Bir xatirənin ovqatı
"Şərq
musiqisinin peyğəmbəri" (ifadə Sergey Yeseninindir)
hesab olunan Xalq artisti Cabbar Qaryağdıoğlunun 160 illik
yubileyi ilə əlaqədar məni 20 apreldə İctimai
televiziyanın "Dikdaban", 30-da isə "Ötən
günlər" verilişinə dəvət etməsəydilər,
yəqin ki, bu yazını qələmə almazdım.
Təbii ki, mən Cabbar Qaryağdıoğlunu həyatda
görməmişəm, amma onu görənləri
görmüşəm. Xan Şuşinskinin, Yavər Kələntərlinin
Cabbar haqqında xatirələrini öz dillərindən
eşitmişəm. Hər halda, dəvət
olunduğum verilişə "əliboş" getməmək
üçün Cabbar Qaryağdıoğlu haqqında
yazılan kitabları bir daha vərəqlədim. Diqqətimi ən çox cəlb edən Cabbar
Qaryağdıoğlunun, öz əli ilə, muğamlar barədə
yazdıqları oldu. Bu dəyərli
materialı isə müğənni Yavər Kələntərlidən
alıb illər sonra - 19 noyabr 1992-ci ildə "Azərbaycan"
qəzetində "Tarixin bir parçası" sərlövhəsi
ilə oxuculara təqdim edən akademik Rafael Hüseynov olub.
Təqdimatının sonunda Rafael Hüseynov yazır:
"Neçə illər qabaq yanıqlı müğənnimiz
Yavər xanım Kələntərli mənə bir əlyazma
bağışladı - Cabbar Qaryağdıoğlunun xəttini. O dəftərdə
musiqimizin dünəni ilə bağlı canlı şahidin
etibarlı yaddaşları yaşayır. Ərəb
əlifbasıyla, karandaşla yazılmış o nadir
sözləri hamıya çatdırmaq ehtiyacı ilə dəftəri
başdan-sonacan köçürdüm. İstədim
ki, tariximizin bir parçası olan bu əvəzsiz yazılar
gizli qalmasın..."
Bu sətirləri minnətdarlıq hissilə oxudum. Ona görə
ki, müəllif onda olan bu əlyazmanı aşkara
çıxardıb. Dəyərli xidmətdir.
Bir qəzet
səhifəsini "zəbt" edən bu xatirə
yazısında Cabbar Qaryağdıoğlu xanəndə
Alapalaz oğlu Molla Rzanı, Məşədi İsini,
Hacı Hüsünü, Bülbülcanı, Mirzə Məhəmmədhəsəni,
Mirzə Gülər xanımı, Tükverdi Həsəni,
Molla Vəlini, tarzənlərdən Mirzə Sadıqcanı,
Ələsgəri, kamançaçalan Qaraçı
Hacı bəyi, şairlərdən Abdulla bəy Asini, Mirzə
Növrəsi, Məşədi Məhəmməd
Bülbülü, Məşədi Əyyub Bakini yad edərək
onlardan bəhs edibdir.
Cabbar
Qaryağdıoğlunun bu xatirə yazısında mənim
diqqətimi cəlb eləyən onun bir çox Azərbaycan
muğamlarının əvvəlində "bayat ləfzinin
işlənməsi" və "İndiyə kimi heç
bir musiqar "bayat"ı şərh etməyib" fikri
olmuşdur. Mən Cabbar Qaryağdıoğlunun bu fikrinə
istinad edərək "Muğamlarımızda "bayat"
gizlincləri" adlı məqalə yazıb 2019-cu ildə
"525-ci qəzet"də çap etdirmişdim.
İllər sonra Cabbar Qaryağdıoğlunun xatirə-məqaləsini
bir daha oxuyanda diqqətimi iki şəxs çəkdi -
"Bülbül" təxəllüslü Məhəmməd
Qaryağdı və "Salar" təxəllüslü
Mirzə Hüseyn. Bülbül təxəllüslü Məhəmməd
Qaryağdı Cabbarın böyük qardaşıdır.
Mir Möhsün Nəvvab 1891-ci ilin noyabr
ayında qələmə almağa başladığı
"Təzkireyi-Nəvvab" əsərində yazır:
"Məşədi Məhəmməd Bülbül Kərbəlayi
İsmayıl oğlu Qaryağdının təxəllüsü
Bülbüldür. Bu təzkirə
yazılan vaxt 28 yaşı var idi. Farsca
savadı var. Xoş görkəmli bir cavandı, yaxşı
səsi var. Bəzən xanəndəlik də edir. Eyibsiz görkəmi var".
