Milli səhiyyə sistemimizin
təməl daşları
BU
SAHƏDƏ ATILAN İLK ADDIMLAR AZƏRBAYCAN XALQ
CÜMHURİYYƏTİNİN ƏN MÜHÜM
NAİLİYYƏTLƏRİ SIRASINDADIR
1918-ci ilin iyunun
17-də Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti tərəfindən
ilk milli səhiyyə
sisteminin əsası qoyulub. Həmin tarix Ümummilli
lider Heydər Əliyevin 2001-ci ilin iyunun 4-də imzaladığı
Sərəncama əsasən
Azərbaycanda səhiyyə
işçilərinin peşə
bayramı kimi qeyd edilir.
Səhiyyə sisteminin yaradılması Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ən
böyük nailiy-yətlərindən
hesab olunur. 1918-ci ilin iyunun 17-də Fətəli xan Xoyskinin Gəncədə formalaşdırdığı ikinci hökumət kabinetində Himayədarlıq
və Xalq Səhiyyəsi Nazirliyi təsis edilmiş və Xudadad bəy Rəfibəyli Cümhuriyyətin bu sahədə ilk naziri təyin olunmuşdu.
1918-ci ilin sentyabrın
15-də Qafqaz İslam
Ordusu Bakını azad etdikdən sonra hökumət Gəncədən Bakıya
köçürülmüş və oktyabrın 6-da tərkibində dəyişikliklər
edilmişdi. Bu zaman Xalq Səhiyyəsi
və Himayədarlıq
Nazirliyi ayrılaraq iki müstəqil quruma çevrilmişdi.
1919-cu il dekabrın 24-də
beşinci hökumət
kabineti təşkil olunan zaman Himayədarlıq
və Xalq Səhiyyəsi nazirlikləri
yenidən birləşdirilmiş
və Musa bəy Rəfiyev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bu sahədə son naziri kimi fəaliyyət
göstərmişdi.
Ziddiyyətli zaman kəsiyində təşkil olunan Xalq Səhiyyəsi Nazirliyi ilkin vaxtlarda qarşısına
iki mühüm vəzifənin icrasını
qoymuşdu. Əvvəla, bütün ölkə
ərazisində əhalinin
sağlamlığını təmin etmək üçün tədbirlər
görmək və mövcud xəstəliklərin
statistikasını minimuma
endirmək lazım idi. İkincisi isə, antisanitariya
şəraitində yaşayan
əhaliyə yardım
məqsədilə məişətdə,
ətraf mühitdə
sağlamlığa mənfi
təsir göstərən
faktorların qarşısı
alınmalı idi.
Yaşayış yerlərinin pis vəziyyətdə olması,
su təchizatı problemi, insanların sanitar-gigiyenik qaydalara əməl etməməsi
yoluxucu xəstəliklərin
yayılmasına səbəb
olurdu. Yaşayış məntəqələri, qəsəbələr, kəndlərin
sistemsiz salınması,
bəzi yerlərdə
su borularının, kanalizasiya sisteminin olmaması antisanitar vəziyyət yaratmışdı.
Bunun üçün tibbi, sanitar, texniki, iqtisadi səciyyə daşıyan ölçülər
götürülməli idi.
Bu məqsədlə də nazirliyin nəzdində xüsusi komissiya təşkil edilmişdi. Komissiya əhalinin
sağlamlığının təmin edilməsi üçün planlar hazırlamalı, şəhərin
təmizlənməsi məqsədilə
bağların və evlərin salınması ilə məşğul olmalı idi. Bir sözlə, komissiyanın öhdəsində ölkə
əhalisinin sağlamlaşdırılması
ilə bağlı iş planını həyata keçirmək dayanırdı. Lakin ölkə ərazisində
geniş yatalaq epidemiyasının yayılması
bu planların gerçəkləşdirilməsinə mane olmuşdu. Bu səbəbdən
də Xalq Səhiyyəsi Nazirliyi nəzərdə tutduğu
layihəni təxirə
salmaq məcburiyyətində
qalmış və bütün gücünü
epidemiya ilə "vuruşmağa" yönəltmişdi.
Vətəndaş müharibəsinin dəhşətli
nəticələri, mart ayında
ölkə ərazisində
daşnak-bolşevik birləşmələri
tərəfindən müsəlmanlara
qarşı törədilən
soyqırım, fasilələrlə
davam edən kütləvi qırğınlar
və bunlardan irəli gələn aclıq, qaçqınların
çoxluğu, onlar üçün normal yaşayış
şəraitinin olmaması
və şəhər
daxilində vaxtilə
sanitar-gigiyena işlərinin
zəif qurulması yoluxucu xəstəliklərin
artmasına səbəb
olurdu.
