Qorxu "mədəniyyət"i
"QORXU İLƏ
MƏNİMSƏNİLƏN HEÇ BİR
ALIŞQANLIĞIN UŞAĞIN İNKİŞAFINA
MÜSBƏT TƏSİRİ YOXDUR"
Qorxu "mədəniyyət"i
qayğı, qorxu, narahatlıq kimi duyğuların təsiri ilə cəmiyyətlərin
əxz etdiyi davranış tərzidir. Buna uzun illər müstəmləkə altında
yaşayan xalqlarda daha çox təsadüf olunur. Boyunduruq altında yaşayan xalqlar ağalarından qorxmağa, onların könlünü xoş tutmağa vərdiş ediblər. Beləcə qorxu bütün
bir cəmiyyətə
hakim olub və bu "mədəniyyət"
sosial faktor kimi həmin xalqların məişətində
də özünü
göstərir.
Amma insandakı
qorxu hissinin tamamilə pis, yaxud tamamilə yaxşı instinkt olduğunu deyə bilmərik. Bu dəyənəyin
iki ucu da insana lazımdır.
Qorxu, insanları təhlükələrdən
qorumaq üçün
müdafiə mexanizmidir.
Əgər o təhlükə təbii proseslər zamanı yaranıbsa.
Məsələn, insan yanmaqdan
qorxduğu üçün
ocaq başında ehtiyatlı davranır, qorxduğu üçün
özünə müdafiə
mexanizmləri yaradır.
Amma bu qorxu sosial
faktorlarda ortaya çıxmağa başladısa,
onda işlər dəyişir. Beləcə qorxu mədəniyyəti formalaşır. Bu mədəniyyətlə böyüyən
fərdləri ətraf
aləm, cəza, qorxu kimi xarici
faktorlar yönləndirir.
Yəni insan üçün mühüm olan onun öz istək
və arzuları deyil, qohum-qardaşın, qonum-qonşunun düşüncələri
olur.
Valideyn-övlad münasibətlərində qorxunun yeri
Bəs ailə
daxilindəki münasibətlərdə
qorxu necə formalaşır və uşaqların daxilində
onlarla birlikdə necə böyüməyə
başlayır?
"Yeməyini yeməsən,
səni canavarlara verəcəm; Çox şirniyyat yesən, həkim sənə iynə vuracaq; Bir də bunu
dağıtsan, əllərini
yandıracam" və
sair kimi cümlələrlə yetişdirilən
uşaqlar qorxunun hakim
olduğu mühitdə
doğulub böyüyən
uşaqlardır. Hətta, "Uşaq ana-atadan
qorxmalıdır", düşüncəsi
elə bu mədəniyyətin bir tərifidir.
Ola bilsin ki,
"Başqa cür uşağa söz eşitdirmək mümkün
deyil". - deyə
düşünürsünüz. O zaman oxumağa davam edin. Baxaq görək,
bu davranışların
uşaqlarımıza nə
kimi təsirləri
var.
Uşağın etməsini istədiyiniz əməli onu qoxutmaqla reallaşdırmağınızı
uğur sayırsınız. Sizin uğurunuz
isə uşağın
sosial həyatda məğlub olması deməkdir. Bəzi valideynlər uşağın
çox qorxaq olduğunu, kimsə ona sual verəndə
cavab verməyə çəkindiyini, özünü
ifadə etməkdə
həvəsli olmadığını
müşahidə edə
bilər. Bütün bunların
özlərindən və
uşaqlarına qarşı
davranışlarından qaynaqlandığını
isə gözardı edirlər. Çünki uşaqlarla ünsiyyətdə
verdiyimiz sərt mesajlar onları cəsarətsiz, özünü
ifadə edə bilməyən fərdə
çevirir. Qorxu mədəniyyətinin
təməli də budur. Uşağınıza hökm etmək,
istəklərinizi ona
zorla qəbul etdirməyə çalışmağı
onun yaxşılığı
üçün etdiyinizi
düşünsəniz də,
əslində, bütün
belə davranışların
uşağın inkişafı
üçün heç
bir faydası yoxdur. Qorxu ilə mənimsənilən
heç bir alışqanlığın uşağın
inkişafına müsət
təsiri ola
bilməz.
Qorxu
"mədəniyyət"inin fəsadları
Qorxu mədəniyyətinin
fəsadlarından biri
də uşaqda dəyərsizlik hissinin kök salmasıdır. "Sən dəyərsizsən,
buna görə də hamı sənə əsəbiləşə,
üstünə qışqıra,
hətta təhqir edə bilər. Ana-atanı əsəbiləşdirmə,
yoxsa səni sevməzlər. İnsanları əsəbiləşdirəcək hərəkətlər etmə,
cəmiyyətin istədiyi
kimi davran. İnsanlar sənə istədikləri
kimi davrana, səni danlaya bilərlər. Buna görə də insanları dinlə və onların istədikləri kimi davran. Səsini çıxarma, yoxsa
əsəbiləşərlər. Öz fikirlərini ifadə etmə, yoxsa səni sevməzlər".
