156 samovar, "Karantin dəvə"si,
müvəqqəti qəbirlər...
Qala Arxeoloji-Etnoqrafik
muzey kompleksindən reportaj
Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksinə ayağımı
qoyduğum andan elə bil orta əsr şəhərinə
düşdüm.
Ətrafda gördüyüm mənzərə -
daşlar, evlər, ümumi abu-hava bir orta əsr şəhərinin
cizgilərini xatırladırdı. Buna baxmayaraq, kompleksin ərazisində
addımladıqca gördüyüm bəzi detallar bu
nizamı pozurdu.
Muzey gəzintisinə
başlamadan öncə bələdçimiz Turan xanım bizə
kompleks barədə ümumi məlumat verir: "2008-ci ildə
Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü və rəhbərliyi
ilə Qala qoruğu ərazisində açıq səma
altında muzey yaradılıb. "Qala"
Dövlət tarix-etnoqrafiya qoruğu isə Nazirlər
Kabinetinin 18 aprel 1988-ci il, 135 saylı qərarı
ilə Qala qəsəbəsinin tarixi hissəsində
yaradılıb. Muzey kompleksi ərazisində Azərbaycana,
xüsusən də Qalaya və Abşeron yarımadasına
xas olan arxeoloji memarlıq abidələri toplanılıb və
bərpa olunub. Bu ərazidə e.ə. III-II minilliklərə
aid kurqanlar, arxeoloji abidələr, həmin dövrə aid
olan yaşayış məskənləri, orta
əsrlərə aid yaşayış və başqa
memarlıq nümunələri və s. ilkin
görünüşündə qurulub. Müasir muzey və
abidələrin mühafizəsi tələblərinə
uyğun olaraq 1,5 hektar ərazidə
yaradılıb."
Kompleks haqqında qısa məlumat aldıqdan sonra
ekskursiyamız başlayır. İlk diqqətimi
çəkən girişin yaxınlığında qoyulan
qayıq olur. Bələdçidən bu
haqda soruşanda bildirir ki, eksponat buraya təzəlikcə
qoyulub. Qoyulmasının əsas məqsədi
isə balıqçılıqla məşğul olan kənd
əhalisinin məşğuliyyətini vurğulamaqdır.
Ümumiyyətlə, Qala muzey kompleksinin ən maraqlı
tərəflərindən biri yerli əhalinin yaşam tərzinin,
məşğuliyyətinin əyani şəkildə
nümayiş olunmasıdır. Məsələn,
xalçaçılıq, heyvandarlıq, misgərlik kimi kənd
əhalisinin məşğuliyyətini əks etdirən
bölmələr var. Ən əsası da ziyarətçi
bu bölmələri sadəcə seyr etməklə kifayətlənməyib,
özü də prosesin iştirakçısına
çevrilə bilər. Yəni xalça
toxuya, yun əyirə, heyvanları yemləyə, lavaş
bişirə bilər. Belə interaktiv
turların təşkili buranı daha da maraqlı edir.
Qoruqda bir
vaxtlar, elə indi də qalalıların saxladıqları ev heyvanları saxlanılır: toyuq-cücə,
ördək, qoyun, dəvə və s.
Qala kəndi karvan yolunun üzərində yerləşdiyinə
görə kənd əhalisi dəvələrlə
yaxşı tanışdır. Məhz, bu məqamı
bir daha xatırlatmaq üçün qoruq ərazisində dəvələr
saxlanılır. Bələdçi deyir
ki, bura gələn bir çox ziyarətçilərin,
xüsusilə də turistlərin baş çəkdiyi ilk
yer dəvələrin məkanı olur. Biz
də bu prinsipə sadiq qalaraq dəvələri görmək
üçün qoruğun nisbətən arxa tərəfində
yerləşən əraziyə doğru irəliləyirik.
Bələdçi Yuno adlı dəvəni göstərib,
- "qoruğun ən sevilən sakinlərindəndir", -
deyir. Yuno karantində doğulduğu üçün ona
"Karantin dəvəsi" də deyirlər.