1918-ci ilin sonları
- 1919-cu ilin əvvəllərində
Bakı şəhərində
yatalaq epidemiyası yayılmışdı. Bu dövrdə Bakı şəhəri sanitar-epidemik
baxımından əlverişli
deyildi. Bütün yoluxucu xəstəliklərin
kökünü birdəfəlik
kəsmək qeyri-mümkün
idi. Səpkili yatalaq, difteriya,
skarlatin, vəba kimi xəstəliklər insanların həyatına
son qoyurdu.
Su təchizatı işinin
bəsitliyi, ifrazat məhsullarının tullanılmasında
yaranan problemlər də mədə-bağırsaq
xəstəliklərinin əsas
daşıyıcılarından idi. Həyat səviyyəsinin aşağı olması,
mənzillərdə sakinlərin
sıxlığı və
səfil vəziyyətdə
yaşayan insanların
şəraiti də xəstəliklərin yayılmasının
əsas göstəricilərindən
hesab olunurdu. Müharibə dövründə Bakı şəhəri şimaldan və cənubdan qaçqınların
kütləvi surətdə
axışdığı əraziyə
çevrilmişdi. Sıxlığın yarandığı bir şəraitdə yatalaq xəstəliyi kütləvi
şəkildə yayılmaqda
idi. Kanalizasiya sisteminin düzgün qurulmaması vəziyyəti
daha da ciddiləşdirirdi.
Su qıtlığı ucbatından sistem düzgün işləmir,
borularda tıxanma yaranır, partlayır və küçələrdə
çirkablı gölməçələr,
nohurlar yaranırdı.
Bütün bunlarla əlaqədar
olaraq, sahə həkimlərinin, feldşerlərin,
üzərinə böyük
yük düşürdü.
Bu sahədə düzgün təbliğata,
maariflənməyə ehtiyac
duyulurdu. Şəhərdə
yayılmış epidemiyalara
qarşı mübarizə
şəraitində insan
həyatını xilas
etməyə çalışan
həkimlər həm
də yoxsul əhali arasında sanitar-gigiyenik qaydaların
təbliği ilə məşğul
olur, elementar təmizlik qaydalarını
onlara öyrədərək
maariflənmə işləri
aparırdılar.
I Dünya müharibəsi
başlanandan sonra yaralı və xəstə əsgərlərin
Bakıya göndərilməsi
ucbatından şəhər
daha çox bərbad epidemik vəziyyətə düşmüşdü. Onların arasında
yatalağa yoluxanlar da vardı. Bundan başqa, Bakıya yaxın olan Nargin adasında hərbi əsirlər üçün konsentrasiya
düşərgələri də təşkil olunmuşdu. Bu əsirlərin də içərisində ağır
formada səpkili yatalaq, xolera xəstəlikləri mövcud
idi ki, bunlar
da hava yolu
ilə şəhərə
yayılırdı.
Epidemiya
zamanı yoluxmuş
xəstə haqqında
məlumat alan sanitar həkim həmin ünvana gəlir, xəstənin müalicəxanaya yerləşdirilməsi
ilə bağlı tədbirlər görür,
dezinfeksiya işinə
nəzarət edir və evdəki digər şəxslərin
xəstə ilə ünsiyyətdə olub- olmamasını müəyyən
edirdi. Bütün bu proses olduqca
ağır və həyat üçün təhlükəli bir iş idi və
bunun öhdəsindən
yalnız təcrübəli
və peşəsinə
sevgi ilə yanaşan həkim gələ bilərdi.
Əyalətlərdə vəziyyət daha ağır idi. Qaçqınların
çoxluğu səbəbindən
bu ərazilərdə epidemiya
ilə mübarizə
ləng gedirdi. Bütün Azərbaycan ərazisində məskunlaşan
qaçqınlar arasında
yayılmış epidemiyalara
qarşı mübarizə
aparmaq üçün xüsusi
epidemik dəstələr
fəaliyyət göstərirdi.
Hökumətin qəbul etdiyi
qərara görə,
ölkədə yoluxucu
xəstəliklərlə əlaqədar
hökm sürən əlverişsiz vəziyyətlə
bağlı Xalq Səhiyyəsi Nazirliyi bütün imkanlarından
istifadə edərək,
tibbi-sanitar və digər vasitələri yayılan epidemiyaya qarşı yönəltməli
idi. Qaçqınlar arasında
yayılmış epidemiya
ilə mübarizədə
12 epidemik dəstə
təşkil olunmuş
və həmin dəstələrin təminatı
üçün 4 milyon
266 min rubl ayrılmışdı.
