Multidissiplinar dilçilik" kitabına ön söz

Bu günlərdə "Elm və təhsil" nəşriyyatında akademik Nizami Cəfərovun universitet tələbələri üçün "Multidissiplinar dilçilik" dərs vəsaiti çapdan çıxıb. Vəsaitin elmi redaktorları dosent İsmayıl Temiroğlu və professor Nadir Məmmədli, redaktoru Dəyanət Osmanlıdır. Müəllifin "Ön söz"ünü təqdim edirik.

Keçən əsrin ortalarından başlayaraq dilə (əslində, nitq fəaliyyətinə) müxtəlif elmlərin ardıcıl maraq göstərməsi müşahidə olunur ki, bunun da nəticəsində klassik dilçiliyin tənəzzülü kimi səciyyələndirilən multidissiplinar dilçilik dövrü başlayır. Dili istər təbii mövcudluğunda, istərsə də sxematik olaraq araşdıran müxtəlif elmlərin dilçiliklə əməkdaşlığı, doğrudur, heç də həmişə məhsuldar olmamış, bununla belə, qazandığı elmi nüfuzu (və populyarlığı) vaxtaşırı olaraq mübahisə predmeti olsa da, etnolinqvistikanın ardınca tarix səhnəsinə çıxan sosiolinqvistika, psixolinqvistika, praqmalinqvistika, linqvokulturologiya kimi multidissiplinar sahə və ya istiqamətlər artıq müstəqil inkişaf yoluna düşmüşdür.

Multidissiplinar dilçilik özünün müxtəlif təzahürlərində nə qədər geniş bir intellektual məkana çevrilsə də, dahi Ferdinand de Sössür tərəfindən XX əsrin əvvəllərində hüdudları müəyyənləşdirilmiş "əsl dilçiliy"i nəinki əvəz etmək, hətta sıxışdırmaq belə iqtidarında deyil. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, həmin "əsl dilçiliy"in dərslərini almadan multidissiplinar dilçiliyin meydanına girmək çətindir. Onun elə bir sahəsi və ya istiqaməti yoxdur ki, bir-birindən fərqli mülahizələri bu qədər həvəslə ehtiva etməmiş olsun.

Müşahidələr göstərir ki, multidissiplinar dilçilik interdissiplinar (məsələn: dilçilik - fəlsəfə, dilçilik - riyaziyyat , dilçilik - sosiologiya, dilçilik - psixologiya və s.) maraqları gözləməklə yanaşı, özünün müxtəlif təzahürləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin güclənməsini də təmin edir (məsələn: etnolinqvistika - sosiolinqvistika, sosiolinqvistika - psixolinqvistika, psixolinqvistika - koqnitiv dilçilik, psixolinqvistika - koqnitiv dilçilik - praqmalinqvistika və s.). Və görünür, interdissiplinarlıqdan (iki fənn arası əlaqələrdən) multidissiplinarlığa (çox fənn arası əlaqələrə) keçidi müasir multidissiplinar dilçilikdə yalnız kəmiyyət deyil, həm də keyfiyyət göstəricisi saymaq olar.

Bir mühüm məqam isə ondan ibarətdir ki, XX əsrin ortalarından sonra meydana çıxan əsas dilçilik nəzəriyyələri (məsələn, Noam Xomskinin törədici qrammatikası) dilçiliyin multidissiplinar sahələri ilə bu və ya digər səviyyədə həm hesablaşmalı, həm də əməkdaşlıq etməlidir ki, bu, bir tərəfdən, yeni nəzəriyyənin daha geniş yayılmasına kömək edirsə, digər tərəfdən, multidissiplinar təzahürlərə yeni mövzular verməklə onların həmin mövzular ətrafında təmərküzləşməsinə gətirib çıxarır.

Oxuculara təqdim olunan kitabda multidissiplinar dilçiliyin ən populyar sahə və ya istiqamətlərindən bəhs edən beş oçerk verilmişdir.

Nizami CƏFƏROV

525-ci qəzet.- 2021.- 25 fevral. S. 9.