Zərdabi
irsində istiqlal izləri
Professor Əhməd Cəfəroğlunun
baxış bucağından görünən məqamlar
Dünya
şöhrətli türkoloq, Azərbaycan mühacirətinin
parlaq siması, istiqlal mücahidi, "Azərbaycan yurd
bilgisi" dərgisinin naşiri və redaktoru İstanbul
Universitetinin professoru Əhməd Cəfəroğlunun (1899 Gəncə,
1975 İstanbul) elmi, ədəbi-tənqidi, publisistik irsi,
işıqlı, dəyərli fikirləri nəinki köhnəlməyib,
əksinə, bu günümüzlə də həmahəng səslənir,
aktuallığı və fundamental-nəzəri və tətbiqi
əhəmiyyəti ilə diqqəti çəkir.
Əhməd
Cəfəroğlunun 1985-ci ildə Ankarada nəşr olunan
"Türk qövmləri" adlı əsərinə
ön söz yazmış professor Məhərrəm Ergin onu
"yalnız Türkiyə türkologiyasının deyil,
bütün dünya türkologiyasının gəlib-keçmiş
ən böyük simalarından biri" hesab edir.
Əhməd
Cəfəroğlunun Azərbaycan tarixində yaşadacaq daha
bir şah əsəri, əməli var: "Azərbaycan yurd
bilgisi" elmi məcmuəsi (İstanbul,1932-1934-cü illərdə
cəmi 36, 1954 - cəmi 1 nömrə). Nəşrin 37-ci -
sonuncu nömrəsinin buraxılışı münasibəti
ilə "Azərbaycan" jurnalı (Ankara) "Azərbaycan
yurd bilgisi" sərlövhəsi ilə çap etdiyi məqalədə
bu nəşri "kültür davamızda əski və əməkli
bir dərgi", "Azərbaycan kültürünü
tanıtma baxımından yüksək dəyər
daşıyan elmi dərgi" (mart 1954, ¹12) kimi səciyyələndirir.
Məcmuənin 30-cu illərin əvvəllərində nəşrə
başlaması onun elmi, ədəbi-mədəni və tarixi əhəmiyyətini
qat-qat artırır. Həmin dövrdə Azərbaycan
mühacirlərinin Türkiyədə ideoloji-siyasi fəaliyyəti
qadağan olunmuşdu və mühacirətin liderləri
ölkəni tərk etmişdilər. "Azərbaycan yurd
bilgisi" bir tərəfdən az-çox bu boşluğu
doldururdusa, digər bir tərəfdən də Azərbaycan mədəniyyətini,
ədəbiyyatını fəal tədqiq və təbliğ
tribunası kimi yeni bir istiqamətin, fəaliyyət sahəsinin
bünövrəsini, təməlini qoyurdu. Bəzən
"Azərbaycan yurd bilgisi"ni siyasi fəaliyyətdən
uzaq, sırf ədəbi-nəzəri-elmi nəşr hesab
edirlər. Yanılırlar. Məcmuənin materialları ilə
diqqətlə və dərindən tanış olduqda, onun
çoxsahəli, çoxşaxəli missiyanı yerinə
yetirdiyinin, o cümlədən, istiqlal uğrunda ideoloji-siyasi
mücadilə də apardığının şahidi oluruq.
Məcmuənin redaktoru, professor Əhməd Cəfəroğlunun
birinci nömrədə dərc etdirdiyi "Bir neçə
söz" adlı proqram məqalədən də bu qayə
açıq-aydın hiss olunur. "27 Aprel 1920-ci il tarixində
böyük türk dünyasının köksündə
hürriyyət bayrağını dikən bir türk ölkəsinin
ocağı sönmüş, Azərbaycan - Odlar yurdu
qızıl ruslar tərəfindən işğal
edilmişdir" (aprel 1933, ¹16) - kimi kədərlə yazan
"Azərbaycan yurd bilgisi" digər tərəfdən,
istila ilə barışmadığını da bəyan
edirdi: "Türkün yurdu türk tarixində bir çox 27
Aprel fəlakətləri keçirmiş, fəqət
heç bir vaxt idealını qeyb etməmiş, istiqlaliyyətini
unutmamışdır. Aprel 1937, ¹28). Göründyü kimi,
"Azərbaycan yurd bilgisi" vətənin istiqlalı və
istilası mövzusu üzərindən sükutla keçməmişdir.
