Azərbaycanda din və dövlət
münasibətləri: keçmişdən bu günə
“Din dövlət və cəmiyyət üçün yox, insanlar üçündür” - bu aforizmdə böyük həqiqət olsa da, dini dəyərlərin dövlətin və cəmiyyətin siyasi-ideoloji və sosial-mənəvi həyatında böyük rolu var. Tarix boyu Azərbaycan cəmiyyətində
dini inancların rolu nəzərəçarpacaq dərəcədə
böyük olub. Müasir dövrdə də Azərbaycan
Respublikasında din dövlətdən ayrı olsa da, cəmiyyətdə
dini dəyərlərinrolu xüsusi çəkiyə
malikdir.
İlkin sivilizasiya mərkəzlərindən biri olan Azərbaycan,
tarixlər boyu ilkin dini inancların, səmavi dinlərin və
çoxsaylı dini-fəlsəfi cərəyanların məkanı
və yayıldığı bir coğrafiya olub. Ayrı-ayrı
dövrlərdə tanrıçılıq, bütpərəstlik,
zərdüştilik, iudaizm, xristianlıq, İslam və bir
çox başqa dini inanclar ölkədə bu və ya digər
dərəcədə yayılmaq imkanı qazanıb, həmçinin
bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərib.
Azərbaycan ərazisində ilk səmavi din
xristianlıq hesab olunur. Xristianlıq Azərbaycanda yeni eranın
ilk əsrlərində yayılıb, Qafqazda ilk xristian kilsəsidə
məhz Azərbaycandainşa edilib.
IV əsrin əvvəllərində Alban hökmdarı
Urnayrın xristianlığı dövlət dini elan etməsi
ilə Azərbaycanın şimal bölgələrində
hakimiyyət bürokratiyasında dasəmavi dinlərin əsaslarının
formalaşması prosesi başlanmışdı.
Bu dövrdə Azərbaycanın güney ərazilərində
isə dualizm mahiyyətli zərdüştilik dinicəmiyyətin
dini-mənəvi əsaslarını təşkil etməkdə
idi. Sasani imperiyasının tərkibində olan Azərbaycanın
güney əraziləri zərdüştiliyin mərkəzi
hesab edilirdi. Erkən orta əsr ərəb və
farsdilli mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, zərdüştiliyin
baş şəhəri Azərbaycanın Qazaka,müqəddəs
odun qorunub saxlandığı şəhər isə Şiz
şəhəri idi.
Məlumdur ki, Azərbaycanda İslam dininin yayılma
prosesi 7-ci əsrin ortalarınatəsadüf edir. Baş verən ərəb
yürüşləri nəticəsində Azərbaycanın
bir çox şəhərləri və yaşayış məskənləri
ələ keçirilir, bununla da İslam dininin
yayılması üçün münbit zəmin
yaranırdı.705-ci ildə Azərbaycanın şimalında
Alban dövlətinin süqutu və Ərəb xilafətinin
tərkibinə qatılması, Dərbənddən Zəncana
qədər olan böyük bir Azərbaycan coğrafiyasının
vahid bir dini-siyasi məkana çevrilməsinə imkan
yaratmışdı.
İslamiyyətin
Azərbaycanda intişar tapması,toplum həyatında
nəzərəçarpacaq inkişafa səbəb olmuş,
İslam dininin cəmiyyətimizə gətirdiyi dəyərlər
yeni bir sosial-siyasi və mənəvi mühit yaratmışdır.
Lakin ərəb idarəçiliyinin sonrakı mərhələlərində
xilafət bürokratiyasında sosial ədalətsizlik meyllərinin
güclənməsi, həmçinin mənəvi balansın
pozulması,xilafət tərkibində olan əhali
arasında sosial mahiyyətli ziddiyyətlərə səbəb
olmuş, və bu iğtişalar dini-siyasi xarakter almağa
başlamışdı. Azərbaycanda bu cür
hərəkatların ən yüksək mərhələsi
Xürrəmilər-Babəkilər hərəkatı
olmuşdur. Bu hərəkat əsasən
sosial ədalətsizlik zəminində yaranmış,
sonrakı mərhələdə dini-siyasi xarakter alaraq Azərbaycanın
azadlığı uğrunda mübarizəyə
çevrilmişdir.
Təəssüflər olsun ki, bəzi elmitədqiqatlarda
Xürrəmilər hərəkatı daha çox dini-fəlsəfi
aspektdən dəyərləndirilərək, bu hərəkatın
sosial ədalətlilik mahiyyəti və
işğalçıya qarşı azadlıq xarakteri arxa
plana keçirilmişdir.
