Yaradılışa dair dini-mistik təsəvvürlər
poeziyada - Araşdırma
HƏRF KONFİQURASİYASI HAQQINDA
QEYDLƏR
Maddi
varlıq aləminin indiki halından qabaq Allahın
düşüncəsində ideya - yazılı informasiya
şəklində yaranması, sonra Allahın onu səsləndirməsi,
yəni söz halında təcəssüm etdirməsi və
bundan sonra dünyanın yaranması dini və təsəvvüfi
fəlsəfədə ilahi yazı formasında
simvollaşır. Burada yazı-ilahi tale,
proqramlaşdırılmış informasiya deməkdir. Yazı - səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən
işarələr sistemidir.
Sufizmdə hərflər Allahın maddi aləmdə təcəllasının
qrafik simvolları sayılırdı. Sufi şairlər bu
simvollardan irfani ideyaların təcəssümündə
istifadə edirdilər. "Qurani-Kərim"in
vəhylə (sözlərlə) nazil olduğunu,
"Yasin" surəsinin 82-ci ayəsindəki "kun fə yəkun"
("ol" dedik oldu) kəlamına əsasən
dünyanın yaranmasının sözlə bərqərar
olması, müqəddəs kitabımızdakı fikirləri
əsas tutaraq sözü müqəddəs hesab etmişlər.
Bütün bu aləmin "kon" (ol!) kəlməsindən
yaranması hamıya məlumdur. "Əl-Bəqərə"
surəsinin 31-ci ayəsində, insanın
üstünlüyü Allahın ona bütün adları
(sözləri) öyrətməsi ilə əlaqələndirilir.
Bu baxımdan söz müqəddəsdir. Söz hərflərdən təşkil olunduğuna
görə hərflər də müqəddəsdir.
Qurani Kərimdə belə bir ifadə keçir "hərfül-mükətta"
(hərflər müqəddəsdir). Buna görə
də söz və ruhun da bir-birindən var olması, bir-biri
ilə bağlı olması haqqındakı fikirlər hələ
çox-çox qədim zamanlardan məlumdur. Bildiyimiz kimi, insan bədəni ruhla
candığı kimi, varlıq aləminin də sözlə
nəşət tapması onun insan ruhu ilə
bağlılığından xəbər verir.
Söz insanın ruhu ilə təfəkkürü
arasında əlaqənin vəhdətidir. Söz ruhun
ifadəsinin dildə təzahürüdür. Bu haqda
dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi yazır:
Açılanda
varlığın sirli pərdəsi əzəl,
Söz oldu bu cahanda cilvələnən ilk gözəl.
Orta əsrlər poeziyasında bəzən sözü hətta
insan bədəni ilə müqayisə edən dahi Nizami Gəncəvi
"biz sözük, bu bədənsə
eyvanımızdır" deyir. Sözün ilahi hikmətlə əlaqəsi
və Allah kəlamı olması haqqında XIII əsrdə
Yunus Əmrə deyir:
Mənim
deyil bu kəlləçi,
Qüdrət sənsən Yunus nəçi (qədim
türk dilində "kəlləçi" - söz deməkdir).
və
ya
Söz
qaradan-ağdan degil,
yazıb
oxumaqdan deyil,
Bu
yürüyən xalqdan deyil,
xaliq
avazından gəlir.
Orta əsr şairləri hərflərdən
ustalıqla istifadə edərək, gözəl və incə
mətləbləri sözlə ifadə ediblər. Hərflərə
böyük önəm verən alimlər göstərirdilər
ki, insan maddə baxımından tərkib aləminə gəlməzdən
əvvəl ilahi aləmdə dağınıq halda olub.
Bununla bağlı A.Gölpınarlı yazır: "Onlar bu
aləmə gəlməzdən əvvəl nəşir
halında idi. Onların hissələri yəni
cüzləri heyvan, bitki və cansız varlıqlarda təzahür
idi. Bu hal hərflərə bənzəyir.
