Xanlıqlar dövrü: üç dildə zəngin mənbə

Azərbaycanın dövlətçilik tarixində çox mühüm yer tutan xanlıqlar dövrünə aid daha bir sanballı tədqiqat əsəri bu yaxınlarda Xəzər Universiteti nəşriyyatı tərəfindən oxuculara təqdim edilib.

"Azərbaycan xanlıqları: dövlətçilik rəmzləri, hüquqi sistemi, pul dövriyyəsi və sikkə zərbi" adlı 360 səhifəlik kitab "AFRPoliqraAF" mətbəəsində nəfis şəkildə çap edilib. Kitabın müəllifləri hüquq üzrə fəlsəfə doktoru Rəşid Rzayev, tarix elmləri doktorları, professorlar Camal Mustafayev və Abbas Seyidovdur. Kitab AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitunun Elmi Şurasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunub.

"Azərbaycan xanlıqları", "İnzibati idarəçilik və məhkəmə sistemi", "Pul dövriyyəsi və sikkə zərbi" bölmələrindən ibarət olan kitabda XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş iyirmidən artıq xanlığın siyasi həyatı, dövlətçilik rəmzləri, inzibati idarəçilik və hüquq sistemi, pul dövriyyəsi və sikkə zərbinə dair yeni, yığcam və ümumiləşdirilmiş materiallar yer alıb. Kitaba müxtəlif muzeylərdə nümayiş olunan bayraq, şeşpər, buncuq və digər əşyalarla yanaşı, həmmüəlliflərdən Rəşid Rzayevin 50 ildən artıq topladığı və xanlıqlar dövrünə aid gümüş və misdən hazırlanmış seçmə numizmatik materiallar barədə məlumatlar və rəngli fotoşəkillər daxil edilib. Kitabda mətnlərin Azərbaycan dili ilə yanaşı, rus və ingilis dillərdə verilməsi onun maraqlı və dəyərli elmi mənbə kimi əhəmiyyətini artırır, yayım coğrafiyasının genişlənməsinə imkan yaradır. Burada materiallar magistr, doktorant, numizmatlar üçün dəyərli olduğu qədər, geniş oxucu kütləsi üçün maraqlı və oxunaqlıdır.

Müəlliflər kitaba yazdıqları ön sözdə Yaxın və Orta Şərqin Atabəylər (Eldənizlər), Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər və Əfşar dövləti kimi nəhəng imperiyalarını qurmuş Azərbaycan xalqının XVIII əsrin ortalarında milli dövlətçiliyin yaradılması istiqamətində atdığı addımları xatırladırlar. Qeyd olunur ki, 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın imperiyasının süqutundan sonra Azərbaycanın tarixi torpaqları hüdudlarında iyirmidən artıq müstəqil və yarımasılı xanlıq meydana gəldi, ölkənin şimalında və mərkəzi hissələrində Şəki, Qarabağ, Quba, Şamaxı, Bakı, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Lənkəran, Dərbənd, Salyan və Cavad xanlıqları, cənubunda isə Təbriz, Urmiya, Xoy, Maku, Qaradağ, Marağa, Ərdəbil, Sərab, Zəncan xanlıqları yarandı. Tarixən qısa bir dövrdə - XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəllərində mövcud olduqlarına baxmayaraq, xanlıqlar müstəqil dövlətlərə xas bütün xüsusiyyətlərə malik idi. Özünə məxsus dövlət aparatı, sərhədləri, ordusu, xəzinəsi, gerbi, bayrağı, pulu, şeşpəri, buncuqu, vergi sistemi, ölçü və çəki vahidləri olan xanlıqların hər biri haqqında kitabda ayrıca məqalə verilib. Zəngin tarixi məlumatlar əsasında yazılmış məqalələr hər bir xanlığın inzibati ərazisinin xəritəsi ilə müşayiət olunur.

Kitabda diqqətə çatdırılır ki, Azərbaycan xanlıqları ilə bağlı qiymətli materialların bir qismini dövlətçilik rəmzləri, inzibati idarəçilik və hüquqi sistemi sikkə zərbi və pul dövriyyəsi təşkil edir. Şamaxı xanı Məhəmməd Qasım xanın, Bakı xanı II Mirzə Məhəmməd xanın möhürləri qiymətli tapıntılar sırasındadır. Bu dövrə aid xanlıqlara məxsus bayraqlar, gerblər, gümüş və misdən hazırlanmış numizmatik materiallar dövlətçilik tariximizin öyrənilməsi üçün dəyərli mənbələrdir.

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Silahlar və Bayraqlar Fondunda xanlıqlar dövrünə aid 12 bayraq qorunub saxlanılır. Burada Bakı xanlığının 9 bayrağından biri, İrəvan xanlığının 4 bayrağından ikisi, Gəncə xanlığının 9 bayrağından dördü (Gəncə xanlığına aid bir bayraq da Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində qorunur), Şəki xanlığının 6 bayrağından üçü, Təbriz və Xoy xanlıqlarının hərəsinin bir bayrağı nümayiş olunur.

Müəlliflərin fikrincə, Azərbaycan xanlarının bəzilərinin fəaliyyətində azərbaycançılıq ideyası özünü aydın şəkildə biruzə verib. Hakimiyyət başında olduğu bütün dövr ərzində torpaqlarımızın birləşdirilməsi uğrunda yorulmadan mübarizə aparmış qubalı Fətəli xan yalnız Quba xanlığının deyil, həm də bütün Azərbaycan torpaqlarının təəssübkeşi kimi çıxış edir, özünü qonşu dövlətlərə Azərbaycanın hökmdarı kimi tanıtdırmağa çalışırdı. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bir tərəfdən Azərbaycanın özündə yaranmış mürəkkəb ictimai-siyasi şərait, digər tərəfdən isə Rusiyanın və İran-Qacar dövlətinin qəsbkarlıq siyasəti xanlıqların vahid dövlətdə birləşmələrinə imkan vermədi.

Kitabın elmi redaktoru - tarix elmləri doktoru, professor, Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi Tofiq Mustafazadə, rəyçilər - hüquq elmləri doktoru Mirəli Kazımov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Emiliya Əliyeva və AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun "Numizmatika və epiqrafika" şöbəsinin müdiri Akif Quliyevdir.

Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixinə işıq tutan "Azərbaycan xanlıqları: dövlətçilik rəmzləri, hüquqi sistemi, pul dövriyyəsi və sikkə zərbi" kitabı yeni elmi araşdırmalara təkan verməklə yanaşı, gənc nəslin vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün də faydalı vəsait ola bilər.

Orxan ASLAN

525-ci qəzet.- 2021.- 19 iyun.- S.19.