"Əkinçi"ni vərəqlərkən...
Bu ilin iyul ayının
22-də "Əkinçi" qəzetinin ilk sayının
çıxmasının 146 ili tamam
olur. Görkəmli ziyalı və maarifçi-publisist Həsən
bəy Zərdabi tərəfindən Azərbaycan
dilində nəşr
olunan "Əkinçi"
qəzeti milli mətbuatımızın ilk nümunəsi
və Azərbaycanın
ictimai-siyasi həyatının
mühüm hadisəsi
kimi tarixə düşüb.
Xalqımızın milli özünüdərk və
istiqlal məfkurəsinin
formalaşmasında, qabaqcıl
ideyaların təbliğində
"Əkinçi"nin
böyük xidmətləri
olub.
Milli mətbuatımızın
ilk qaranquşunda Zaqatala
ilə bağlı hansı xəbərlərin
verilməsi məni çoxdan maraqlandırırdı. Mətbuat günü
ərəfəsində qəzetin
çap olunmuş 56 nömrəsini yenidən vərəqlədim. Məlum oldu
ki, "Əkinçi"
qəzetində rayonumuzla
ilə əlaqədar
6 xəbər verilib.
Bu xəbərlər XIX əsrin II yarısında
bölgəmizin tarixini
öyrənmək baxımından
çox qiymətli mənbələrdir.
"Əkinçi"də Zaqatala
ilə bağlı
ilk yazı qəzetin
29 fevral 1876-cı il tarixli IV nömrəsində verilib.
Qəzetin "Təzə
xəbərlər" şöbəsində
verilən qısa xəbərdə deyilir:
"Tiflisski vestnik"
qəzeti yazır ki Zəkərtala (Zaqatala) şəhərində
50 000 manat qədər
məbləğ cəm
olunub ki, ətraf kəndlər üçün bank açılsın".
Bu da təsadüfi
deyil. 1851-ci il
7 iyun tarixli İmperator fərmanı ilə Zaqatalaya şəhər statusu verildi. Bu fərmandan
sonra şəhər sürətlə böyüməyə
başladı. Zaqatala aqrar
kənd təsərrüfatı
bölgəsi olsa da, şəhərdə müxtəlif sənaye sahələri inkişaf etməyə başladı.
Xüsusilə toxuculuq, ipəkçilik,
dulusçuluq, rəngkarlıq,
dəmirçilik kimi
sahələrdə böyük
bir canlanma yarandı.
Mənbələrdə göstərilir
ki, 1886-cı ildə Zaqatala dairəsində 2 iri ipəksarıma fabriki - Səfərovun 40 dəzgahlı, Aniyevin 14 dəzgahlı fabrikləri
fəaliyyət göstərirdi.
Hər iki fabrik Avropadan
gətirilmiş avadanlıq
və buxar maşınları ilə
təchiz olunmuşdu.
Dairədə daha iki fabrik fəaliyyətdə
idi.
Sənayenin inkişafı ilə əlaqədar kadr hazırlığına da
diqqət yetirilirdi. Belə ki,
XIX əsrin 70-ci illərində
dairə rəisi Şelkovnikovun təşəbbüsü
ilə dairədə sənət məktəbi
təşkil edilmiş
və burada 40-a yaxın şagird müxtəlif peşələrə
yiyələnirdi. Məktəbin nəzdindəki nümunəvi
meyvə bağları
və barama açan müəssisənin,
fermanın gətirdiyi
gəlir hesabına məktəbin bütün
xərcləri ödənilirdi.
Zaqatala şəhərində
müxtəlif sənaye
müəssisələrinin fəaliyyət göstərməsi,
digər qurumların yaradılması təbii ki, onlara xidmət
göstərən bankların
yaradılmasına səbəb
olmuşdu.
"Əkinçi"dəki qısa xəbər bunu deməyə əsas verir ki, XIX əsrin sonlarında Zaqatala dairəsində kənd təsərrüfatının inkişafı
da diqqət mərkəzində olub. Bu da təbiidir. XIX əsrin II yarısında
Zaqatala dairəsi Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm
rol oynayır və dairədə əkinçilik, ipəkçilik,
maldarlıq, tütünçülük,
bağçılıq və
sair sahələr sürətlə inkişaf
edirdi.