Əksinə, yeri düşdükcə, azadlığa inam
dolu materiallar da dərc etmişdir: "Bu gün özünə
"Azərbaycanlıyam" - deyən hər bir türk, azəri
türk izzəti nəfsinə endirilən vicdansız
acını bir daha görməkdə, milli Azərbaycan məfkurəsinin
nə olduğunu bir daha təqdir edir və istiqlal
işığının artıq dan yerindən sökülməyə
başladığını sezir" (yenə orada). Beləliklə,
istiqlal mövzusuna məcmuədə kifayət qədər
yer ayrıldığını söyləyə bilərik.
Bu baxımdan professor Əhməd Cəfəroğlunun "Azərbaycan
yurd bilgisi" məcmuəsinin dalbadal 4 nömrəsində dərc
olunmuş və "Səbir sənə, ey əziz Vətən"
sözləri ilə başlayan "Azəri ədəbiyyatında
istiqlal mücdiləsi izləri" adlı irihəcmli və
sanballı məqaləsi (avqust-sentyabr, ¹8-9; oktyabr, ¹10; noyabr,
¹11; dekabr, ¹12, 1932) böyük maraq doğurur, aktual və əhəmiyyətlidir.
Əsərin
girişində professor Əhməd Cəfəroğlu
qarşıya qoyduğu məqsədi oxucu ilə
bölüşür, yazır ki, həqiqəti yanlış
görməyə və tanıtmağa adət etmiş rus
tarixçilərinə müqabil, bizdə hələlik əsaslı
bir Azərbaycan tarixi yazılmadığından, heç
olmasa indilik milli ədəbiyyatımızda Azərbaycan milli
istiqlal mücadiləsi izlərini axtarmağı
özümüzə borc bilirik. Müəllif bu qənaətdədir
ki, rus istilasından sonra intişar edən və milli ədəbiyyatımızda
müstəqil bir cərəyan kimi formalaşan istiqlal
mücadiləsi ədəbiyyatı diqqətdən kənar
qalmış, az da olsa, araşdırılmamışdır.
Azərbaycan istiqlal mücadiləsini təsvir və tərənnüm
edən istiqlal mücadiləsi ədəbiyyatının nəşri
Çar hökuməti vaxtında olduğu kimi, Sovet
dövründə də yasaqdır. Müəllif rus
istilası ilə başlayan milli istiqlaliyyət ədəbiyyatını
mövzusuna görə 5 mərhələyə bölür:
- Cavad xanın mücadiləsi ətrafında
yazılan dastanlar və şeirlər;
- Şimali Qafqazın müdafiəçisi
Şeyx Şamil haqqındakı şeirlər;
- Qaçaq dastanları və
aşıq ədəbiyyatında rus istilasını əks
etdirən nümunələr;
- Azərbaycan
vətənpərvər şeir məktəbi və milli cərəyan;
- Son
mühacirət dövrü istiqlal poeziyası.
Hər
bir mərhələyə xas ictimai-siyasi prosesləri və
ona uyğun yaranan istiqlal ədəbiyyatı nümunələrini
dərindən və hərtərəfli təhlil edən
professor Əhməd Cəfəroğlu "ilk Azərbaycan
tarixini qələmə alan Abbasqulu Ağa Bakıxanovu,
komediyaları ilə Azərbaycan türkcəsinə milli
lisan həyatı verən Mirzə Fətəli Axundovu və
ilk milli mətbuatın təməlini qoyan Həsən bəy
Zərdabini milliyyətpərvər cərəyanın
mübbəşirləri" (müjdəçiləri -
T.A) hesab edir və hər birinin yaradıcılıq fəaliyyətinə
işıq salır, onların Azərbaycan ictimai fikrində
silinməz izlər qoyduğunu, milli Azərbaycan mədəniyyətinin
inkişafında müstəsna rol oynadığını
vurğulayır, bildirir ki, bu xidmətlərinə görə
Azərbaycan xalqı əsrlərlə "Azərbaycan hərəkatının
təməli" sayılan bu üç şəxsə
borclu olacaqdır. Çünki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
ideoloji əsasını təşkil edən istiqlal
ideyası məhz həmin xadimlərin ədəbi-elmi, bədii-publisistik,
ictimai-siyasi fəaliyyətindən nəşət
tapmışdır.
