaqları qəribə sözləri ilə ifadə edən
Çukovskinin bu fikirləri də xeyli
düşündürür. Həm də Markes "nəzəriyyəsinin"
davamı kimi... Bir daha təkrar edirəm, bəlkə
yazılanlar - daha çox da bədii ədəbiyyat
oxunmadığı, rəflərdə toz basdığı
üçün effektsizdir?!
Misal üçün, dünya XXI əsrdə hələ
də xəstəlikdən "təəccüblənirsə",
virusun əlində acizdirsə, deməli,
hazırlıqsızdır. Amma Allah yerə göndərdiyi elə
ilk kitablardaca xəbərdarlıq etmişdi, axı:
"Bütün bəlalar biri o birinin ardınca baş verəcək
- bütün xalqlar və torpaqlar bu bəlalarla üzləşəcəklər.
Vəba, aclıq, quraqlıq, zəlzələ
hər yerdə olacaq. Bu fəlakətlər
bir-iki günə bitmədiyi kimi, bir-iki yerdə də olmayacaq.
Əksinə - fəlakətlər daha
böyük ərazilərə yayılacaq və getdikcə
daha da sərt olacaqlar. Eyni zamanda, bir-birinin
ardınca həşəratların yaydığı
epidemiyalar yaranacaq və hannibalizmin təzahürləri hər
yerdə yaranacaq. Bu, mənim məhkəməmdir".
Image
result for scream munch
Yevanqeliyadan
gətirdiyim bu parçanın elə 21 əsr yaşı var
ey... Bundan sonra dünyaya bəxş edilmiş səmavi
kitabların hər birindən anoloji proqnozları tapa bilərik...
Məncə, xalq da folkloru gələcəyə mesaj kimi
yaradıb; yunanların "İlliada",
"Odisseya"sı, hindlilərin "Mahabbarata",
"Ramayana"sı, rusların "İqor Polku
dastanı", qırğızların "Manas"ı,
türklərin "Kitabi Dədə Qorqud"u sadəcə
istedadlı millətlərin yaradıcılıq nümunəsi
deyil, həm də həyəcan təbilidir. Amma və lakin...
Nəticə odur ki, insan hələ də tanımır
özünü, özünüdərk prosesindən keçə
və qurtula bilməyib çağdaş Homo Sapiens.
Və bu günün mənzərəsindən aydın olur;
müasir adam keçmişi oxuyub, öz ədəbiyyatından,
tarixindən nəticə çıxarıb, böyük vətən
- qlobal dünya (necə istəyirsiz adlandırın) vətəndaşı
kimi yaşaya bilmir... Sadəcə oxumur ona
görə. Qorxulu olan da budur ki,
texnologiyalar, internet, şəbəkələşən
münasibətlər sistemi "gündəm" dediyimizin
diktəsi altındadır. Qeybət, dedi-qodu, neqativ
püskürmələri "leqallaşıb"... Hər kəs
siyasi, sosial, psixoloji analitik olub və bu qatmaqarışıq
aləmdə tumunu çırtlayıb, serialına baxıb
telefonunda beş-on şərh yazan, orta məktəbi zorla
bitirib qonşu kəndə ərə gedən filankəs
arvadla mütəxəssislər, ziyalılar, fikir adamları
eyni cür işarələnib, yan-yanaşı dururlar... Bütün bu problemləri danışdıqca,
yazdıqca çıxışı tapılmaz olan labirintin
dolanbaclarında başağrısı tutur adamı.
Təbii,
burda bir mərkəz xətti, qızıl orta da gözlənilməlidir...
Yəni başını qaldırmadan kitablara taxılıb, gecə-gündüz
oxuyub real həyat sevinclərindən uzaq düşən
adamdan nə Molla Pənah olar, nə də Adam... Ancaq bu
gün böyük əksəriyyət kitabdan yüz kilometr
uzaqdı və heç öz həyatını da
yaşamır... Sadəcə azarkeşdi, müşahidəçidi,
açar deşiyindən kiminsə ömrünü güdəndi...
Bütün bunlar ümidsizləndirir! Amma mən
yenə də bir məsələyə diqqət çəkməklə
sənətin xilasedici gücünə inanmaq istəyirəm.