Azərbaycanda Xürrəmilər hərəkatının
sosial-siyasi və dini mahiyyəti təhlil edilərkən, bu hərəkatın
İslama qarşı deyil, ərəb idarəçilik
sisteminə qarşı, vergi yükünə və sosial ədalətsizliyə
qarşı bir azadlıq hərəkatı olduğu nəzərdən
qaçırılmamalıdır. Çünki bu hərəkatın
xalq azadlıq mahiyyətində olduğunu çoxsaylı tədqiqatçılar,
dövrün sosial-siyasi gerçəklikləri, həmçinin
həmin dövrdə xilafət işğalında olan digər
xalqların ərəb zülmünə qarşı
mübarizə hərəkatlarının mövcudluğu da təsdiq
edir.
Xürrəmilər hərəkatına yanaşma yeni
düşüncə və məntiqli elmi-konseptual əsaslara
söykənməli, xürrəmilik fəlsəfəsiİslami
qanunlarla qarşı-qarşıya qoyulmamalı və bir qrup
insanın neqativ istiqamətdə təbliğat alətinə
çevrilməməlidir.
Orta əsrlərdə Azərbaycan dövlətçiliyində
təriqətlərin rolunun öyrənilməsi tarix elmində
yeni bir mərhələnin əsasını qoymuşdur. Xüsusilə
orta əsrlərdə teokratik İslam coğrafiyasında
böyük nüfuz qazanan Sufilik təriqətiXI əsrdən
etibarən cəmiyyətin siyasi sisteminə və dövlətçilik
məsələlərinə də nüfuz etmişdir. Sufiliyin və xüsusilə də onun qollarından
biri olan hürufiliyin müsəlman cəmiyyətində
böyük nüfuz qazanması ehkamçı dindarlarla ciddi
qarşıdurmalara da səbəb olmuşdur. Bu yolun Yolçuları –Həllac Mənsurun, Fəzlullah
Nəiminin, İmadəddin Nəsiminin timsalında
ağır mənəvi və cismanı təzyiqlərə
də məruz qalmışlar. Şah İsmayıl Səfəvinin
öz şeirlərindən birində dediyi kimi,
Şah Xətai,
didarə bax,
Mənsur ipin boynuma tax.
Nəsimi
oldu haqla haqq,
O
üzülən dərisidir.
Orta əsrlər boyu Azərbaycanda Sufi Xəlvətiyyə
təriqəti və bu təriqətin bir qolu olan Gülşəniyyə
təriqəti də olduqca yayğın olmuşdur.
Sonralar bir çox təriqətlər, o cümlədən
Nəqşbəndiyyə təriqəti dəAzərbaycana və
Azərbaycan vasitəsilə bütünQafqaza nüfuz etmişdir.
Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, orta əsrlər
dövründə dini-siyasi hadisələrdə yaxından
iştirak edən hürufi və digər dini-fəlsəfi cərəyanların
siyasi məqsədlərinə çatması məqamını,
əsasısufi-qızılbaşlıq ideologiyası təşkil
edən Azərbaycan Səfəvi dövlətinin
yaranmasında görmək olar. Bu baxımdan Azərbaycanda
qızılbaşların hakmiyyətə gəlişini
sufiliyə bağlı təriqətlərin siyasi hakimiyyətə
gəlişi kimi də xarakterizə etmək
mümkündür.
Şah İsmayılın yaradığı Azərbaycan
Səfəvi dövləti xürrəmilərin, hürufilərin,
qızılbaşların uzun illər dini-siyasi həyatda
mücadilə apararaq yaratdıqları bir Sufi dövləti
idi. Avropalı müəlliflərin Sah İsmayıla
Böyük Sufi deyərək xitab etməsi, həmçinin
tarixi qaynaqlarda Səfəvi dövlətinin adının
Dövləti-Sufiyan, Dövləti Qızılbaşan adı
ilə qeyd edilməsi bu deyilənləri təsdiq etməkdədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Səfəvi
dövlətinin dini əsaslarını siyasiləşmiş
şiə məzhəbi ilə eyniləşdirməkməntiqdən
kənar olmaqla bərabər, həm də elmi gerçəkliyi
əks etdirmir.