Heç
şübhəsiz, Cabbar Qaryağdıoğlu muğamın
sirlərini təkcə Mirzə Əlidən, Xarrat Quludan,
Molla Həmiddən yox, həm də doğma qardaşı Məhəmməddən
öyrənmişdi. Cabbar xatirəsində
qardaşını xanəndə kimi yox, şair kimi anır.
Minnətdarlıq hissilə qeyd etməliyik ki, M.Füzuli
adına Əlyazmalar İnstitutunun baş elmi işçisi,
filologiya elmləri doktoru, professor Raqub Kərimov Məşədi
Məhəmməd Bülbülün şeirlərini tərtib
etmiş, fars dilində yazdığı şeirlərini tərcümə
edərək "Əsərləri"ni 2008-ci ildə
"Şuşa" nəşriyyatında çap etdirib.
Yeri gəlmişkən kitabda elmi redaktorlarının
aşağıdakı qeydini burada səsləndirmək ədalətli
olardı: "M-70, inv. ¹6054 şifrli əlyazmasında olan azərbaycanca
şeirlərin transfoneliterasiyası mərhum tədqiqatçı
Firuzə Həsənovaya, farsca şeirlərin tərcüməsi
və fr. 1299, inv. 7400 şifrli əlyazmada (dəftərdə)
olan şeirlərin transfoneliterasiyası isə dosent Raqub Kərimova
məxsusdur". Raqub Kərimovun Məşədi Məhəmməd
Bülbülün "Əsərləri"nə
yazdığı "Ön söz"dən öyrənirik
ki, "Salman Mümtaz yeganə şəxsdir ki, Məşədi
Məhəmməd Bülbülü yaxından
tanımış, "gözəl səsindən, ləhnindən
zövq almaqla yanaşı, onun şeirlərini tədqiqata cəlb
etmək cəhdində olmuşdur". Raqub müəllim
arxiv sənədlərinə istinad edərək Salman
Mümtazın M.M.Bülbül haqqında
aşağıdakı fikrini də "Ön söz"ündə
sitat gətirmişdir: "Mən şəxsən
Bülbül ilə görüşmüşəm və
gözəl səsindən, ləhnindən zövq
almışam. O, heç də mövhumatçı deyildi. Niyə oxumağı tərk etdin? - deyə
verdiyim suala - nadan adamların təkküminə mütəhəmmil
ola bilmədim, - deyə cavab verdi".
Məşədi Məhəmməd Bülbülün səsindən
yadigar qalmasa da, düşüncələrinin və qəlb
çırpıntılarının ifadəsi olan şeirləri
qalıbdır. Nümunə olaraq onun "könül" rədifli qəzəlindən
üç beytini oxuculara təqdim edirəm:
Ola gər
navəki-müjgan ilə sədparə könül,
Tərki-canan eləməz, gər yesə min yarə
könül.
Çün
dolub mehri-nigar ilə degül talibi-qeyr,
Yox əlaci, genə maildür o rüxsarə
könül.
Bu
könül zəxminə vəsl ilə dəva eyləməsə,
Çarə hardan tapacaq zəxminə biçarə
könül.
Məşədi Məhəmməd Bülbülün
ilk tədqiqatçılarından mərhum Firuzə Həsənova
şairin 1918-ci ildə vəfat etdiyini və
Şuşanın Mir Fəseh ocağı
yaxınlığında dəfn edildiyini yazır. Şairin vəfatından
illər sonra yeganə oğlu İsmayıl əmisi Cabbar
Qaryağdıoğlunun böyük qızı Nigar
xanımla evlənmişdi.
Mənim ustad Cabbarın xatirəsində diqqətimi cəlb
edən digər bir məsələ isə "Mirzə
Hüseyn segahı" muğamının yaranma tarixidir. Cabbar
Qaryağdıoğlu "...nə üçün
"Segah"ı Mirzə Hüseyn ilə
adlandırırlar?" - sualına cavab olaraq yazır
ki, "Şuşa şəhərində məşhur
"Salar" təxəllüslü Mirzə Hüseyn hər
vaxt bir şeir yazanda "Segah" üstə zümzümə
edib şeir yazardı və yoldaşları da hər vaxt
onunla görüşəndə "Segah Mirzə
Hüseyn" deyərlərdi. Ona görə "Mirzə
Hüseyn segahı" adı verildi və hər vaxt da
Ağdam qəzasındakı Pərioğlular kəndindən
olan Pəri oğlu Abbas bəyin bu sözlərin təsnif
edib oxuyarlardı:
Saqi
oturma, ver içək badəni,
Etmə fəramuş bəni üftadəni.
