Bizim Universitetimiz

Bir neçə il əvvəl özünün yüzillik yubileyini təntənəli şəkildə qeyd etmiş Bakı Dövlət Universitetinin tarixi barədə, əslində, az yazılmasa da, ortaya çıxan kitablar, məqalələr çox keçmədən "köhnəldiyinə" görə bu tarixə vaxtaşırı olaraq yenidən qayıtmaq, ilk Universitetimizin "tərcümeyi-hal"ını yeni mədəni-intellektual səviyyədən araşdırmaq, onunla bağlı ümummilli fəxarət hisslərimizi, duyğularımızı müasir tələblər mövqeyindən "komplektləşdirmək" lazım gəlir.

V.İ.Razumovski; A.O.Makovelski; F.Bağırzadə və M.Qazıyev; X.Əlimirzəyev; T.Rüstəmov; A.Atakişiyev, S.İbrahimov; M.Ələsgərov, M.Mərdanov və F.Vahidov; A.Məhərrəmov və başqaları müxtəlif dövrlərdə həmin "tərcümeyi-hal"a ümumi baxışın mənzərəsini yaratmağa cəhd göstərmişlər. Və bu cəhdlər hər nə qədər dövrün ictimai-siyasi konyukturası, müəlliflərin subyektiv mövqeləri ilə bağlı olsa da, əhəmiyyətli olub ən azından tarixə münasibətin tarixi nöqteyi-nəzərindən maraq doğurmaya bilməz. Əlbəttə, təsis edildiyi ilk günlərdən etibarən Universitetimiz kimlər üçünsə siyasi-ideoloji mübarizə cəbhəsi, kimlər üçünsə dolanışıq mənbəyi, kimlər üçünsə şəxsi nüfuz uğrunda intriqa meydanı, ancaq ümumən xalqımız, cəmiyyətimiz üçün "ürfan çırağı", "milli mədəniyyət ocağı", "intellektual özünütəsdiqin generatoru" olmuşdur.

AMEA-nın müxbir üzvü, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Misir Mərdanovun bu günlərdə nəşr olunmuş "Bakı Dövlət Universiteti" kitabı bir neçə baxımdan əlamətdardır. Birincisi odur ki, Misir müəllimin bütövlükdə həyatı, elmi, pedaqoji və ictimai fəaliyyəti həmişə Universitetlə bağlı olduğundan, əgər belə demək mümkünsə, "tərcümeyi-halı" tələbəlik dövründən ? keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq Universitetin "tərcümeyi-hal"ının üzvi tərkib hissəsinə çevrildiyindən o, bu müəssisənin bütün "mətbəx"inə, daxili aləminə, ruhuna dərindən bələddir... İkincisi odur ki, Misir müəllim uzun illər ölkəmizin təhsil tarixini araşdırdığına görə Universitetin Azərbaycan elmi-intellektual təfəkkürünün (və mədəniyyətinin) inkişafındakı rolunu kifayət qədər müfəssəl dəyərləndirmək təcrübəsinə malikdir... Nəhayət, üçüncüsü odur ki, kitab hazırlanarkən müəllif yalnız şəxsi müşahidələrinə, təhsil tarixşünaslığı sahəsindəki peşəkarlıq imkanlarına əsaslanmaqla kifayətlənməmiş, həm mövcud "Bakı Dövlət Universiteti tarixi" əsərlərindən, həm də arxiv materiallarından geniş istifadə etmişdir. Odur ki, onun təqdim elədiyi yeni "Tarix" özünün mükəmməlliyi və müasirliyilə seçilməklə yanaşı, ona görə bir növ, ensiklopedik səciyyə daşıyır ki, burada subyektiv mülahizələrə mümkün qədər az yer verilmiş, faktlar, məlumatlar, prinsip etibarilə, obyektiv mövqedən işıqlandırılmışdır.

Kitab "Mənim Universitetim" başlıqlı çox səmimi bir oçerklə açılır. Və zahirən belə bir təsir bağışlaya bilər ki, həmin oçerk əsərin ümumi ensiklopedik (və obyektiv!) ruhundan kənara çıxaraq Misir müəllimin özünəməxsus düşüncələrini ehtiva etməkdədir:

"Mənim doğma Universitetim 100 il müddətində necə də sürətlə inkişaf edib, nüfuzlu elm və təhsil məbədinə, Azərbaycan ali təhsilinin flaqmanına çevrilib, Azərbaycanın bütün bölgələrini maarif nuru ilə işıqlandırıb. Azərbaycanda çox az ailə tapılar ki, bu və ya digər dərəcədə BDU ilə bağlı olmasın. Universitetin maarif işığından ailəmizə daha çox pay düşdüyü qənaətindəyəm. Universitet bir çoxları kimi, həm özümün, həm də ailəmin həyatında önəmli rol oynayıb".