Ana və baba yeyib işdikləri şeylərdən
onun mayasını toplamış, sonra ana rəhmində tərkibə
düşərək, həşr edilərək bu aləmə
gəlmişdir ki, bu da hərflərin birləşərək
kəlmə, kəlmələrin birləşərək
söz oluşuna bənzəyir".
Təsəvvüf ideyasına görə, bütün
varlıq aləmi səsdən var olduğu üçün
kainatın da yaranması sözlə öz əksini tapır. Bədii ifadə
üsullarını daha da zənginləşdirmək və
qüvvətləndirmək baxımından klassik Şərq
ədəbiyyatında ərəb əlifbası hərfləri
öz adları və forması (şəkli) ilə rəmzi
mənalarda müxtəlif bədii bənzətmələr məqamında
işlədilmişdir. Məsələn, əlif hərfi
boy, qamət, ayn - göz, kaf -
qaş, mim - ağız, sin - diş, dal - qəddi-qamətin
bükülməsini, nun isə nöqtə və kirpiklər
kimi rəmzi mənaları bildirir. Odur ki, həyatın
bütün gizlin sirləri hərflərdən yaranan sözlərlə
aşkar olur.
Qazi
Bürhanəddin qəzəllərinin birində deyir:
Şol əlif
qəddin üçün qəddimi
eylədim düta (ikiqat)
Yəni
ki eşqinə bu halət anun
dal
olısar.
Göstərilən nümunədə şair məşuqənin
qədd-qamətinin əlif hərfi kimi düz olduğunun
vurğulayır. Aşiq isə məşuqənin cəfasından qəddinin əyilib
ikiqat dal (düta) olduğunu, dal şəklini alması onun
sevgi əzablarının çox olmasından xəbər
verir.
Yunus Əmrə şeirlərində isə bəzən
bu hərflər batini məna daşıyır. Hər hərfin
informatlv yükü daxili bir anlam kəsb edir. O, şeirlərinin
birində əlif və cim oxumadığın deməklə,
zahiri elmlərə önəm vermədiyini söyləyir. Əlif, mim, dal olacağını bildirməklə
isə ölümdən sonra bir də tərkibə
düşəcəyini söyləyərək tənəzüxün,
yəni ruhun seyri ilə bir də bu aləmə gəlib-gediləcəyi
haqqındakı qənaətin batil olduğunu bildirir. Ruhun müxtəlif varlıqlarda təzahür etməsinə
S.Ə.Şirvani yaradıcılığında da rast gəlirik.
Şairin "Yenə gəldim"rədifli qəzəli
bunun bariz nümunəsidir.
Hərf konfiqurasiyasının (zahiri görüntü)
poeziyada təzahürünə yazılı ədəbiyyatda
ilk dəfə Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun"
məsnəvisində rast gəlirik. Məcnunun səhradakı
halını təsvir edən şair aşiqin zahiri
görünüşünü hərflərin dili ilə
oxucuya belə bəyan edir:
Qatlandı
dizlərim qoşa "lam" kimi,
"Yey" kimi bükmüşəm öz əllərimi.
Ah,
adın məni də adıntək edir,
O da, bax,
iki "lam", iki də "yey"dir.
(bu hərflər birlikdə
Leyli
sözünü əmələ gətirir)
Mübariz Əlizadə bu misraları şərh edərək
yazır ki, ərəb əlifbasında (lam) çəngəl
şəklində yazılır, "yey" hərfi isə
qarmaq şəklində. Məcnun deyir ki, “mən dərd əlindən dizlərimi
iki "lam" kimi qatlamışam, qollarımı isə iki
"yey" kimi bükmüşəm və bunların birləşməsindən
sevgilimin adı, yəni "Leyli" əmələ gəlmişdir".
Hərflərin konfirurasiyasının poeziyda təzahürü
obrazların əhval-ruhiyyəsini zahiri formada özündə
əks etdirir.
