Naxçıvan xanları haqqında yaddaş səhifələri

GÖRKƏMLİ ALİM HÜSEYN TEYMURLUNUN XATİRƏLƏRİ ƏSASINDA

Taleyinə vətəndən uzaqda yaşamaq yazılan, Moskva mühitində uzun illər elmi və pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan görkəmli alim Hüseyn Heydər oğlu Teymurlu Naxçıvan torpağının yetirməsidir.

O, 1908-ci ilin 27 sentyabrında (10 oktyabrda) Naxçıvan şəhərində Heydər ağa Bənəniyarskinin ailəsində anadan olub. 1995-ci ilə qədər Moskva Kartoqrafiya və Aeroçəkiliş İnstitutunda müəllim işləyən həmyerlimiz haqqında axtarışlar apardıq. Onun Moskva ətrafında yaşayan nəvəsi babasının 31 mart 1951-ci ildə yazdığı geniş tərcümeyi-halını bizə göndərdi. Hüseyn Teymurlu 1995-ci ildə vəfat edib. Biz bu yazımızda onun Naxçıvan xanları haqqında xatirələrini çap etməyi nəzərdə tutduğumuzdan, tərcümeyi-halından ətraflı söhbət açmayacağıq. Bu haqda başqa bir vaxt bəhs etmək fikrimiz var.

Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivində Heydər ağa Teymur ağa oğlu Bənəniyarskinin həbs olunmasına dair vərəqə (№249) vardır. Həmin vərəqədən məlum oldu ki, o, 1888-ci ildə doğulub. Atası Teymur ağa öz sərvətini Naxçıvanda dünyəvi məktəblərin açılması və səmərəli fəaliyyəti üçün əsirgəməyib. Tapdığımız bir arxiv sənədi bunu təsdiqləyir. 1925-ci ilin 1 avqust tarixində yazılan həbs olunma vərəqəsinə görə o vaxt Heydər ağanın 36 yaşı olub.

Anası Əfruz xanım Kəngərli (Əsəd ağa Kəngərlinin qızı) 60, həyat yoldaşı Əfruz xanım Əli qızı Kələntərli 35, oğlanları Həsən 18, Hüseyn 16, Şamil isə 14 yaşında imiş. Sənəddə həmin ildə Hüseynin Bakıda, digərlərinin isə Naxçıvanda yaşadığı göstərilir. Arxiv materiallarından məlum olur ki, Heydər ağa 1904-cü ildə 4 sinifi İrəvan gimnaziyasını bitirdikdən sonra Naxçıvanda polis sistemində işləyib. 1918-20-ci illərdə isə Naxçıvan şəhərində polis rəisi vəzifəsində çalışıb. Araz-Türk Respublikasının təşkilində və fəaliyyətində böyük xidmətlər göstərib.

Erməni quldurlarına, daşnaklara qarşı mərdliklə vuruşub. 1925-ci ildə sürgün olunsa da, sonralar Naxçıvana qayıda bilib. Qohumlarının dediyinə görə, poçtda məxfi şöbədə işləyirmiş. Amma 1934-cü ildə yoxa çıxıb. Onun oğlu Hüseyn Teymurlu da atasının 1934-cü ildə vəfat etdiyini yazıb. Amma 1990-cı ildən sonra məlum olub ki, sürgün və təqiblərdən bezən Heydər ağa İrana gedib. Hüseyn müəllim 1941-ci ildən 1944-cü ilin 15 oktyabrınadək İranda Sovet geodeziya qoşunlarının dəstəsində fəaliyyət göstərib. Ölümündən əvvəl əlaqə saxladığı qohumuna deyib ki, atası ilə həmin illərdə Təbrizdə görüşüb. Ancaq sovet DTK-nın qorxusundan bir çox məsələlər kimi, onu da gizlin saxlayıb. Qeyd edək ki, Hüseyn Teymurlu tərcümeyi-halını Sovet sisteminin tələblərinə uyğun dəyişdirib. Çünki o, zadəgan oğlu idi. Babaları Naxçıvanın məşhur ziyalıları, maarifpərvərləri və varlıları olmuşdular.

