Vətən naminə fədakarlığın silinməyən izləri.

NAXÇIVANA DAİR TARİXİ SƏNƏDLƏRİN TƏDQİQİNDƏ CAHANGİR BƏY

QAYIBOVUN DA DƏYƏRLİ XİDMƏTLƏRİ VAR

Kəngərli arxivinin sənədləri əsasında 1936-cı ildə nəşr edilmiş "Perednəə Aziə v dokumentax (seriə paməti Ö.N.Marra). Kn.1. Naxiçevanskie rukopisnıe dokumentı XVII-XIX vv, Tiflis, 1936" kitabında sənədləri tərcümə edənlərdən biri də Cahangir Qayıbovdur.

K.N.Smirnovun şəxsi arxivindəki sənədlərdə Cahangir bəyin adına tez-tez rast gəldiyimiz üçün onun kimliyi bizi çox maraqlandırdı. Axtarışlar bu vətənpərvər eloğlumuzun tərcümeyi-halından bəzi səhifələri üzə çıxardı. Çünki o da ömrünün ən yetkin çağlarını Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının sənədlərinin araşdırılmasına, tərcümə edilməsinə sərf edib. Qeyd edək ki, hərbi tədqiqatçı Ş.Nəzirlinin yazdığı kitabda ("Arxivlərin sirri açılır", Bakı, 1999) Qafqaz müftisi Hüseyn əfəndi Qayıbov haqqında ətraflı məlumat vardır. Müəllif burada onun oğlu Cahangir bəyin fotoşəklini də verib. Cahangir bəyin həyat yoldaşı general Əmir Mirzə Qacarın qızı olduğundan akademik Ç.Qacar ("Kadjarı" kitabı, Bakı, 2002) onunla bağlı daha ətraflı məlumat verib. Amma Cahangir bəy Qayıbovun Azərbaycan tarixinin parlaq səhifələrindən olan Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının olduqca mühüm sənədləri ilə apardığı tarixi axtarışlar açılmamış səhifə kimi qalmaqdadır. Ona görə də müxtəlif illərdə Gürcüstanda - Dövlət Tarix Muzeyində, Milli Arxivdə, Elmlər Akademiyasının Elmi Arxivində, Əlyazmalar İnstitutunda (indiki Milli Manuskriptlər Mərkəzində) və Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivində axtarışlar aparmışıq. Biz bu yazımızda poliqlot, iqtisadçı Cahangir bəy Qayıbovun bir mükəmməl ərəbşünas, farsşünas kimi tariximizlə bağlı araşdırmalarından, farscadan və ərəbcədən ruscaya tərcümələrindən söhbət açmaq istəyirik.

Cahangir bəy Mirzə Hüseyn oğlu Qayıbov 1882-ci ildə Tiflisdə Qafqaz müftisi Mirzə Hüseyn Əfəndinin ailəsində doğulmuşdu. Onun atası otuz üç il müfti vəzifəsində işləməklə bərabər, dövrünün olduqca savadlı, maarifpərvər ziyalılarından olmuşdu. Yazıçı M.F.Axundovun və Firudin bəy Köçərlinin ən yaxın dostu olan Mirzə Hüseyn Əfəndi haqqında o vaxtlar Tiflisdə nəşr edilən rus dilli qəzetlərdə bolluca yazı materialları vardır. O, öz övladlarını da həyata çox yaxşı hazırlamışdı.

Müftinin sevimli oğlu Cahangir bəy ərəb, fars və rus dillərini mükəmməl bilirdi. Onun harada təhsil alması haqqında sənədi tapa bilməsək də, "Səda" qəzetinin 1911-ci il 13 fevral nömrəsində maraqlı bir fakt vardır:

"...Bir sənə bundan müqəddəm əcnəbi dram dəstələrinin təsdiq olunmuş qanunnamələrini cəm edib özləri üçün bir qanunnamə yazıb Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə və Cahangir cənablarının məsləhətləri ilə təzə yazılmış "Tiflis dram cəmiyyəti" qanunnaməsini hökumətə təqdim edib təsdiq olunmasını rica edirlər. Yanvarın otuzunda dram cəmiyyətini idarə etmək üçün səkkiz nəfərdən ibarət: ...Nadir bəy Qayıbov, Eynəli bəy Sultanov, Yusif bəy Tahirov, Mir Rövşən bəy Əfəndizadə və Əlimirzə bəy Nərimanov və digərləri seçildilər".