Lakin məsələyə bir balaca dərindən baxdıqda məlum olar ki, həmin sözləri Azərbaycanda çox adam (o cümlədən, bu məqalənin müəllifləri) deyə bilər. Və heç bir şübhə yoxdur ki, Universitetdə tələbə Misir Mərdanova dərs demiş Əşrəf Hüseynov, Maqsud Cavadov, Qoşqar Əhmədov, Cəlal Allahverdiyev, Yəhya Məmmədov... kimi görkəmli alim-pedaqoqlar bir neçə riyaziyyatçılar nəslinin yetişməsinə töhfə vermişlər. Odur ki, cəsarətlə demək olar ki, Azərbaycan Universitetinin tarixi hər bir azərbaycanlının tərcümeyi-halına az, ya çox dərəcədə öz intellektual hərarətini göstərmiş bir "ocağ"ın tarixidir. Və "mənim Universitetim" eyni zamanda, "bizim Universitetimiz" deməkdir.

Kitabın ilk fəsli, tamamilə təbiidir ki, Universitetin yaranmasına həsr olunmuşdur ki, burada Azərbaycan xalqının ilk ali təhsilli ziyalıları, Xalq Cümhuriyyəti illərində Universitet təsis etmək uğrunda aparılmış mübarizə, həmin mübarizənin uğurlu nəticələri barədə söhbət gedir. Misir Mərdanov BDU-nun ilk rektoru V.İ.Razumovskinin məşhur sözlərini sitat gətirir:

"Aydın oldu ki, Azərbaycan hökuməti Bakıda Universitet açılmasında ciddi şəkildə maraqlıdır. Cəmiyyətin bütün siniflərinin əhvali-ruhiyyəsi Universitetin dərhal açılmasına yönəlib. Bizi başa saldılar ki,.. Bakıda Universitet yaradılacaqdır. Ultimativ formada müddət də göstərilmişdi".

Həmin sözlərdən məlum olur (və sonra cərəyan edən hadisələr də göstərir) ki, Bakı Dövlət Universiteti nə qədər möhkəm mədəni dayaqlar üzərində formalaşmış, onun inkişafı üçün nə qədər zəngin milli intellektual imkanlar olmuşdur. Və bu da Universitetin tarixi üçün çox əlamətdar faktlardan biridir ki, "kadr çatışmazlığı üzündən fəaliyyətinin ilk günlərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi və dövlət xadimlərindən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Rəşid xan Kaplanov Osmanlı ədəbiyyatı tarixindən, nazir müavini Həmid bəy Şahtaxtinski isə rus dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxuyurdular".

Həmin şəxslər mühazirə oxuduqları sahələr üzrə heç də təsadüfi adamlar deyildilər, kifayət qədər dərin biliklərə yiyələnmişdilər. Məsələnin maraqlı cəhəti bu idi ki, onlar vaxt ayırıb dərs deməklə həm tədrisin səviyyəsinə təsir göstərir, həm də Universitetin gənc respublika, ümumən xalq üçün nə demək olduğunu bilavasitə nümayiş etdirirdilər.

Sonrakı fəsillərdə Universitetin 20-ci, 30-cu, 40-cı və 50-ci illərdəki fəaliyyəti araşdırılır ki, bu onillərin hər biri dövrün ictimai-siyasi kataklizmlərindən irəli gələn xüsusiyyətlər daşımışdır. Belə ki, əgər 20-ci illər, eləcə də 30-cu illərin birinci yarısı ali təhsil sahəsində hər nə qədər ideoloji xarakterli müxtəlif eksperimentlər bir-birini əvəz etsə də, yüksəliş dövrü olmuşsa, 30-cu illərin ortalarından sonra bütün ittifaq miqyasında tüğyan etməyə başlayan repressiya Universitetdə milli əhvali-ruhiyyəli ziyalılar nəslinə son qoymaqla onu hər cür müstəqillikdən tamamilə məhrum etmiş, bunun ardınca isə müharibənin acınacaqlı illəri gəlmişdir.