Qaşına
bənzətmə ol ayı, fələk,
Ayda otuz
yol pozaram aləmi,
Vermə
nəsihət bu qədər, zahida,
Neyləyirəm məscüdü səccadəni?
Cabbarın bu şahidliyindən sonra məlum olur ki, tədqiqatçıların
XVIII və XIX əsrlərdə yaşayıb-yaratmış
xanəndə Mirzə Hüseyn adlı birisini axtarmaq cəhdi
səmərəsiz zəhmətdir. Mirzə Hüseyn Saları
yaxından tanıyan Mir Möhsün Nəvvab "Təzkirə"sində
yazır: "Mərhum Mirzə Hüseyn bəy Məhəmmədağa
oğlu Hacı Yusif övladındandır. Şuşa şəhərinin
Hacı Yusifli məhəlləsindəndir...
Düzqamətli,
enlibədənli, yekəqarın, donbagöz bir kişi idi. Ərəb və fars
dillərində də bir qədər savadı var idi. Çox vaxt rus divanında xidmət edirdi. Vodyanka (qarın boşluğuna su
yığılması) xəstəliyi ilə dünyadan
köçdü. Şeir də deyərdi,
şəhidlər seyidi cənablarına növhələr, qəsidə
və qəzəllər, həcv və satirik
parçaları vardır".
Bu tanıtmadan sonra Nəvvab Mirzə Hüseyn Saların
üç şeirini "Təzkirə"sinə
salmışdır. Aşağıdakı bu misralar ona məxsusdur:
Mari-siyah
zülfün edib xanə könlümü,
Qıldı məhəlli-kənc bu viranə
könlümü.
Tiri-bəlayə
etdi hədəf aqibət məni,
Yarəb ki, seydvəş görüm oxlanə
könlümü.
Qəmizən
çəkib xədəng, qaşın tirlə kəman,
Qanlı kimi çəkər hərə bir yanə
könlümü.
Qoyma ki,
şanə dil uzada o tari-zülfünə,
Allaha bax, batırmaginən qanə könlümü.
Mirzə Hüseyn Saların yaddaqalan xidmətlərindən
biri də Mirzə Adıgözəl bəyin
"Qarabağnamə"sini onun söyləməsi əsasında
qələmə almasıdır. Belə ki, general
Kolyubkinin oğlu polkovnik Mixayıl Petroviç Mirzə
Adıgözəl bəyə "Qarabağ xanlarının
və Şuşa şəhərini bina edən şəxsin əhvalatını
öyrənmək istəyini" bildirir. Mirzə
Adıgözəl bəy "Buna görə, o böyük cənabın
əmrinə itaət edərək, işə başladım.
Mirzə Hüseyn Məhəmmədağa
oğlu Salar təxəllüsdən xahiş etdim ki, mənim
söylədiklərimin hamısını eynən gözəl
bir ifadə ilə yazsın". Beləliklə,
Mirzə Hüseyn Salar Mirzə Adıgözəl bəyin istəyini
yerinə yetirir.
***
Cabbar Qaryağdıoğlunun musiqi mədəniyyətimiz
tarixində xidmətləri misilsizdir. O, uzaqgörən,
dövrünün yeniliklərinə ayıq gözlə baxan
şəxs olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki,
xanəndələr içərisində ilk dəfə səsini
qrammofon valına yazdıran, müasirlərini də bu işə
həvəsləndirən Cabbar Qaryağdıoğlu
olmuşdur. Ona görə dahi Bülbül onu "Azərbaycan
oxuma məktəbi"nin
yaradıcısı hesab edirdi. Çünki ona qədər
xanəndələr muğamı əsasən fars
dilində yazılmış qəzəllərlə
oxuyurdular. 20 il Cabbarla yoldaşlıq edən
ustad tarzən Qurban Pirimov radio verilişlərinin birində
böyük xanəndəni yad edərək deyirdi: "Cabbar
nəyi oxusaydı yaradardı, gözəl oxuyardı. Ancaq
"Qatar"ı ayrı sayaq oxuyardı, od
vurardı... Cabbar Üzeyir kimi adam idi. Yaxşı savadı vardı. Mənimlə 20
il bir yerdə olub. Qəzetsiz
yatmazdı. O vaxt "İrşad" qəzeti
vardı, onu oxuyardı... Savadı çox idi.
Kompozitorluğu da vardı".
Bu gün Cabbarın yaratdığı mahnıların
bir çoxu xalq mahnısı kimi oxunur. Bunlardan "Ay dərya kənarında
bir ev tikmişəm", "Gəlin gedək
Daşaltına gəzməyə", "Uca dağlar
başında", "Bu gələn yara bənzər",
"İrəvanda xal qalmadı" və digərləri bu
gün də sevilə-sevilə oxunur.