O dövrdə Bənəniyarskilər nəsli də repressiya burulğanına məruz qalıb. Bu müdhiş burulğan Heydər ağanın da ailə üzvlərindən yan keçməyib. Onlar da kütləvi sürgünlə üzləşiblər. Bütün bunlara görə Hüseyn də vətəndən uzaq düşüb Rusiyaya üz tutmuş, bir müddət Moskvaətrafı kənd və qəsəbələrdə gizli şəraitdə yaşamış və məcburiyyət qarşısında soyadını dəyişib Teymurlu familiyasını qəbul etmişdi. Lakin vətəndən uzaqda yaşasa da, qəlbi hər zaman Azərbaycanla döyünmüş, ömrünün axırına kimi Naxçıvanla əlaqəni kəsməmişdi. Onun yazdığı məktubdan da aydın olur ki, Azərbaycanın sevincinə sevinib, kədərinə qəmlənən bu naxçıvanlı alim Azərbaycanın Qarabağ dərdini böyük ürək ağrısı ilə yaşamışdı.

Naxçıvan xanlarının varislərinin əksəriyyəti və qohumları ilə daim əlaqə saxlayan Hüseyn Teymurlu Naxçıvanla bağlı xatirələrini qələmə alıb. Onun məktubu və xatirələri bu yaxınlarda qohumları tərəfindən bizə təqdim edilib. H.Teymurlunun məktubundan məlum olur ki, bu xatirələri yazmağı ondan qohumu, mərhum Qadir Həsənəliyev xahiş etmişdi. Unudulmaz alimin xatirələrinin tariximizin öyrənilməsi baxımından tədqiqatçılar üçün də maraqlı olacağını düşünürük. Onu da qeyd edək ki, hələ arxiv fondları açılmadığı illərdə Naxçıvan xanları və o nəsildən olan hərbçilər haqqında məlumatlar az idi. Bu səbəbdən onun yazdığı xatirələr maraq doğurur. Hüseyn Teymurlunun yaddaşına əsaslanaraq qələmə aldığı xatirələrdə cüzi yanlışlar da var. Onların düzəlişini mötərizə içərisində verməklə alimin üslubuna, necə deyərlər, nöqtəsinə, vergülünə toxunmadan xatirələri oxuculara təqdim edirik:

"1. Naxçıvan xanları Şuşa xanları ilə qohum idilər. Natəvana Bakıda abidə (heykəl) qoyanda Əkbər xan konsultant (məsələhətçi) olub. Natəvan Əkbər xanın xalası və yaxud nənəsi imiş (Xurşidbanu Natəvan Əkbər xanın ana nənəsidir - M.R.)

2. Məncə, Kalbalı xanın gözlərini Fətəli şah çıxartdırıbdı (Onun gözlərini dünya işığına həsrət qoyan Ağa Məhəmməd şah Qacardır - M.R.).

Fikrət Kəngərlinin nənəsi İrbabə xanımın anası Hacı Tacxanım 100 ildən çox yaşayıb. Mən uşaq vaxtı onu görmüşəm. Fətəli şahın zamanında Tacxanım 12-13 yaşında qız imiş, İrbabə xanım öz anasının və atasının söhbətlərini bizə nağıl kimi danışardı. Kalbalı xan Fətəli şahın vəziri imiş. Vəzir çox ağıllı və hünərli bir komandir idi. Özü də çox böyük tayfadanmış. Ola bilər ki, Qacar nəslindən (Kalbalı xan Kəngərli tayfasından olub - M.R.) Şah ondan çox qorxurmuş. Odur ki, onu kor edib Naxçıvana (İrəvana - M.R.) sürgün eyləyib. Bir neçə vaxtdan sonra şahın əmri ilə Kalbalı xan hamamdan çıxanda ona zəhərlənmiş şərbət verib öldürüblər.

Yəqin Kalbalı xanın Naxçıvanda hörməti və nüfuzu çox yüksək imiş ki, şah ondan doğrudan da qorxurmuş.

3. Cəfərqulu xan, Rəhim xan və Hüseyn xan qardaşdırlar. Cəfərqulu xanın 5 oğlu və 1 qızı var idi. Kalbalı xan, Ehsan xan, Cəmşid xan (Şamo xan onun ləqəbi idi), Davud xan və Teymur xan.