Epidemiya əleyhinə fəaliyyət göstərən dəstələrdən əlavə, 1919-cu ilin noyabrında Xalq Səhiyyəsi Nazirliyi tərəfindən daha 15 həkim-nəzarət dəstəsi yaradılmış və qaçqınların kompakt yaşadıqları bölgələrə ezam olunmuşdu. 33 kənd xəstəxanasının mövcud olmasına baxmayaraq, bəzi tibbi məntəqələrdə tibbi xidmət çatışmazlığı müşahidə olunurdu. Bakı və Şuşada bu məqsədlə yeni xəstəxanalar açılmışdı. Hökumət 1919-cu ilin sentyabr ayında Bakıda müvəqqəti müalicəxana açılması haqqında göstəriş vermişdi. Bundan başqa, Xalq Səhiyyəsi Nazirliyinə 35 yeni kənd xəstəxanası və 56 feldşer məntəqəsinin də açılmasına icazə verilmişdi. Bu işin həyata keçirilməsi üçün dövlət xəzinəsindən 43 321 950 rubl da ayrılmışdı.
Şuşada xəstəxananın açılması xüsusilə əhəmiyyət kəsb edirdi. Şuşa Qarabağın mərkəzi olduğundan, bütün Qarabağ əhalisinin əksəriyyətinin ehtiyacını ödəyə bilərdi. Pulsuz xəstəxana burada 1919-cu ilin fevral ayından fəaliyyət göstərirdi. Parlamentin qərarına əsasən, 1919-cu ilin iyulun 1-dən bu xəstəxananın yerində 30 çarpayılıq pulsuz hökumət şəhər xəstəxanası fəaliyyətə başlamışdı. Xəstəxananın 1920-ci il üçün 50 çarpayılıq olması nəzərdə tutulurdu.
Bəhs edilən dövrdə Bakıda ən böyük xəstəxanalar sırasında Mixaylovskaya xəstəxanasını, neft mədənlərində çalışan fəhlələr üçün fəaliyyət göstərən müalicəxananı misal göstərmək olar. Bundan başqa, şəxsi klinikalar da fəaliyyət göstərirdi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə onların sayı xüsusilə artmışdı.
Hökumət quberniya səhiyyə idarəsinin yenidən təşkil olunması ilə bağlı göstəriş vermişdi və buna 2 318 400 rubl vəsait ayırmışdı.
Cümhuriyyət dövründə səhiyyənin təşkilindən danışarkən, bu sahədə təhsilin inkişafına da xüsusi diqqət yetirmək yerinə düşərdi. Milli tibbi kadrların hazırlanması Cümhuriyyət rəhbərlərinin xüsusi diqqətdə saxladığı məsələlərdən biri idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təhsil sahəsində atdığı ən böyük addım Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması olmuşdur. Bu böyük təhsil ocağının açılması digər elm sahələrində olduğu kimi, tibdə də mühüm əhəmiyyətə malik idi. Universitetin tibb fakültəsinin fəaliyyətə başlaması milli kadrların hazırlanması istiqamətində geniş imkanlar açırdı. Fakültədə tədris 10 semestr təşkil edirdi. Bura orta təhsili başa vurmuş oğlanlar və qızlar qəbul olunurdular. Eyni zamanda, ümumi qaydalar əsasında dinləyicilər də mühazirələrdə iştirak edə bilərdilər.
Tibb fakültəsi ilə yanaşı, orta təhsil verən Bakı Feldşer Məktəbinin qurulması da xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Səhiyyədə, xüsusilə də əyalətlərdə epidemiyaya qarşı mübarizədə feldşerlərə tələbat böyük idi. 1919-cu il dekabrın 11-də Parlament tərəfindən Bakı Müstəqil Feldşer Məktəbinin Xalq Səhiyyəsi Nazirliyinin tabeliyinə keçməsi haqqında qərar qəbul edilmişdi. Bundan sonra Parlament məktəbə yardım məqsədilə 68 400 rubl ayrılması haqqında göstəriş vermişdi. Məktəbə orta təhsilin ən az 4 pilləsini bitirən şəxslər qəbul edilirdi. Təhsil müddəti 3 il idi. Kursu bitirdikdə dinləyicilər Xalq Səhiyyəsi Nazirliyinin nümayəndələrinin iştirakı ilə bütün tibbi dərslər üzrə sınaqlar verir, müvəffəqiyyət qazandıqları zaman tibbi feldşer diplomu ilə təltif olunurdular.
Göründüyü kimi, əhalinin sağlamlığının qorunması Cümhuriyyət hökumətinin qarşısında duran ən vacib məsələlərdən birini təşkil edirdi. Bunun üçün lazımi şəraitin yaradılması, antisanitariya ilə mübarizənin gücləndirilməsi zəruri idi. Xalq Səhiyyəsi Nazirliyinin qarşısında bu cür böyük və səmərəli nəticə göstərəcək işlər dayanırdı. Lakin təəssüflər olsun ki, aprel işğalı ilə digər sahələrdə olduğu kimi, səhiyyədə də görüləcək işlər yarımçıq qalmışdı.
Şəlalə BAĞIROVA
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2021.- 23 iyun.- S.21.