Belə demək olarsa, Cabbar Qaryağdıoğlu həm
də səhnəmizin ilk Məcnunudur. Belə ki,
1897-ci ildə Şuşada yazıçı-dramaturq
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Məcnun Leylinin qəbri
üstə" səhnəciyində Məcnun rolunda Cabbar
Qaryağdıoğlu oynamışdı. Bu
səhnəcikdə xorda oxuyan yeniyetmə Üzeyirə
Cabbarın Məcnunu çox təsir etmişdi. Sonralar
dahi bəstəkar bu barədə yazırdı: "1907-ci
ildə ağlıma belə bir fikir gəldi ki, bizim
muğamlardan (solo üçün) və təsniflərdən
(xor üçün) istifadə edib, hər hansı dramatik
süjetin musiqi tərtibatını vermək olar. Mən Füzulinin məşhur "Leyli və Məcnun"
poemasının süjetini seçdim".
Beləcə, Şərqdə ilk opera olan "Leyli və
Məcnun" 12 yanvar 1908-ci ildə səhnəyə qoyulur və
o zamandan bu günə kimi oynanılmaqdadır.
Yenilikdən çəkinməyən Cabbar
Qaryağdıoğlu "Piron" qardaşlarının
1916-cı ildə yazıçı İbrahim bəy Musabəyovun
"Neft və milyonlar səltənətində" adlı
romanı əsasında çəkdikləri eyni adlı filmdə
Xanəndə roluna çəkilmişdi. Rus bəstəkarı
R.M.Qliyer 1923-cü ildə Bakıya gəlib "Şahsənəm"
operası üzərində işlərkən Azərbaycan
xalq musiqisinin incəliklərinin Cabbar
Qaryağdıoğlundan və Qurban Pirimovdan öyrənmişdi.
Bu gün müğənnilərin sevə-sevə
oxuduğu xalq mahnılarının böyük əksəriyyəti
Cabbar Qaryağdıoğlunun sayəsində gəlib
günümüzə çıxmışdır. Bu işdə
dahi Bülbülün də xidmətləri
danılmazdır. Bülbül 1934-cü ildə 74
yaşlı Cabbarı konservatoriyanın nəzdindəki Azərbaycan
Musiqisini Öyrənən Elmi Kabinəyə
çağırıb, onun ifasında 300 xalq
mahnısını fonovala yazmışdı. Bülbül
bununla kifayətlənməmiş, Cabbarın fonovala
oxuduğu 50 xalq mahnısını 1938-ci ildə "Azərbaycan
musiqi nəşriyyatı"nda "50 Azərbaycan el
mahnısı" adı altında nəşr etdirmişdir. Mahnıları Bülbülün tövsiyələri
ilə nota köçürən isə o zaman gənc bəstəkar
Səid Rüstəmov olmuşdur. Kitabın
ön səhifəsində Cabbarın şəkli, Azərbaycan
və rus dillərində kiçik bioqrafiyası
verilmişdir.
Professor
Bülbül kitabın müqəddiməsində məqsəd
və məramını açıqlayaraq yazır:
"Elm-tədqiqat Musiqi Kabineti tərəfindən nəşr
edilən 50 el mahnıları məcmuəsi - Az. SSR Xalq
artisti, ordenli Cabbar Qaryağdının 1934-cü ildə
oxuduğunu fonovalikə köçürtdüyüm və
kompozitor Səid Rüstəmov tərəfindən notaya
köçürülmüş mahnı və nəğmələrin
ancaq bir hissəsidir.
Yaşının çox olmasına baxmayaraq, bu vaxta qədər
ustad-professional olan xanəndə Qaryağdının
yadında bir sıra xalq mahnılarının bütün
xüsusiliyi, tazəliyi və koloritinin orijinallığı
hələ də qalmışdır. Bütün bu
melodiyalar Azərbaycanın milli mahnı formalarını
bütünlüklə göstərirlər.
...Məcmuə
musiqi ictimaiyyəti və kompozitorlar üçün
buraxılmışdır. Onlar ayrı-ayrı
mahnıların üzərində işləmək və
musiqi formalarının müxtəlif növlü əsərlərində
bunlardan istifadə etmək üçün bu məcmuədə
qiymətli materiallar tapa bilərlər".