Kalbalı xan 1930-cu illərdə kürdlərin üsyanı vaxtı həlak olub (Kalbalı xan 1918-1919-cu illərdə Araz-Türk Respublikasına rəhbərlik edənlərdən biri idi. 1918-20-ci illərdə Azərbaycan ordusunun polkovniki və generalı olub, 1934-cü ildə İranda kürdlərlə döyüş vaxtı arxadan vurulub. Teymur xan 1915-1918-ci illərdə İrəvanda oxuyanda özünü vurub öldürüb. Son tədqiqatlardan aydın olub ki, onu ermənilər öldürüb, özü də İrəvanda - M.R.).

Qızı Nazxanım Maku sərdarının oğlu Qulam xana ərə getmişdi (Cəfərqulu xanın qızının adı Nazlıbəyim, ərinin adı isə Qulu xandır - M.R.).

Cəfərqulu xanın arvadının adı Fəxrəntac xanım idi. Ucaboy, kök qadın idi.

Cəmşid xan haqqında hamısını bilirsiniz. Mən Ehsan xanın necə olduğunu bilirdim, ancaq yazmaq istəmirdim.

1929-cu illərdə Muğanda işləyirdim. Bizim dəstədə ortayaşlı bir salyanlı kuryer var idi. O, mənim naxçıvanlı olduğumu bildiyindən bir gün mənə Ehsan xan barəsində belə bir söhbət eylədi: "Mən 1918-20-ci illərdə Qızıl orduda əsgərlik edirdim. Bizim komandirimiz Ehsan xan Naxçıvanski idi. Eskadron hücuma gedəndə həmişə eskadronun qarşısında olardı. Çox igid adam idi. Ehsan xan çox hirsli idi, əsgərləri döyərdi. Bir dəfə məni də çox bərk döydü. Odur ki, komissarın onunla arası pis idi. Bir gün onu çağırdılar ştaba (qərargaha). Bir neçə gündən sonra biz eşitdik ki, onu güllələyiblər. Onu yerinə başqa komandir gəldi. Mən o kişidən soruşmadım: bu hadisə hansı rayonda, hansı cəbhədə olub.

Ehsan xan cavan vaxtı, müharibədən əvvəl, süvarilərin təlim vaxtı at çapanda atdan yıxılıb, daldan qaçan süvarilərin bir neçəsi onun üstündən keçiblər. Ona görə də onun başı (kəlləsi) qırılmışdı. Ehsan xanın başından qırılan sümükləri həkimlər çıxarıb, yerinə gümüş plastinkalar qoyublar. Odur ki, o, çox əsəbi idi (Haqqında söhbət gedən Ehsan xan Cəfərqulu xanın oğludur. Cəfərqulu xanın oğlu Ehsan xanı da Şuşada daşnaklar güllələyiblər - M.R.).