Bu konteksdən yanaşaraq,
qızılbaşlıq fəlsəfəsiİslami dəyərlər
ilə qarşı-qarşıya qoyulmamalı, bu dövlətin
siyasi və din tarixi gerçək mənbələr əsasında
dəyərləndirilməlidir. Səfəvi
dövlətinin dini-ideoloji dəyərlər sisteminə məzhəbçilik
prizmasından baxmaq, Azərbaycan dövlətçilik tarixinə
və müasir dövlətçilik prinsiplərinə
uyğun deyildir.
Tarixin
bütün dövrlərində Azərbaycanda mövcud olan
dinlər və dini-fəlsəfi cərəyanların əsas
qayəsini,sosial ədalət prinsipi,
insanın mənəvi azadlığı, müsəlman
dünyasının birliyi kimi ümumbəşəri dəyərlər
təşkil etmişdir. Bu mənəvi varislik ənənəsi
Əfşarlar sülaləsinin Azərbaycanda hakimiyyəti
dövründə də öz mahiyyətini
saxlamışdır.
Məlumdur ki, Nadir şahƏfşar Azərbaycanda -
Muğan qurultayında şah elan olunduğu gündən (14
fevral 1736) etibarən israrla həllinə
çalışdığı məsələ, İslam
dünyasını parçalayan məzhəblərarası ədavətə
son qoymaq və dini həmrəylik yaratmaq idi.
Bir dövlət xadimi olaraq Nadir şah İslam aləmində
sülhün və qardaşlığın
yaradılmasını, təfriqçiliyin aradan
qaldırılmasını və müsəlman-türk aləminin
birləşdirilməsini özünün ən ümdə vəzifəsi
hesab edirdi.
Bu məsələnin
həlli istiqamətində Cəfəriliyin İslam
dünyasında beşinci məzhəb kimi qəbul edilməsi
üçün Osmanlı hakimiyyəti ilə intensiv
müzakirələr aparan Nadir şah, eyni zamanda bu məsələni
müzakirə etmək üçün Nəcəf şəhərində
Bəlx, Herat, Buxara, Nəcəf,Bağdad və digər elmi mərkəzlərdən
dəvət olunanİslam alimlərinin iştirakı ilə
1743-cü ildə bir məclis təşkil etmişdi. Lakin dövrün siyasi gerçəkliyi və sosial
toplumlar arasında fərqli dini-məzhəb mühiti bu təşəbbüsün
reallaşmasına imkan verməmişdi.
Doğrudur,
Nadir Şah məzhəb siyasətində arzuladığı
şəkildə uğur qazana bilməsədə, iki dövlət
arasındakı münasibətlərin, əvvəlki
dövrlərdən keyfiyyətçə tamamilə fərqli
mahiyyət qazanmasına nail ola bildi. Artıq bu dövrdən etibarən istər Azərbaycan
Əfşarları, istərsə də Azərbaycan
Qacarlarının hakimiyyətinin Osmanlı dövləti ilə
siyasi münasibətlərində nəzərəçarpacaq
dərəcədə mülayimləşmə hiss olunmaqda
idi.
1828-ci ildə Rusiya ilə Qacarlar dövləti
arasında bağlanmış Türkmançay sazişi, Azərbaycanın
Rusiya tərəfindən işğal olunmuşşimal
bölgələrində istər siyasi, istərsə də
dini-mənəvi həyatda yeni acı reallıqlar yaratdı. Məlumdur ki,
əksər dövrlərdə teokratik müsəlman cəmiyyətinin
əsasını təşkil edən dini-ruhanilik sistemi Azərbaycanın
ictimai-siyasi həyatında və dövlətçilik məsələlərində
mühüm rol oynayırdı. Məhz
çar Rusiyası Azərbaycanda müsəlman cəmiyyətinin
ictimai-siyasi əsaslarını zəiflətmək,
sıradan çıxartmaqvə yaxud nəzarətdə saxlamaq
üçünbütün aqressiv metod və vasitələrdən
istifadə etmişdir.
Rus imperiyasının bu məqsədəyönlü
siyasəti Azərbaycan cəmiyyətində İslami dəyərləri
yox etmək gücünə malik olmasa da, cəmiyyətin
ictimai-siyasi həyatına və mənəvi mühitinə
ciddi zərbə vurmuşdur.