Bu gün kütlənin, əksəriyyətin qeybəti
işə-peşəyə çevirməsi, öz
gözündə tiri görməməsi, ayıbına kor
olmayıb kəmlik kompleksini ayrı birini
aşağılamaqla ört-basdır etməsi və nəticədə
aqressiyanın boydan, mənfi enerjinin xirtdəkdən olması
ciddi problemdi... Deyirlər insan başını necəsə
qatmalıdı, vaxt-öldürməlidi... Bəli,
çağdaş adam vaxt qatilidir... Amma mən
soruşmaq istəyirəm:
- İki nəslin düşmənçilik etməsi,
amma bu ailələrə aid gənclərin bir-birini sevməsi
aşağı məhəllədə müzakirə oluna bilərmi?
- Ərindən, ailəsindən və bütün
dünyadan bezmiş qadının intihar etməsi kimi bəd xəbərləri
hər gün nə qədər oxuyuruq?
-
Qovuşa bilməyib xəstəlik tapan, havalanan, başı
xarab olan adamlar azdırmı bu günün özündə də?
Bu siyahını çox uzatmaq olar və belə formada
yazanda ən ucuz dedi-qodu təsiri bağışlayır, məişət
hadisəsinə bənzəyir. Amma bu mövzularda Şekspir, Tolstoy,
Füzuli yazıb... Deməli, o ucuz müzakirələr,
qalmaqallar, qeybət səviyyəsində olan "gündəm"
sənətə çevrilincə saflaşır, mənalanır,
savaba çıxır... Və bəlkə əslində,
çoxluq-kütlə bunları oxusa, başqa cür
yanaşar - sevənlərə, intihar edənlərə, əqidəsindən
dönməyənlərə?! Axı sənət
insanı öyrədən, ən qəliz və qəribə,
ən çətin və dözülməz cəhətlərini
anladan yeganə elmdir... Və bu günün insanı
Culyettanı, Leylini, Madam Bovarini, Annanı, Miss Düsseldorfu,
Şirini, Fitnəni, Nüşabəni
tanımadığı üçün Qadının mətbəxdən
kənar bir çox hərəkətlərini
biabırçılıq kimi yozur... Bir də insan təbiət
etibariylə tənbəldi, zəhmət çəkmək,
anlamağa çalışmaq, dərinliyə getmək
qınamaqdan qat-qat çətindir... Və çətindirsə,
pultu qoyub, planşeti əlinə alan, onu kənara
atıb telefonla əl sıxan adam yüzlərlə səhifəni
niyə çevirsin, beynini nə üçün yorsun ki... Görünür, elə ən ciddi və təhlükəli
məsələ insanların, insanlığın
canını rahat istəməsidi.
Lap əvvəldə bütün
yazılanların təkrarlanması və problemlərin
çoxdan qələmə alındığını dedim...
Elə bu yazdıqlarım da yeni deyil! Və mənim xoruz səsi
eşitməmiş nə isə bir söz demək niyyətim
də yoxdur! İntəhası gəmiçilər
sayağı SOS siqnalının məqamı olduğunu
yaxşı başa düşürəm. Morze əlifbası
ilə, işarələrlə göndərilən SOS xəbərinin
açması maraqlıdı. Gəminin təhlükədə
olmasını, batmağına az qaldığını
görən heyət SOS deyib həyəcan siqnalı göndərirmiş.
İngiliscə - SAVE OUR
SOUL - yəni "Bizim ruhumuzu xilas edin" - anlamı verir... Necə də
yerinə düşür. Sənətin, ədəbiyyatın,
kitabın gündəmə uduzduğu, sosial şəbəkə
fenomenlərinin qabağına sadəcə bir stəkan
çay qoyub ağzını marçıldadaraq
danışıb yüzlərlə adamı məşğul
etdiyi məqamda batan gəmimizi xilas üçün SOS desək,
nəticə verərmi?! Bəlkə elə
özümüzdən başlayaq?! Sən bu gün
telefonunu iki-üç saatlıq kənara qoyub Leyli ilə, ya
da Kerri bacı ilə tanış ola bilərsən?!
İnanın mənə, onlar plastik cərrahların ucuzvari
yaradıcılığı olan və telefonun ekranına yerləşməyən
silikon ledilərdən qat-qat maraqlıdırlar!..
PƏRVİN
525-ci qəzet.- 2021.- 6 fevral.- S.15.