4. Cəfərqulu xanın qardaşı Rəhim xanın bir oğlu və bir qızı var idi. Oğlu Əhməd xan, ləqəbi Xanlar xan 1941-ci ildə İranın hərbi naziri idi. 1944-cü ildə Məhəmməd Rza şah ona marşal rütbəsi vermişdi (Sənədlərdə Rəhim xanın oğlunun adı İskəndər xan, qızının adı isə Xurşid xanımdır. Kəngərli ailələrində əksər hallarda uşaqları iki adla çağırıblar, yəqin ki, Əhməd xan şəcərədə olan İskəndər xandır. Bu məsələ ilə bağlı axtarışlarımız var. Məsələni dəqiqləşdirmək istəyirik. Çünki şəcərəşünas Ənvər Fərəcoğlunun tapdığı sənədlərdə Əhməd xanın atasının adı Əli xan yazılıb. Hüseyn Teymurlu 1944-cü ildə Sovet qoşunlarının tərkibində İrana gedib. Bəlkə də görüşüb onunla. Bu məlumatı dəqiqləşdirmək üçün xeyli axtarışlar apardıq. Amma qəti fikir söyləmək mümkün deyil. Çünki rəsmi məktublarımıza da məlum tərəf cavab vermədi. Əhməd xan Naxçıvaninin atası Əli xan Kalbalı xanın oğlu Fərəc ağanın varislərindəndir. Əli xan özü İranın kazak süvari qoşun dəstəsində xidmət edib. Axtarışlar zamanı məlum oldu ki, İranın axırıncı şahının həyat yoldaşı Fərəhbanunun ata tərəfi Naxçıvan kəngərlilərindəndir. Kalbalı xanın, yaxud onun qaynı və əmisi oğlu Maqsud xanın varislərindəndir. Maqsud xan Heydərqulu xanın qardaşı Vəliqulu xanın oğludur. Fərəh xanımın ata babası Mehdi xanın Sirab kəndində mülkü də varmış. İndi də xarabalıqları durur. Fərəc xanın oğlu Əsədulla xanın varisləri əsasən Naxçıvan şəhərində və atalarının mirası olan Sirab kəndində yaşayıblar. Həmin nəsildən olan Əli Hidayət oğlu bizə bu haqda məlumat verdi. Hətta dedi ki, babamızın mandatı olan rəsmi sənədi Mehdi xan aparıb. Onun bu məlumatını dəqiqləşdirmək üçün məşhur yazıçı və tərcüməçi Nəriman Əbdülrəhmanlı ilə əlaqə saxladıq. O, Fərəh Pəhləvinin "Xatirələri"ni azərbaycancaya çevirib. Yazıçı onun ata tərəfinin Naxçıvandan olduğunu təsdiqlədi. Fərəh xanım xatirələrini Sovet illərində qələmə aldığından Naxçıvandakı qohumlarını təhlükədə qoymamaq üçün ata tərəfi haqqında ətraflı məlumat verməyib. Onun ata babası Mehdi xan diplomat və arxeoloq olub. Mehdi xan oğlanlarından ikisini Söhrabı və Bəhramı Sankt-Peterburqdakı Aleksandrovski kadetdə-hərbi məktəbdə oxudub... Naxçıvanlı hərbçilərin şah sarayında vəzifə tutmasında yəqin ki, Fərəh xanımın köməkliyi olub. Axtarışlarımız davam edir. Ümidliyik ki, oxucuları sevindirə biləcəyik - M.R.).

İranda bunun adı Əhməd xan Naxçıvani idi. Qızı Xurşud xanım Qacar (bu onun ər familiyasıdır - M.R.). Bakının Opera Teatrında solist idi. 1926-cı ildə Bakı operası ilə Naxçıvana gəlmişdi. Bilqeyis xanımgilə də gedib. Mən o vaxt Bakıda oxuyurdum. Xurşud xanıma "Şah İsmayıl" operasında qulaq asmışam. Xanlar xan - Əhməd xan 1918-ci ildə bizdə qonaq olub, mən onu tanıyırdım.

Erməni-müsəlman müharibəsində Naxçıvan xanlarının hamısı bizim məhəllədə yaşayırdılar.

Cəfərqulu xangil 5-10 gün bizdə qaldılar, sonra Əliqulu xanın evinə (Əliqulu xan Naxçıvanskinin - M.R.) getdilər.

Rəhim xanın evinə mən qardaşım Həsənlə və atamla 1918-ci ildə getmişəm. Bir böyük tənəkli aynabənd otaq var idi. Divarların hamısı cürbəcür aynalarla bəzənmişdi. Həyətdə çoxlu meyvə ağacları var idi. Həyətin ortasında su hovuzu var idi (bu evi Rəhim xan Ehsan xanın sarayının önündə tikdirmişdi. 1970-ci ildən sonra sökdülər - M.R.). 1920-ci ildə o ev kazarma oldu. Aynabənd otağın aynalarını divardan çıxarmışdılar. Otaq lap xarabaya oxşayırdı.

1922-ci ildə Naxçıvanda müəllimlər seminariyası açıldı. Seminariya bir il qız məktəbinin binasında, sonra isə Rəhim xanın və Kamran xanın evlərində yerləşdirildi. Rəhim xanın evini bir qədər təmir etmişdilər. Mən bilmirəm Rəhim xanın evini kim tikib. Ola bilər ki, Rəhim xan öz babası Ehsan xanın evində yaşayıb.