Biz dəvələri yemləyib qoyunların
saxlandığı yerə keçirik. Burdakı dəvələrdən
başqa yerdə görmək olar, ancaq qoyunlardan yox. Çünki bu qoyunlar xüsusi Qala növünə
məxsusdur. Qala qoyunları yununa və
çəkisinin çox olmasına görə digər
növlərdən fərqlənir. Onları
fərqləndirən əsas cəhət isə
quyruqlarının daha böyük olmasıdır. Bələdçimiz
deyir: "Bəzən quyruq o qədər ağır olur ki,
heyvan yatıb-dura bilmir, hərəkətdən qalır. Belə olan halda heyvanın quyruğunun
çürüyüb qurd salmaması üçün,
xüsusi iki çarxlı yeşikvari araba hazırlanır və
hərəkət zamanı quyruğu onun içinə
salınır".
Xartut ağacının yanından keçərkən
Turan xanım bizə tut yeməyi təklif edir. Fotoqrafımız
Nicatla birgə doyunca tut yeyirik.
Turan
xanım deyir ki, ziyarətçilər qoruq ərazisində
olan istənilən meyvə ağacından dərib yeyə
bilər və əlavə edir ki, kompleksdə hər
mövsümdə yemək üçün meyvə
tapılır: heyva, nar, tut, əncir, püstə və s.
Burda
qalalıların tək məşğuliyyətlərini yox,
həm də maddi durumunu, yaşayış tərzini əks
etdirən detallar var. Məsələn, kompleks ərazisində
həm varlı, həm də kasıb təbəqəyə məxsus
ev eksponatları var. Evlərin təsnifatına keçmədən
öncə diqqətimi çəkən bir məqamı
sizinlə bölüşmək istəyirəm. Gördüyünüz bu kitabələrdə evin
kimə məxsus olması yazılar və kitabə evin üzərinə
vurularmış. Bu kitabələrə o
dövrün "kupçası" deyə bilərik.
Gördüyünüz bu evlər alaçıq
adlanır. Palçıq və samandan tikilən bu evlərə
çoban evi də deyilir. Daşdan tikilən
evlərdən fərqli olaraq müvəqqəti
yaşayış yeri kimi istifadə olunduğunu, əsasən
köçəri həyat tərzi sürən insanların
bu evlərdə yaşadığını deyir bələdçimiz.
Bu ev kəndin ilk ikimərtəbəli evlərindən
biridir. Birinci mərtəbəsinin 1805-ci ildə
tikildiyi məlumdur. Bu evi
dövrünün digər evlərindən fərqləndirən
əsas cəhətlərdən biri tikintisində taxtadan
istifadə olunmasıdır. Belə ki, Həştərxana
ticarət üçün gedən tacir gətirdiyi taxtalardan
öz evinin tikintisində də istifadə edir və belə
bir bina ərsəyə gəlir. Ümumilikdə
isə Qala kəndində ikimərtəbəli evlərin
tikilməsinə XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərindən
başlanıb.
Evlər
sahiblərinin maddi durumundan asılı olaraq bir-birindən
seçilsə də hamısına xas olan ortaq cəhətlər
də var. Məsələn, mətbəxdə işləyən
qadını kənardan heç kim görməsin
deyə qalalıların evlərinin mətbəxində pəncərə
olmazmış. Mətbəxdə inşa
olunmuş cüt bacalar və ya dublalar, çörək
bişirilməsi zamanı təndirin, xörək və su
qızdırılması üçün ocağın
qurulması zamanı yaranan tüstünün xaric olunması,
həmçinin də, otağın
işıqlandırılması məqsədi
daşıyır.
Qalada evlər bir-birinə sıx, kiçik həyətlərdə
yerləşirdi. Evlər daha çox iki və bəzi
hallarda üç otaqlı tikilirdi. Bu da ailənin say və
sosial durumu ilə əlaqəlidir.
Qalada həyətlər kiçik olurdu, əsasən bir
neçə ağac, xüsusilə tut və ya püstə
ağacı əkilirdi. Həyətlərdə içi ovularaq
düzəldilmiş dairəvi və ya kvadrat formalı
daş hovuzlar, su quyusu, taxıl üçün zirzəmi və
duz üçün quyu da olarmış.
Mətbəxin hər hansı bir küncündə
suaxanın tikilməsi demək olar ki, Azərbaycanın ərazisində
təkcə Abşeron tikililərinə xas olan əsas səciyyəvi
cəhətdir. Suyun rahat axıb çölə
çıxa bilməsi üçün, suaxan döşəmənin
səviyyəsindən nisbətən yuxarı qurulur, bu tikili
içərisində yuyunmaq üçün inşa edilirdi.