Nadir bəy də Cahangir bəyin qardaşıdır. Deməli, 1911-ci ildə Cahangir bəyin 19 yaşı olsa da, o, Mirzə Cəlil kimi ustad bir yazıçının hörmətlə yanaşdığı cavanlardan idi.

Qeyd edək ki, Azərbaycan tamaşaları ilk dəfə göstərilən əzəmətli bina indi də Tiflisin Rustaveli prospektindədir. Hər gün arxivlərə və Əlyazmalar İnstitutuna gedərkən bu binanın önündə dayanır, vətənpərvər insanları yada salır, sanki axtarışlar üçün mənəvi güc toplayırdım...

1912-ci ildə Zaqafqaziya müftisinin oğlu Cahangir bəy İranda Tehran şəhərindəki borc-hesab bankında işləyirdi. Yəqin ki, elə həmin vaxtlardan K.N.Smirnov onu tanıyırmış. Cahangir bəy 1912-ci ildə məşhur general Əmir Kazım Mirzə Qacarın Tehranda işləyən qızı Ziba xanımla ailə qurur. Yeri gəlmişkən, Kəngərli sənədlərinin tədqiqində həyat yoldaşına yaxından kömək edən Ziba xanım 20 iyun 1889-cu ildə Tiflisdə doğulmuşdu. 1908-ci ildə Peterburqdakı Vətənpərvərlər İnstitutunu bitirmiş və İran şahının sarayına vəliəhdin tərbiyəçisi kimi işə dəvət edilmişdi. O, Tehrana anası Gövhər xanım və kiçik qardaşı Darab Mirzə ilə birlikdə getmişdi. Onlar məşhur Gülüstan sarayı ərazisindəki binada yaşayırdılar. Gənc ailənin Fatma adlı qızları Tehranda anadan olur. Buna görə də, Cahangir bəyin ailəsi Tiflisə qayıtmağı qərara alır. 1914-cü ildə Tiflisdə İzzət xanım adlı qızları doğulandan sonra Bakıya köçürlər. Ziba xanım Bakıda nəşriyyatların birində işləyir və ictimai işlərdə yaxından iştirak edirdi.

1919-cu ilin sonunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən Cahangir bəy İstanbula işləməyə göndərilir. O, burada Azərbaycan hökumətinin maliyyə müşaviri vəzifəsini icra edir. Cahangir bəy ailəsini də özü ilə Türkiyəyə aparır. Qızları İstanbuldakı fransız kollecində təhsil alırlar.

1925-ci ildə Cahangir bəyin ailəsi Tiflisə qayıdır. Onun həyat yoldaşı Ziba xanım Tibb texnikumunu bitirir.

Cahangir bəy ailəsini dolandırmaq üçün Tiflisdə müxtəlif işlərdə çalışmalı olur. Qafqazşünaslıq İnstitutunun işləri içərisində 15 nömrəli bir əmrə rast gəldik. Əmr 17 aprel 1934-cü ildə imzalanıb. Əmrdə deyilir ki, aşağıdakı adları çəkilənlər 15 apreldən Yaxın Şərqi (Türkiyə və İranı) öyrənən sektorun ştatlı elmi işçiləri hesab edilsinlər. Onlardan doqquzuncusu Cahangir bəy Qayıbovdur. Hətta, aylıq məvacibinin 300 rubl olması da göstərilib. 3 dekabr 1935-ci ilə aid 244 nömrəli əmrdə isə onun müqavilə əsasında əməkdaş olduğu yazılıb. Həmin əmrdə deyilir ki, elmi işçi K.N.Smirnov və müqavilə əsasında işləyən əməkdaş Cahangir bəy Qayıbov 3 dekabrdan 25 dekabra kimi İrəvan şəhərinə elmi iş üçün ezam olunurlar. Onlar İrəvan xanlarının məktublar külliyatını tapıb, ruscaya tərcümə edib nəşr etdirəcəkdilər.

