"Kitabi-Dədə Qorqud" anadilli Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının başlanğıc mərhələsi kimi

"

"Kitabi-Dədə Qorqud" adı altında yazılı mətn şəklində bizə gəlib çatmış "Dədə Qorqud" eposu Azərbaycan milli bədii düşüncə tarixinin onurğa sütununu təşkil edir.

 

Bu epos müasir milli şüurda "Azərbaycan" adı ilə işarələnmiş bədii sistemin "nüvəsi" kimi çıxış edir: ədəbiyyat tariximiz özünün bütün struktur səviyyələrində "Dədə Qorqud" eposuna fokuslanmaqla öz bədii kimliyini onda qorunan milli-identifikativ kodlar sisteminə əsaslanaraq müəyyənləşdirir. "Qorqud" eposu Azərbaycanda ədəbiyyatın tarixi ilə Azərbaycan ədəbiyyatının tarixini vahid ədəbi-bədii düşüncə sistemində qovuşdurmaq, Azərbaycan insanının üzərində  gəzdiyi və yaddaşında gəzdirdiyi "ana torpaqda" fasiləsiz şəkildə yaratdığı ədəbiyyatın real kosmoloji kontinuumunu müəyyənləşdirmək üçün müasir ədəbi şüur tarixçisinə milli-bədii identifikasiya modelini verir. Bu, müasir Azərbaycan filoloji-estetik fikrinin patriarxı Yaşar Qarayevin yazdığı kimi, "Kitabi-Dədə Qorqud"un "xalqın qan və gen yaddaşı", "bədii və genetik arxetipi", "mənəvi intibahın simvolu, milli heysiyyətin və özünüdərkin sənədi" olmasının təzahürüdür. Təsadüfi deyildir ki, "Dədə Qorqud" dastanı akademik İsa Həbibbəylinin bu yaxınlarda nəşr olunmuş "Kitabi-Dədə Qorqud": yazılı epos və ya epopeya" monoqrafiyasında da (Bakı, "Elm", 2020, 280 s.) Azərbaycan milli-ədəbi şüur tarixi üçün son dərəcə aktual olan bir məsələnin - "anadilli Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının başlanğıcı" probleminin həlli modeli kimi götürülmüşdür.

 

Monoqrafiyaya yazdığı ön sözdə onun "qorqudşünaslığın tamamilə yeni və başqa, çox mühüm mərhələsini təşkil etdiyini" göstərən yazıçı Anarın vurğuladığı kimi, "İ.Həbibbəylinin araşdırmasında "Dədə Qorqud"un açılmamış "üç ən əsas sirrinin" cavabı tapılır:

 

1. Əsərin yaşı, yəni yaranma tarixi;

2. Əsərin yaradıcısı, müəllifi;

3. Əsərin janrı - daha dəqiq desək, "Kitabi-Dədə Qorqud"un yazılımı, şifahimi ədəbiyyata aid olması.

 

Öz növbəmizdə qeyd edək ki, dörd fəsildən ibarət olan monoqrafiyada bütün bu məsələlərin  hamısından geniş şəkildə bəhs olunur, lakin əsərdə müəllifin diqqəti əsas olaraq bir nöqtəyə - "anadilli Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının başlanğıcı" probleminə yönəlmişdir. Bütün digər məsələlər onların qoyuluşu, yanaşma üsulları, təhlil aparatı, analitik emalı, nəzəri-metodoloji aprobasiyası və sair baxımından "Kitabi-Dədə Qorqud"un anadilli Azərbaycan ədəbiyyatı müstəvisində şifahi bədii düşüncə kodundan yazılı koda keçid (daha dəqiq desək, diferensiasiya) mərhələsini təşkil etməsinin əsaslandırılmasına xidmət edir. İsa Həbibbəylinin bir müəllif kimi bütün diqqəti bu mərhələyə yönəldiyi üçün əsərin bütün məzmunu, strukturu və s. bu əsas ideyanı gerçəkləşdirir.

 

Azərbaycan humanitar-filoloji fikir tarixində "Kitabi-Dədə Qorqud"un "anadilli Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının başlanğıcı" olması ideyasının "monoqrafik tarixi" var. Akademik Kamal Abdulla həmin ideyanı 1991-ci ildə çap etdirdiyi "Gizli-Dədə Qorqud" kitabında "mif və yazı" müstəvisinə gətirmiş, onilliklər boyunca təkrar-təkrar aprobasiya etmiş və nəhayət, onu 2009-cu ildə "Mifdən Yazıya..." paradiqması şəklində sabitləşdirmişdi. Akademik Nizami Cəfərov sözü gedən ideyanı 1999-cu ildə çap olunmuş kitabının adında "Eposdan kitaba" şəklində təcəssüm etdirmiş, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanını şifahi eposdan yazılı ədəbiyyata keçidin poetikasını özündə əks etdirən abidə kimi səciyyələndirmişdi. 

 

Qeyd edək ki, "Dədə Qorqud" dastanı üç akademikin hər birinin yaradıcılığında iki bədii özünüifadə kodunun - şifahi və yazılı "ədəbiyyatların" birindən o birinə keçid prosesi, qarşılıqlı təmas (diffuz) sahəsi və diferensiasiya mərhələsində  götürülmüşdür.