Professor
Əhməd Cəfəroğlu Həsən bəy Zərdabinin
zəngin ədəbi, publisistik irsini və coşqun milli fəaliyyətini
böyük sevgi ilə dəyərləndirir və qeyd edir
ki, o, Azərbaycan türkləri arasında birinci olaraq
"ruslaşdırma siyasəti cihazlarını sezmiş,
milli mədəniyyətdən uzaqlığın, onun tərqəqqisinə
laqeydliyin, dini cəhalət pərdəsinin rus siyasətinin
ana xəttini təşkil etdiyi qənaətinə gəlmiş
və bu pərdəni yırtmaq üçün mücadiləyə
başlamışdır. Ə.Cəfəroğlu H.Zərdabinin
məqalələrindən tutarlı sitatlar gətirərək
fikirlərini əsaslandırır, Həsən bəyin qəzet
təsisi ilə ruslaşdırma siyasətinə qarşı
mübarizənin müsbət nəticə verəcəyi
fikrini diqqətə çatdırır və
"Əkinçi"nin nəşri ilə bağlı
dövlətin, cəmiyyətin və cəhalətpərəslərin
yaratdığı çoxsaylı əngəlləri cəsarət
və fədakarlıqla dəf etdiyini yazır. "Mətbuat
vasitəsi ilə milləti hüquq və haqq davasına cəlb
etməyə" çalışan H.Zərdabi məqalələri
ilə bu mücadilənin xarakterini, mahiyyətini və
bütün mərhələlərini layiqincə
işıqlandırmışdır. Ə.Cəfəroğlunun
həmin yazılardan gətirdiyi nümunələr Həsən
bəy Zərdabinin xalqın milli duyğularının
dirçəldilməsinə, onun tərəqqisinə yönələn
rəşadətli mücadiləsinin məramı və
tarixi əhəmiyyəti barədə zəngin təəssürat
yaradır: "Bəs qəzeti necə çıxardım?
Pul yox, yoldaş yox, çapxana yox, hürufat yox, əmələ
yox, bir-iki yüzdən artıq oxuyan da olmayacaq. Dövlət
tərəfindən izn almaq da ki, bir böyük bəladır.
Bizim qubernator mərhum general Staroselski, doğrudur, xalis rus idi,
amma onun övrəti gürcü qızı idi və
Qafqazın yerli əhalisini özünə dost bilirdi. Mən
ona dərdimi deyəndən sonra məsləhət
gördü ki, qəzetin adını "Əkinçi"
qoyum ki, guya məhz əkin və ziraətdən
danışacaq və özü də boynuna çəkdi ki,
senzurluğu qəbul eyləsin. Bu töör ərizə
verib izn aldım". "Əkinçi"nin nəşrindən
az müddət sonra onun "səmərə verməyə"
başladığını, "öz vətən dilində
oxumaqdan həzz alan", "ilk milli qəzetin intişar
gününü bayram" kimi qeyd edən zümrə
yetişdiyini" xatırladan Əhməd Cəfəroğlu
rus məmurlarının bu cərəyana, milli dirçəlişə
zəmin yaradan qəzetə və onun sahibinə qarşı
amansız tədbir gördüyünü - min bir bəhanə
ilə H.Zərdabini şəhərdən
uzaqlaşdırdığını, qəzeti
bağladığını kədərlə yazır və
Həsən bəyin xatirə yazısından təsirli sitat
gətirir: "Bir gün gimnaziyanın direktoru mənə məlum
elədi ki, sərdarın hökmünə görə, gərək
mən Yekaterinador şəhərinin gimnaziyasına müəllim
gedəm. Ona görə mən ərizə verib qulluqdan
çıxdım. Çünki mən Bakıdan
çıxıb xalq işlərindən kənar
olmağı özüm üçün ölüm hesab
edirdim".