Buradaca xatırladım ki, Bülbül bu məcmuə ilə kifayətlənməmiş, 1956-1958-ci illərdə 2 cilddən ibarət "Azərbaycan xalq mahnıları" kitabını tərtib edərək çap etdirmişdir. Bu mahnılar görkəmli bəstəkarlarımız - Fikrət Əmirov, Səid Rüstəmov, Tofiq Quliyev, Süleyman Ələsgərov, Hacı Xanməmmədov tərəfindən nota köçürülmüş, mahnıların mətnləri rus dilinə tərcümə olunaraq çap edilmişdir. 1981-ci ildə "İşıq" nəşriyyatında təkrar çap olunan "Azərbaycan xalq mahnıları"nın 1-ci cildini 1997-ci ildə Bülbülün anadan olmasının 100 illiyi münasibəti ilə baş redaktoru olduğum "Gənclik" nəşriyyatında nəfis şəkildə çap etdirdik. Tamamilə fərqli, gözoxşayan tərtibatla.
***
Bir-birini tanıyan və tanımayan insanlar arasında qəribə, bəlkə də, sirli bir əlaqə var. Məni Cabbar Qaryağdıoğlunun xatirəsini yad etmək üçün televiziyaya dəvət edəndən bir gün sonra Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşasında Leylinin anası rolunda çıxış edən Mirmahmud Kazımovskinin nəvəsi, rejissor Rauf Kazımovskinin oğlu Mirmahmud Kazımovski zəng etmişdi. Qəribə idi, o, mənə Cabbar Qaryağdıoğlundan, onun köhnə Yasamal qəbiristanlığında dəfn olunmağından, 1948-ci ildə Azərbaycan Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yaradılmış Fəxri xiyabana məzarlarının köçürülməsi nəzərdə tutulanlar sırasında Cabbar Qaryağdıoğlunun da adının olduğunu deyəndə, bir an söz tapmadım, axı o, hardan bilir ki, iki gündən sonra Cabbar Qaryağdıoğlunun 160 illik yubileyi münasibətilə televiziyada olacağam. Əlbəttə, həyatda bir dəfə də qarşılaşmadığım Mirmahmud Kazımovskinin mənim bu "səfərimdən" qətiyyən xəbəri yox idi. Ondan soruşdum ki, sizdə bu barədə bir arxiv sənədi var? - "Bəli, var, - dedi, - ünvanınızı deyin, sabah bacımoğlu ilə çatdıraram". İş yerimin ünvanını söylədim. Səhər tezdən işə gəldikdən bir saat sonra Mirmahmud Kazımovskinin göndərdiyi arxiv sənədi məndə idi. Sağ olsun. Bu arxiv sənədini Cabbar Qaryağdıoğluna həsr olunmuş verilişdə göstərdim, gec də olsa, Cabbarın məzarının ya Fəxri xiyabana, ya da canı qədər sevdiyi Şuşa torpağına köçürülməsini arzu etdim. Verilişdə iştirak edənlər də səsimə səs verdilər. Çünki onun nəğməli səsi, Azərbaycan mədəniyyətində və incəsənətindəki təmənnasız xidmətləri bunu bizdən tələb edir.
Sovet dövründə Cabbarın, indi "İçərişəhər" metrostansiyasından Nəriman Nərimanovun heykəlinə sarı uzanan yolda, qırxpilləkəndən bir qədər aşağıda üçmərtəbəli malikanəsi vardı. Bu malikanənin divarına - Xalq xanəndəsi Cabbar Qaryağdıoğlu bu binada yaşamışdır - sözləri həkk olunmuş lövhə də vurulmuşdu. Əslində, bu binanı Cabbar Qaryağdıoğlu öz pulu ilə tikdirmişdi. Təəssüf ki, müstəqillik illərində onun evi kiminsə əliləsə yoxa çıxarıldı. Min təəssüf!
Budur, yenə qəribə bir təsadüf. Mən bu sətirləri yazan zaman "Mədəniyyət" kanalında 74 yaşlı Cabbar Qaryağdıoğlu "Heyratı" oxuyurdu. Onu tarda sənət dostu Qurban Pirimov, kamançada gənc Qılman Salahov müşayiət edirdilər. Bu görüntü 1935-ci ilin yadigarıdı.
Dünyagörmüş Qurban Pirimov təvazökarcasına deyib: "20 il Cabbarla yoldaşlıq etmişəm. İnsanlığı Cabbardan öyrənmişəm!"
Ruhu Allahın dərgahında, səsi-sənəti bizimlə olan sənətkar həmişə xalqının qəlbində yaşayacaqdır.
7 iyun 2021-ci il
Mustafa
ÇƏMƏNLİ
525-ci qəzet.- 2021.- 19 iyun.- S.14-15