Beləliklə, Məcnun öz bədəni ilə
"Leyli" sözünü yazmışdır. Bu,
ilk baxışda Məcnunun Leyliyə olan məhəbbətinin
yüksək səviyyəsi, özünü onun yerinə qoyması,
sanki Leylinin düşüncə aləminə, qəlbinə
daxil olması, onunla qiyabi görüşməsi kimi izah oluna
bilər. Təbii ki, bədii planda bütün
bunların hamısı təsəvvüf
dünyagörüşündəki "vəhdəti-vücud"
fəlsəfəsi ilə birbaşa
bağlılığı məntiqi görünür. Belə ki, Məcnunun
öz bədəni ilə Leylinin adını yazması ilahi
yaradılışı simvollaşdırır.
Uca Allah maddi varlıq aləmini ilk növbədə
sözlə və söz şəklində
yaratmışdır. Yəni Allah "ol" demiş, dünya
olmuşdur. Özünü artıq maddi
dünyada ölmüş hesab etdiyi üçün pal-paltarlarını
cıran Məcnun indi bir ruh vəziyyətindədir. Öz bədənini Leyli formasına salan Məcnun
bu halda sanki Leyliyə qovuşmaqdadır. M.Rəsulzadə
yazır: "Bir kağıza Leyli ilə Məcnun rəsmlərinin
bərabər cızıldığını görüncə,
Məcnun həmən Leylini silir. Səbəbini
sorurlar. Biz iki deyilik, birik, deyir. O
halda nədən özünü deyil də, onu silirsən?.. Çünki o - ruhdur, mən
- qəlb, ruh qəlbdə örtülü olur".
S.Hacı yazır: "...İinsan varlığının
(ölkəsinin) baş şəhəri, Kəbəsi qəlbdir,
insanın vəzifəsi qəlbin nəfsin əsarətindən
azad etmək, təmizləməkdir, ruhu onun soltanı
seçməkdir, bədənini idarəçikliyini
düşünən qəlbə təslin etməkdir. İnsanın öz varlığına hakim,
ağlına ağa, bədəninə məlik, aləmə
sultan olmasının şərti arınmış qəlbə
qul olmaqdır".
Təsəvvüfdə
bu, "sən" və "mən"
anlayışlarının itməsi, varlığın
bütün təzahürlərinin onların maddi obraz və
təbii keyfiyyətlərindən asılı olmayaraq, Vahiddə
qovuşması, təcəssüm olunması, yəni "bir
ilə bir olması" ideyası deməkdir. Yunus
Əmrə "bir ilə bir olma" fikri belə ifadə
olunur.
Eynül-yəqin
görübdür,
Yunus Məcnun
olubdur,
Bir ilə
bir olubdur, həqqəl-yəqin içində
Beləliklə, Məcnun öz bədəni ilə
"Leyli" adını yazmaqla yaradılışın
ilahi sxemini simvollaşdırır. Bu, ilahi
vüsaldır. Çünki
yaradılışın başlanğıcında sonradan
bir-birindən şəkil və təbiətcə
ayrılmış ünsürlər hələ bir yerdə,
vahid halda, yəni qovuşmuş şəkildə idilər.
Məcnun "Leyli" simvolu ilə həmin
ilkin başlanğıca qayıdır.
Hər iki şairin yaradıcılığındakı
təsəvvüf yönlü beytlərdə hərf və
sözlərin daşıdığı irfani məna, poetik
tutum və şəkli dəyişməsinə
aydınlıq gətirildi. Yaşadıqları
dövrün bütün fəlsəfi görüşlərinə
bələd olan bu sənətkarlar onları mexaniki şəkildə
qəbul etmir, öz düşüncələrindən
keçirərək oxuculara yeni poetik-fəlsəfi
dünyagörüşü fonunda təqdim edirlər.
Xuraman HÜMMƏTOVA
(Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyası Nizami Gəncəvi adına
Ədəbiyyat İnstitutu Türk xalqları ədəbiyyatı
şöbəsi)
525-ci qəzet.- 2021.- 3 iyun.-
S.10.