Əhməd
Cəfəroğlu "Əkinçi" bağlandıqdan
sonra da Həsən bəyin digər vasitələrlə məzlum
və cəhalət içərisində boğulan
qardaşlarına yardım üçün səy göstərdiyini,
fədakarlıq etdiyini yazır. Həsən bəy Zərdabini
"istiqlal uğrunda yürüyənlərə seçmə
bir nümunə", "rus istilasına qarşı elmi və
həyatı ilə çarpışmış qəhrəman"
adlandıran müəllif onun türk qızları
üçün məktəb açmaq üçün ərizə
ilə hökumətə müraciət etdiyini, "fəqət
qəddar rus hökumətinin bu təşəbbüsə də
mane" olduğunu bildirir. H.Zərdabinin qız məktəbi
açmaq üçün etdiyi müraciətə rus sinodu
Pobedonosovun verdiyi cavab çarizmin yürütdüyü milli
siyasətin məqsədini, rus istilası vəhşətinin
əsl mənzərəsini, İslam dininə, o cümlədən,
müsəlman qadınlarının təhsil almasına
münasibətini bütün çılpaqlığı ilə
göstərir: "İslam yeddibaşlı div kimi bir heykəldir.
Bu heykəlin bir başı kəsilərsə, əvəzində
yüzü bitər. Bunların kişilərinin
savadlanmasından qorxuruq, qadınları savadlansa, onların
öhdəsindən gəlmək olmaz". Həsən bəy
Zərdabi bu təşəbbüsünün həyata
keçməməsindən məyus olsa da, sınmır,
sarsılmır, "əski amalından zərrə qədər
farağat etmədi, təkrar milli yolda
çalışmasına davam etdi... Dəfələrlə təhqir
olundu, qovuldu, işdən atıldı, fəqət heç
yenilmədi. Zərdabinin ən böyük məziyyəti də
bax, bundadır".
Əhməd
Cəfəroğlu Həsən bəyin
başladığı milli işin, milli varlıq mücadiləsinin
hədər getmədiyini, xələflərinin səyi ilə
istiqlal fikrinin daha da geniş miqyas aldığını, milli
cərəyana, hərəkata çevrildiyini, "istiqlal
düşməni rusların" bütün cəhdlərinə
baxmayaraq, Zərdabi çırağının sönmədiyini,
əksinə istilaya, müdaxiləyə qarşı
mücadilə alovunun daha da gücləndiyini qeyd edir və
yazır: "Azəri türklərinin mədəni və
milli intibahlarında ən böyük vətəni xidmət
mətbuat və qəzetçilik 1905-ci ildən sonra yenidən
canlandı. Ağaoğlu Əhməd və Hüseynzadə
Əli bəylərin qəzetçilik aləminə
atılmaları, vətənpərvər Azəri münəvvər
mühitinə yeni istiqlal imanı aşıladı. Milli mətbuat
daha çox etimad qazandı".
Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığının və
türkologiyanın inkişafında xüsusi mərhələ
sayılan Əhməd Cəfəroğlu irsinin ən
sanballı nümunələrindən biri olan "Azəri ədəbiyyatında
istiqlal mücdiləsi izləri" əsərində müəllifin
Həsən bəy Zərdabinin həyat və
yaradıcılığına geniş yer ayırması
maraqlı olduğu qədər də təbiidir. Hələ
bu əsərdən xeyli əvvəl istiqlalçı
mücahid, istedadlı publisist Mirzə Bala Məhəmmədzadə
də XIX əsrin iki böyük xadiminin M.F.Axundovun və Həsən
bəy Zərdabinin - istiqlal fikri tariximizdəki yeri və
rolunu yüksək dəyərləndirmişdi: "Zənnimizcə,
Mirzə Fətəli və Həsən bəy Zərdabi əlli
il sonra dünyaya gəlsəydilər, istiqlal fikri, Azərbaycan
Misaqi Millisi də əlli il sonra meydana gələcəkdi.
Bunların arasında sıx bir münasibət və rabitə
vardır" ("Yeni Qafqasya", ¹17, 1926).
İyun-iyul,
2021
Abid Tahirli
525-ci qəzet.- 2021.- 10
iyul. S. 19.