Bazar hamamını (o hamam Cümə məscidinin qabağında olan dərədə idi - M.R.) Rəhim xan tikdirib. (O hamamı Rəhim xanın atası general-mayor Kalbalı xan Naxçıvanski tikdirib, son illərə qədər həmin hamama "saldat hamamı" deyirdilər - M.R.).

5. Əkbər xan, Bəhram xan, Kamran xan general İsmayıl xanın nəvələri, Aman xanın oğlanları idilər. Kamran xan çox zarafatcıl idi. Payız və yazda Naxçıvanın faytonlarının hamısını kirayə elətdirib şəhərdə gəzərdi, özü də zurna-balaban çaldırardı. Onu Əlixan İrəvanskinin nökəri İrəvanda tapança ilə vurub öldürüb. Kamran xanın 3 oğlu var idi. İsmayıl xan (Xanzadə xan), Xosrov xan və Tələt xan. 1918-ci ildə Tələt lap balaca idi. Xanzadənin 8-9 yaşı olardı.

Bəhram xanın 2 qızı var idi.

Əkbər xanın 3 oğlu: Seymur, İzzət və Qulu (əsl adı Həbibdir, Oğuzda yaşayıb) və 6 qızı var idi. (Əkbər xanın 14 övladı olub - M.R.).

İkinci qızı usta Qənbərin oğlu Şirzada ərə getmişdi. Arvadı Aqiyə xanım Yunis xanın bacısı idi. Yunis xanın bir dul bacısı da mənim babamın bacısı oğlu və nənəmin qardaşı oğlu Sultan ağanın arvadı Bilqeyis xanım idi. Sultan ağa Fikrət Kəngərlinin dayısıdır.

6. Böyük xan, Sərvər xan, Məhəmmədəli xan. Böyük xanın iki oğlu var idi. Qulam xan və Cəlil xan. Qulam 1920-ci ildə bizimlə məktəbdə oxuyurdu.

Böyük xan Naxçıvanda qorodniçi olub. Çox zaman Naxçıvan teatrına rejissorluq edib. Ucaboylu kişi idi. Böyük xan Əkbər xanla qohum idi.

Sərvər xanın bir qızı var idi. Xəlil bəyə ərə vermişdi. Sonralar Xəlil bəylə Türkiyəyə getdi (Xəlil bəylə ailə quran Məhəmmədəli xanın qızı olub - M.R.).

7. Yunis xan, Murad xan, Fətəli xan 1920-ci ildə Naxçıvanda yaşayırdılar. Yunis xan milis idi. Murad xan isə orduda batalyon komandiri vəzifəsinə idi. Fətəli xan İrana getdi.

8. Xaqan xanın bir də balaca oğlu var idi. İki qızı 15-16 yaşında, Xaqan xan Aman xanın oğlu, Bəhmən Mirzə Qacarın kürəkəni idi (o da 1920-ci ildə İrana köçüb - M.R.).

9. Şərurda Nəsrulla xan Səfiyev yaşayırdı. Onun üç oğlu var idi: Bəhlul, Rəşid və Behdulla xan. Onun da, həmçinin, iki qızı var idi. Ruqiyyə və Məstan xanım.

Ruqiyyə öz qohumu Hüseynqulu bəyin oğluna ərə getmişdi. İrana qaçdılar.

1920-ci ildən sonra Naxçıvan xanlarının hamısı İrana köçdülər. Əkbər xan, Yunis xan və Murad xan ailələri ilə Naxçıvanda qaldılar. Məstan xanım vəfat etdi. Zivər xanımı oğlanları ilə birlikdə 1940-cı ildə Qazaxıstana sürgün etdilər. 1954-cü ildə Bakıya döndülər. İndi həmin ailədən iki oğlan və iki qız Bakıda yaşayır. Tariximizdə hünərli səhifələr yazmış Naxçıvan xanlarının bəziləri və onların varisləri haqqında yaddaşımda qalanlar bunlardır".

Musa QULİYEV (RƏHİMOĞLU)

AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2021.- 11 iyun.- S.14;15.