Həmin məktubların tərcümə variantı çapa hazır vəziyyətdə Smirnovun arxivində qalıb. Yeri gəlmişkən, həmin əsəri çapa hazırlayırıq. Elə həmin əmrin ikinci bəndində Cahangir bəyin institutun ştatlı elmi işçisi qeyd olunduğunu yazırlar. Hətta, 16 dekabrdan aylığı da göstərilib: 300 rubl (ayda). Gürcüstan Milli Arxivində onun həbs olunma və güllələnmə sənədlərini tapdıq. 1938-ci ildə K.N.Smirnovu və Cahangir bəyi həbs edib gizlincə məhv ediblər - güllələyiblər. Uzun illər həyat yoldaşları onları axtarıblar. K.N.Smirnovun həyat yoldaşının bu haqda kədərli xatirələri var. Hər ikisinin ailəsinə güllələnmə xəbərini vermirlər.

Cahangir bəyin həbsindən sonra Ziba xanım məcbur olur ki, Bakıya köçsün. Onun qızları burada ali təhsil alırlar.

Ziba xanım isə ömrünün sonunadək, yəni 1964-cü ilə qədər Bakıdakı 1 nömrəli göz xəstəxanasında işləyib.

Burada bir məsələni deməmək insafsızlıq olardı. Ziba xanımın atası Əmir Kazım Bəhmən Mirzə Qacarın oğlu idi. Çar ordusunun məşhur generalı idi və 1918-20-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordu quruculuğunda yaxından iştirak etmişdi.

1920-ci ildə Gəncənin hərbi komendantı olan general ÇK-nın rəisi Tuxarelinin göstərişi ilə qəddarcasına qətl edilmişdi. Onun 6 övladı: Manica xanım, Darab Mirzə, Leyla xanım, Ziba xanım, Davud Mirzə, Aliyə xanım yaşamaq üçün çox əziyyət çəkdilər.

Axı, onlar da xoşbəxt, asudə yaşamaq istəyirdilər. Amma belə olmadı. Manica xanım və Darab Mirzə xarici ölkələrdə, qürbət ellərdə yaşamalı oldular. Leyla xanım özünə fransız adı götürüb Fransada vətən həsrətilə yaşadı. Aliyə xanımı isə həbsxanada öldürdülər. Təkcə Zibaxanım ağılagəlməz təqiblərin məngənəsində vətəndə yaşaya bildi. Çox sevdiyi Cahangir bəy də K.N.Smirnov kimi yoxa çıxdı.

Generalın həyat yoldaşı Gövhər xanım Mirzə Cəlilin çox ehtiram bəslədiyi ziyalı xanımlardan olub. Həmidə xanım məşhur xatirələrində (o illər çox qorxulu olsa da) onun adını çəkib...

Gövhər xanımın 6 övladı ilə birgə şəkli var. Ana şad-xürrəmdir. Bəlkə də məsum uşaqları nələr gözlədiyindən xəbərsizdir?! O, 1927-ci ildə vəfat edəndə təqiblər olsa da, ərindən savayı, hələ ki, ailələrindən kimsəni öldürməmişdilər.

Tale Cahangir bəyi və Ziba xanımı da doğma Naxçıvanımızın tarixini araşdırmaq işinə çəkib gətirdi. Cahangir bəy böyük məhəbbətlə olub-qalan günlərini bu müqəddəs işə sərf etdi. Qədim, müstəqil Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi olan Naxçıvanda bu vətənpərvər insanları bu gün də dərin hörmətlə yad edirlər.

Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunub

525-ci qəzet.-2021.-18 fevral.- S.11.