Kitabda müharibədən sonrakı dövr, Universitetin tarixində doğru olaraq, ümumən dirçəliş əlamətlərilə səciyyələndirilir. Və bu, danılmaz bir həqiqətdir ki, müharibədən sonra Universitet tədricən çox hazırlıqlı milli kadrlarla təmin olunmağa başladı. Onun da nəticəsində ana dilində kifayət qədər mükəmməl proqramlar, dərsliklər, dərs vəsaitləri tərtib olunaraq tələbələrin ixtiyarına verildi, elmlər namizədləri, elmlər doktorları hazırlandı. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təsisi Universitetin inkişafına ən müxtəlif baxımlardan ciddi təkan verdi.

Əminliklə demək olar ki, Universitetimiz öz tarixinin ikinci dövrünə əlli illik yubileyinin keçirildiyi ərəfədə qədəm qoymuşdur. Kitabda göstərildiyi kimi, Universitetin 1969-cu ilin noyabr ayının 1-də indiki Şəhriyar adına sarayda keçirilən təntənəli yubileyində Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev demişdi:

"...Azərbaycan xalqının həyatında, onun mədəniyyətinin tərəqqisində, Azərbaycan elminin inkişafında, iqtisadiyyatının yüksəlişində yubilyarımız böyük və səmərəli rol oynamışdır. Azərbaycan xalqının torpağında birinci ali məktəbin yubileyi elə bir hadisədir ki, onun ictimai əhəmiyyəti Azərbaycanın dövlət hüdudlarından çox-çox kənara çıxır... Azərbaycan Dövlət Universitetinin yaranması dövrün qabaqcıl qüvvələrinin qələbəsi idi, doğma xalqı maarifləndirmək uğrunda, dünya mədəniyyəti və elm xəzinəsinin qapılarını onun üzünə açmaq uğrunda Azərbaycanın ən yaxşı oğullarının bir çox illərdə apardıqları mübarizənin yekunu idi".

Ümummilli liderin ana dilində etdiyi bu məşhur nitqdə Universitetin milli elmi-ictimai fikir (ümumən, sözün geniş mənasında, milli ziyalılıq) tarixindəki rolu ən azı üç baxımdan son dərəcə mükəmməl təhlilini (və təyinatını!) tapmışdır:

1) Bakı (Azərbaycan) Dövlət Universiteti Azərbaycan xalqının intellektual imkanlarının (və həmin imkanlara əsaslanan milli iradəsinin!) təcəssümüdür;

2) Universitet yarandığı günlərdən xalqın milli-mənəvi yüksəlişinə həlledici təsir göstərmişdir;

3) Yeni tarixi şəraitdə Universitetin daha da inkişafı sahəsində ediləcək xidmətlər heç vaxt hədər getməyəcək, milli Universitet təhsili almış yeni-yeni nəsillər xalqın (və ölkənin) taleyini müəyyənləşdirəcəkdir.

Heydər Əliyev özünün də təhsil aldığı doğma Universitetin mövcud şərəfli tarixi təcrübəyə dayanaraq daha da yüksəlişi üçün həm strateji planların hazırlanmasını, həm də həyata keçirilməsini təmin etdi.

Universitetin tarixinin üçüncü dövrü ölkənin (və xalqın) müstəqillik əldə etməsi ilə başlanır. Və bu illərdə Universitetin qarşısında dayanan əsas vəzifə onun müasir dünya elm-təhsil texnologiyalarına yiyələnməsi olmuşdur ki, kitabın son fəsillərinin adlarında öz əksini tapmış bir sıra anlayışlar bunu birbaşa ifadə etməkdədir: müstəqilliyin işığında ? müstəqilliyin kövrək addımları, muxtariyyət hüququ; genişlənən üfüqlər ? əsaslı islahatlar dövrü, böyük dəyişikliklər başlayır, kəmiyyətdən keyfiyyətə; 100 yaşlı Universitet - Avropa elm və təhsil məkanına inteqrasiya sürətlənir, dünya bizi tanısın...

Misir Mərdanovun "Bakı Dövlət Universiteti" kitabı bu cür ensiklopedik əsərlər üçün çox gərəkli olan Universitet tarixinin ən mühüm hadisələri, ad göstəricisi və istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı ilə bitir. Kitabın elmi redaktoru əməkdar elm xadimi Fərrux Rüstəmov, naşiri Tural Axundov, nəşriyyat redaktoru Gülər Mehdiyevadır.

Bakı Dövlət Universitetinin yaranmasında və inkişafında xüsusi xidmətləri olmuş ziyalıların əziz xatirəsinə ithaf edilmiş bu əsər Universitetlə az və ya çox bağlı olan hər bir kəsin stolüstü kitabına çevrilməyə layiqdir.

Nizami CƏFƏROV

Məhəmməd BABANLI

525-ci qəzet.- 2021.- 2 iyun.-S.16.