Qala kəndində həmişə su problemi olub. Bələdçinin
dediyinə görə, su problemi ilə əlaqədar olaraq
qalalılar əkin-biçin vaxtı Şüvəlana
köçürlərmiş. Bir çox
qalalının həm Şüvəlanda, həm də Qalada
evi varmış. Çar hökuməti
qalalıların qarşısında belə bir şərt
qoyur, ya Şüvəlan, ya da Qaladakı evlərindən
birini seçsinlər. Seçim
qarşısında qalan kənd əhalisinin bir çoxu
Şüvəlanı seçir. Buradakı
evlərinin daşlarını söküb Şüvəlana
aparırlar. Buna görə də ərazidə
gördüyümüz evlərin bir çoxu yarım tikili
formada bu günümüzə gəlib çatıb.
Gördüyümüz
bu daş parçası "insanabənzər büt"
adlanır. Türkan kurqanından tapılan bu
büt e.ə. III-II minilliyə aiddir. İnsanı
qurban verməmək üçün qəbilələr
daşdan insan düzəldib qurban veriblər. Onların düşüncəsinə görə, ətrafda
gördükləri hər bir şey canlı idi və insana bənzər
başqa bir canlını qurban versələr, tanrılar qəbul
edəcəkdi.
Hava çox isti olduğu üçün ərazidə
ilan və əqrəb olması riskini nəzərə alaraq
bizi qəbiristanlıq ərazisinə buraxmırlar. Bələdçimiz
deyir ki, bu qəbiristanlıq Abşeronun ən qədim məzarlıqlardan
biridir. Burada ənənəvi qəbirlərdən
savayı, müvəqqəti qəbirlər də
mövcuddur: "Burda olan sərdabələr orta əsrlərə
aiddir. Sərdabələrdən insanların
dini təsəvvürlərinə, vəfat edənin vəsiyyətinə
görə istifadə edilərdi. Belə
ki, buradan mərhumun cəsədinin müvəqqəti
saxlanılması üçün istifadə olunub. Müqəddəs torpaqlara Qaladan ildə iki dəfə
karvanlar vasitəsilə ziyarətə gedərdilər. Vəfat edən şəxs müqəddəs
torpaqda, məsələn, Məkkədə, Mədinədə
dəfn olunmaq istərdisə, o zaman mərhumun cəsədi
müəyyən bir zaman ərzində sərdabədə
saxlanılardı və ət çürüyərək
torpağa qarışdıqdan sonra sümüklər
xüsusi sandıqçaya qoyulub müqəddəs torpağa
aparılıb orada torpağa tapşırılardı".
Xalqımızın toy adətlərini əks etdirmək
üçün burada ayrıca bir guşə
yaradılıb. Diqqətimi çəkən maraqlı məqamlardan
biri toy evi adlanan bu evin qapısının ağzına qoyulan
daşdır. Bu daş el arasında
elçi daşı deyilən daşı simvolizə edir.
Belə ki, keçmişdə subay
xanımların yaşadığı evlərin
qarşına böyük bir daş qoyularmış, həmin
evdə yaşayan xanıma elçi düşən
oğlanın böyükləri o daşın üstündə
oturar və niyyətlərini bu yolla bildirərmiş.
O vaxtlar
Bakı toyları oğlan və qız toyu olaraq ayrıca
keçirilər və üç gün, üç gecə
davam edərmiş. İnsanlar toya hissə-hissə
gəldiyi üçün toyxanalar o qədər də
böyük olmazmış.
Belə məkanlar xalça-kilimlə bəzənər,
insanlar yerdən əyləşərmiş. Toyxanada olarkən
diqqətimi gəlin və bəy maketinin qarşındakı
güzgü çəkir.
Güzgüdə kiril əlifbası ilə "Xoşbəxt
olun" yazılıb. Bələdçidən
güzgünün tarixçəsini soruşanda
qayınanasına aid olduğunu deyir. Və əlavə
edir ki, muzeyə evdən daha çox güvənir: "Mən
qayınanamın güzgüsünü bu günə qədər
qoruyub saxlaya bilmişəm. Ancaq bundan sonra
uşaqlarım qoruyub saxlaya biləcəkmi, bax, onu bilmirəm.