İnsanda zamanla formalaşan bu düşüncə tərzi qorxu mədəniyyətinin bir
fəsadıdır. Fəsadlar isə
bir-birinə calanıb,
çoxalıb, artıb
insanın həyatını
məhv edə bilir. Düşünün, əgər uşağın
öz istəkləri
yoxdursa, o, mütləq
ana-atanı əsəbiləşdirməmək
üçün onların
istədiyi kimi davanırsa, bu davranış qəlibini cəmiyyətdə də
avtomatik tətbiq etməyə başlayacaq.
Bir böyüyü uşağı öpmək
istəyirsə, uşaq
onu əsəbiləşdirməmək
üçün "yox"
deyə bilmir, məktəbdə haqsızlığa
uğrayır, amma buna layiq olduğunu
düşündüyü üçün özünü
müdafiə etmir, böyüyəndə işdə
təzyiqlərə məruz
qalır, rəhbərlik
tərəfindən ən
xırda səhvidə
qışqır-bağırla qarşılanır, iş
yoldaşlarının arasında
əzilirsə, səsini
çıxarıb etiraz
etmir. Çünki buna layiq olduğunu düşünür.
Gördüyünüz kimi, adi bir davranış
qəlibi, qorxu altında yetişmək insanın bütün həyatına və cəmiyyətdə fərd
ola bilmə
potensialına balta vura bilir. İndi,
qorxunun gətirdiyi təhlükənin fərqindəsinizmi? Bu hiss nəticədə
uşaqların cinsi istismarına, cəmiyyətdə
azad fərd ola bilməməsinə,
özünə hörmətinin
azalmasına və özünü dəyərsiz
saymasına, mütiliyə
gətirib çıxarır.
Niyə
qorxunun yaratdığı
vərdişlərdən can qurtara bilmirik?
Görəsən, valideynlər sağlam bir fərd yetişdirmək
mümkün ikən,
uşaqları niyə
qorxuyla, hökmlə tərbiyə etməyə
çalışırlar? Böyük ehtimalla,
ya özləri də qorxunun hakim olduğu ailədə böyüyüb, ya da sakit, sözə baxan uşaq yetişdirməyin daha asan olduğunu düşünürlər. Valideyn olmaq səbr, əmək tələb edir. Sağlam bir fərd yetişdirmək üçün
təmkin, nəzakət,
sevgi ilə yoğrulmuş davranış
normalarını mənimsəmək
lazımdır.
Davranışlarımızı necə dəyişdirə
bilərik?
Əgər gündəlik həyatdan bir neçə misalla bunu açıqlasaq,
deyə bilərik ki, məişət səviyyəsində xırda
davranışlarımıza nəzarət etməyimiz zamanla özümüzü
dəyişdirməyə kömək
edəcək.
Məsələn, uşaq yeməyini
yemirsə, "Yeməsən,
mən sənin anan olmayacam, gedib başqa uşaqların anası olacam!", demək
yerinə, "Yeməyini
yeməsən, ac qalacaqsan,
çünki axşam
yeməyindən sonra yemək yemirik, bilirsən" - söyəmək
daha effektlidir.
Çox
şirniyyat yeyirsə,
"Çox konfet yesən, həkim sənə iynə vuracaq!", yox, "Konfeti çox yediyin üçün dişlərin
çürüyə bilər.
Stomotoloqa gedək, dişlərinə baxsın
görək nə deyir" -
söyləmək və
diş sağlamlığı
ilə bağlı maraqlı videolar izlətmək olar. Beləcə
cəzalandırmadan uşaqlarınızın
sizi dinləməsini təmin edə bilərsiniz.
Otağını toplamırsa, "Otağını
yığışdırmasan bayıra çıxmağa
qoymayacam", yerinə,
"Oyuncaqlarını yerinə
yığıb, yatağını
səliqəyə salmağını
istəyirəm. Bunu indi edək,
yoxsa bayıra çıxıb gələndən
sonra?" deyə bilərsiniz. Beləcə istəyinizi daha dəqiq ifadə edə və uşağa seçim şansı verdiyiniz üçün onun düşüncəsini də
inkişaf etdirmiş olarsınız.
Məhz
bu kimi kiçik
məsələlərdə düzgün davranış
normalarını seçib
səbrlə onu uşağa aşıladıqca
cəmiyyətdə güclü
ola bilən
və özünü
qorumağı, sevməyi
bacaran insan yetişdirə bilərsiniz.
Cəsarətli, özünə güvənən,
düşünən, araşdıran
və kəşf edən, özünü ifadə edə bilən, ən əsası da uşağın
fərd olaraq inkişaf etməsini istəyirsinizsə qorxunun
səbəb olduğu
təhlükələrin fərqində
olun. Qorxudan uşaqlarda nizam-intizam
yaratmaq üçün
istifafə etməyin.
Onların gələcəklərini təhlükəyə atmayın.
Azərbaycan Respublikasının Medianın
İnkişafı Agentliyinin
maliyyə dəstəyi
ilə çap olunub
Natəvan ABDULLA
525-ci qəzet.- 2021.- 2
iyun.-S.20.