Bütün bunlar isə dairədə kəndlilər
üçün kənd
təsərrüfatının inkişafına yardım göstərəcək bankın
açılmasını zərurət
kimi tələb edirdi.
"Əkinçi"də Zaqatala ilə bağlı digər iki xəbərdə Zaqatala şəhərində
baş vermiş dəhşətli yanğından
bəhs edilir. Qəzetin
25 iyun 1876-cı il sayında "Təzə xəbərlər"
şöbəsində bununla
əlaqədar aşağıdakı
xəbər verilib:
"İyun ayının
5-ində Zəkərtala (Zaqatala)
şəhərində bərk
yanğın olub. Şəhərin 3-dən 2 hissəsi bilmərrə yanıb.
Ona binaən Rusiya qəzetləri evləri yananlar üçün pul cəm ediblər.
Bu səbəblərə yazıb məlum edirik ki, hər
kəs Zəkərtala
şəhərinin xalqına
Allah rizasına pul vermək istəsə, bizə göndərsin ki, dərhal onlara göndərək".
"Əkinçi"nin 9 avqust 1876-cı il tarixli 15-ci nömrəsində
yenidən Zaqatalada baş vermiş yanğına qayıdılmışdı.
Qəzetdə acı-acı yazılır
ki, bu günə
qədər yardım
üçün bir qəpik də pul göndərilməmişdi.
Halbuki rus qəzetlərinin idarəsinə xaricilər
yardım üçün
pul göndərirlər,
biz isə (müsəlmanlar)
bir qəpiyə heyifsilənirik.
Qəzetin 17 mart 1877-ci il tarixli
6-cı sayında "Kafkaz"
qəzetinə istinadən
göstərilir ki, Zaqatala dairəsindən
400 nəfər, Car kəndindən
isə 13 nəfər
könüllü əsgər
getməkdən imtina etmişlər. Odur ki, general Frankin 2 batalyon soldat və 1 batareya top ilə Car kəndinə gəlmiş, 13 nəfər
əvəzinə 30 nəfəri
zorla əsgər aparmışdı.
Qəzetin 18 avqust 1877-ci il tarixli 17-ci nömrəsində verilən
xəbərdə isə
qeyd edilir ki, 1877-ci ilin 3 avqustunda Zaqatala şəhərindən Tiflisə
12 nəfər ayağı
buxovlu adam gətirmişlər. Onlar camaata
əsgər verməyə
mane olurmuşlar.
Hər iki xəbərdə təkidlə
qeyd olunur ki, Zaqatala dairəsinin
sakinləri rus ordusuna əsgər verməkdən ciddi şəkildə imtina etmişdilər. Bu da
səbəbsiz deyildir.
Həmin
dövrdə Rus-Türk
müharibəsi başlanmışdı.
Dairənin sakinləri isə
Rusiya tərəfindən
Türkiyəyə qarşı
vuruşmaq istəmirdilər.
Bu deyilənləri həmin
dövrdə (1877-1878) ölkəmizdə
səyahətdə olan
ilk avropalı səyyah
qadın, fransız
Karla Serena "Mənim səyahətim"
adlı əsərində
dəqiqliklə qeyd etmişdir.
Karla Serena Azərbaycana səfərini Zaqatala şəhərindən başlamışdır. Həmin vaxt
Rus-Türk müharibəsinə
ciddi hazırlıq gedirmiş və səyyah qadının söylədiyinə görə,
Zaqatala əhalisinin üsyanı gözlənilirmiş.
O, Zaqatalanın həmin
günlərini belə
təsvir edir: "Qalada yaşayanlar hər gün hücuma məruz qalacaqlarını gözləyirdilər.
Qalanın komendantı da
üsyan baş verəcəyini bilirdi.
Şübhəli adamlar həbs
olunurdular".
Azərbaycan mətbuatının bünövrəsini
qoymuş bir qəzetdə rayonumuzla əlaqədar çap olunmuş bu yazılar qəlbimizdə
böyük qürur hissi oyadır. Görkəmli maarifçi, böyük ustad Həsən bəy Zərdabinin əziz xatirəsi önündə ehtiramla baş əyirik.
Həşim İSMAYILOV
Pedaqogika üzrə fəlsəfə
doktoru, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,
"Qızıl qələm" mükafatı
laureatı (Zaqatala
rayonu Sumaylı kəndi)
525-ci qəzet.- 2021.- 15 iyul.- S.11.