Ona görə də düşündüm ki,
muzeyə bağışlamaq daha yaxşıdır".
Arxeoloji
qalereyada e.ə. III-II minilliklər, antik dövr və orta əsrlərə
aid məişətdə istifadə olunan müxtəlif
cür saxsı qablar, o cümlədən, daş büt, dəndəl,
xanımların istifadə etdiyi zinət əşyaları Azərbaycan
xanlıqlarının sikkələri, kitab vərəqləri,
öz əksini tapıb.
Qala Əntiq Əşyalar Muzeyinin içərisində
gördüklərimdən danışmadan öncə
qısaca yaranması haqqında məlumat vermək istərdim.
Muzey Şahid Həbibullayevin şəxsi kolleksiyası əsasında
2010-cu ildə yaradılıb. Şahid bəyin
kolleksiyasında üç minə yaxın maddi-mədəniyyət
nümunəsi olsa da, burada 800 eksponat nümayiş etdirilir.
Bu nümunələri o, 25 ilə toplayıb.
Halbuki həmin illərdə insanlar qiymətli əşyaları
dəyər-dəyməzinə, "metallom" qiymətinə
satırmışlar. Bunu görən
Şahid bəy həmin əşyalar ölkədən
çıxmasın deyə öz vəsaiti hesabına
alıb toplamağa başlayır.
Əvvəl topladığı əşyaları öz
idarəsində saxlayaraq mühafizə etsə də, 2010-cu
ildən həmin əşyalar bu muzeyin eksponatlarına
çevrilir.
Həqiqətən də alqışa layiq bir
addımdır. Bu gün Şahid bəy həyatda
yoxdur, ancaq bu təşəbbüsü onun adını həmişə
yaşadacaq.
Muzeydəki eksponatların çox hissəsini məişət
əşyaları təşkil edir. Samovarlar isə say etibarilə ilə
daha çoxdur. Hətta dünyada cəmi
dörd nüsxə olan nadir samovarlardan ikisi burada
saxlanılır. Bələdçi deyir ki, Şahid Həbibullayevin
kolleksiyasında Azərbaycanda istifadə olunan 999, ümumilikdə
isə 1200 qədim samovar var. Muzeydə onların yalnız
156-sı nümayiş olunur. Ən qədim
samovar 1778-ci ilə aiddir.
Sini qablar kolleksiyası da muzeydə xüsusi yer tutur. Bu
kolleksiyanın içərisində ən çox diqqətimi
çəkən XVI əsrə aid edilən Şah
İsmayıl Xətai və digər Səfəvi
hökmdarlarının şəkilləri təsvir edilən
eksponat oldu.
Burada eneolit dövrünə aid bəzək əşyaları,
məcməyilər, şərbət qabları, dolçalar,
badyanlar, kuzələr, çıraqlar, qəndillər və
digər məişətdə istifadə olunan əşyaları
görə bilərik.
Son olaraq kompleks ərazisində yerləşən Qala qəsrinə
üz tuturuq.
Bələdçimiz deyir ki, qəsr XIV əsrdə
tikilib.
Qəsrin altında aşkar edilən evlər, qəbirlər,
digər tikili və əşyalar olduğu kimi bərpa edilərək
Qala kompleksinin tərkib hissəsinə çevrilib. Kəndin
hündür yerində tikildiyi üçün qalanın
müdafiə və gözətçi məntəqəsi
rolunu oynadığı güman olunur. Qəsr
2009-cu ildə Heydər Əliyev Fondu tərəfindən bərpa
edilib. Qəsrin tarixi haqqında ümumi məlumat
aldıqdan sonra pilləkənlərə yuxarı
çıxırıq.
Bu pilləkənləri çıxarkən təngnəfəs
olmamaq mümkün deyil. Qəsrin içərisində maraqlı ola
biləcək nəsə gözümə dəymir. Zirvəyə çıxdıqdan sonra kəndə
quş baxışı bir nəzər salıram. Burdan baxanda bütün kənd ovuc içi kimi
görünür. Bu mənzərəni təsvir
etmək mənə çətin gəlir və
düşünürəm ki, təkcə bu mənzərəni
görmək üçün Qala qəsrini ziyarət etməyə
dəyər.
Aytac SAHƏD
Fotolar Nicat Əlilinindir.
APA
525-ci qəzet.- 2021.- 31 iyul.-
S.10-11.