 

Kamal Abdulla üçün "Kitabi-Dədə Qorqud" özündə mif və yazı təfəkkür tiplərini qovuşduran abidədir. Müəllifə görə, mifologiya "yaşayış üsulu", "fəlsəfi-etik, hüquqi-normativ sistemdir". Bu halda "yazı" mifdən boy atan, ondan diferensiasiya edən və zamanla müstəqilləşən, "başqalaşan" sistemdir. Kamal Abdulla onilliklər boyunca inkişaf etdirdiyi tədqiqatında ortaq genetik korrelyativ əsasa malik "mif" və "yazı" kodlarının qarşılıqlı münasibətlərini dastanın bədii strukturunun makro və mikro elementləri səviyyəsində funksionallaşmış dinamikasını modelləşdirməyə çalışmışdır.

 

N.Cəfərov üçün "Kitabi-Dədə Qorqud" epik potensiyanın tarixi-mədəni transformasiyasının sistemlərarası poliqonudur. Eposu, "sadəcə, dastan deyil, müxtəlif süjetlər, motivlər verən, mənsub olduğu xalqın ictimai-estetik təfəkkürünü bütövlükdə ifadə edən möhtəşəm dastan - potensiya" hesab edən müəllif yazılı "Kitabi-Dədə Qorqud" ilə şifahi "Dədə Qorqud"a epos potensiyasının diferensial təkamülü, transformativ hərəkəti kimi yanaşmışdır.

 

Göründüyü kimi, K.Abdullanın yanaşmasında "çıxış" nöqtəsi mif, N.Cəfərovun çıxış nöqtəsi "epos potensiyası" olduğu halda, İsa Həbibbəylinin yanaşmasında bu çıxış nöqtəsi, baxış mövqeyi "yazılı ədəbiyyat" konseptidir.

Qeyd edək ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" buna qədər İsa Həbibbəylinin "Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri" monoqrafiyasında da (2019) anadilli ədəbiyyatın inkişaf dinamikasının modelləşdirilməsində mühüm yer tutur. Bu cəhətdən, müəllifin bu yeni monoqrafiyası da, əslində, sözü gedən konsepsiyanın reallaşdırılmasına xidmət edir.

 

Monoqrafiyanın bütün ideyası onun ""Kitabi-Dədə Qorqud" şifahi və yazılı ədəbiyyat abidəsi kimi" adlanan birinci fəslində konsepsiyalaşdırılmışdır. Eposu dastan-epopeya hesab edən müəllifə görə, şifahi xalq ədəbiyyatı "Kitabi-Dədə Qorqud"un yaranması üçün başlanğıc və mühüm hərəkətverici qüvvə funksiyasını yerinə yetirmişdir.

 

İ.Həbibbəylinin bu yanaşması eposa "şifahi ədəbiyyat" paradiqmasından baxışdır. Başqa sözlə, şifahi xalq ədəbiyyatı özünün bütün mətn materialı və janr sistemi ilə bu möhtəşəm dastan-epopeyanın yaranmasını şərtləndirir. Bu cəhətdən, müəllifin yanaşmasında "Dədə Qorqud" dastanı bir tərəfdən epik janrın təkamülünün zirvəsi, o biri tərəfdən bütün şifahi bədii düşüncə sistemini özünə konsentrasiya edən epik nüvə statusunda təqdim olunur. Beləliklə, "Dədə Qorqud" epik nüvəsi Azərbaycan şifahi bədii düşüncə sisteminin mərkəzi elementi kimi həmin sistemi təşkil edən digər janrları öz ətrafında düzməklə vahid qalaktik sistem yaratmışdır. İ.Həbibbəyli dastanın bu sistemyaradıcı funksiyasının xalqın ictimai şüurunun müqəddəs dəyərlər ilə müəyyənləşdiyini göstərərək yazır: "Kitabi-Dədə Qorqud"da dini etiqad baxımından üç istiqamət hiss olunur: Totemizm, Tanrıçılıq və İslam".

 

Müəllifin bu fikri ilk baxışdan sadə bir yanaşma kimi görünsə də, əslində, burada dastanın ictimai şüur kontekstində nə dərəcədə böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi nəzərə çarpdırılır. Belə ki:

 

Totemizm - mifoloji düşüncə sistemini,

Tanrıçılıq -  mifoloji-dini düşüncə sistemini,

İslam - səmavi dini düşüncə sistemini əks etdirən düşüncə laylarıdır.

 

Azərbaycan ictimai şüur tarixinin bu inkişaf mərhələlərinin "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının poetik strukturunda düşüncə layları şəklində obrazlaşması sözü gedən eposun milli ictimai şüurun həm bədii proyeksiyası, həm də həmin şüurun funksionallaşdığı düşüncə proqramı (aparatı) olduğunu göstərir. Başqa sözlə, tarixi azərbaycanlının ətraf aləmlə (gerçəkliklə) münasibəti "Dədə Qorqud" düşüncə sistemindən keçməklə reallaşır. Etnosun bütün sakral davranış sxemlərini özündə proyeksiyalandıran dastan dünya modeli kimi bütün sosiumun və onun hər bir fərdinin universal düşüncə sistemi rolunu oynayır. Akademik İsa Həbibəyli də "Kitabi-Dədə Qorqud"u məhz bu paradiqmada götürərək, onu "Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının ilk ədəbi abidəsi" statusunda "rekonstruksiya" edir.

 

 

Seyfəddin Rzalı

 

525-ci qızet.- 2021.- 24 fevral.- S.18,21.