XIX əsrin ikinci yarısı XX əsrin əvvəllərində
dünyada və Rusiya imperiyasında baş verən siyasi hadisələr
Güney Qafqazda da öz təsirini göstərməkdə
idi. Bu dövrdə cəmiyyətin şüurunda
baş verən milli özünüdərk prosesi, millət,
milli şüur, millət və ümmət münasibətlərini
ortaya qoymuşdur. Azərbaycanda baş verən
maarifçilik hərəkatı bu proseslərin elmi-siyasi və
mənəvi əsaslarını formalaşdırmaqda idi.
Onlarla ziyalılarımız və demokratik
düşüncəli din xadimləri milli-mənəvi və
dini dəyərlərimizin modernləşməsi uğrunda
yorulmaz mübarizə aparırdılar. Xüsusilə
də “Füyuzat” ədəbi məktəbinin nümayəndələri
milli və dini kimlik düşüncəsi vəhdətindən
çıxış edərək bu dəyərləri
qarşı qarşıya deyil, vəhdət halında qiymətləndirmək
mövqeyindən çıxış edirdilər.
Bu sahədə
Əli bəy Hüseynzadənin xüdmətləri müstəsna
dərəcədə böyükdür.Əli bəy
Hüseynzadə Azərbaycan xalqının milli
oyanışında islamçılıq və qərbçilik
ideyalarının inkişaf edilməsində müstəsna
rol oynayan, millətimizin islam ümmətçiliyindən
islam milliyyətçiliyinə və oradan türk millətçiliyinə
keçidinin əsas ideya və əməl rəhbərlərindən
biridir. O, “türkləşmək, islamlaşmaq,
avropalaşmaq” formulu ilə türkçülüyün
siyasi məramnaməsini, elmi-nəzəri əsaslarını
hazırlamış və tariximizə
“türkçülüyün atası” kimi daxil olmuşdu. Sonralar milli dövlətçilik ideologiyasına
çevrilən bu üçlü formulüçrəngli
bayrağımızdakı rənglərlə əbədilik
qazanaraq xalqın qan yaddaşına daxil olmuşdu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə din
dövlətdən ayrı olsa da, ölkədə
bütün dini təsisatlar mövcud olmuş bu sahədə
olduqca əhəmiyyətli işlər həyata
keçirilmiş, dini sistemin hüquqi əsasları
yaradılmışdır.
Azərbaycan Milli Şurasının İstiqlal bəyannaməsinin
4-cü maddəsində deyilirdi, “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
milliyyətindən, məzhəbindən, sinfindən, silkindən
və cinsindən asılı olmayaraq öz sərhədləri
daxilində yaşayan bütiin vətəndaşlarına
siyasi hüquqlarını və vətəndaşlıq
hüququnu təmin edir.”Bu hüquqi və siyasi sənəd Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti daxilində yaşayan bütün
xalqların dini və məzəhəb hüququnun siyasi və
hüquqi təsbiti demək idi.
Sovet dövrü Azərbaycanınının dini-mənəvi
mühitini və sovet rejiminin dinə münasibətini bir
cümlə ilə ifadə etmək yetərlidir. Ateizm fəlsəfəsinə
söykənən bir totalitar rejim, “Allahsızlar Komitəsi”nin fəaliyyət göstərdiyi bir cəmiyyət,
qətliamlara, repressiyalara, milli-mənəvi deformasiyaya
düçar edilmiş bir toplum, mənəvi və cismani
zorakılığa məruz qalsa belə daxilindəki
imanı, mənəvi dəyərləri əzmkarlıqla
hifz edərək gələcək nəsillərə
ötürməyi bacaran dəyanətli Azərbaycan xalqı.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
“Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi” əsərində
qısa və lakonik şəkildə Sovet totalitar cəmiyyətini
bu şəkildə təsvir etmişdir: “Nizaminin “cənnət
şəhəri” dindardır, Sovet cənnəti isə
dinsizdir. Birinci Allahı tanıyır, o biri isə
rədd edir. Birincidə yalan söylənməz,
ikincidə isə yalan ən böyük təbliğat
silahıdır. Birincidə sevgi əsas,
ikincidə isə nifrət hakimdir. Birincidə
anlaşma əsas ikən, ikincidə sinif qovğası əsasdır.
Birincidə heyvanlar belə təhlükəsiz
yaşadığı halda, ikincidə insanlar daim ölüm
qorxusu altındadır.”
Hazırda Müstəqil Azərbaycan Respublikasında
müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərsədə,
İslam dini üstün mövqe tutmaqdadır. Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 48-ci maddəsinə əsasən
hər bir şəxs vicdan azadlığı hüququna
malikdir.
Konstitusiyanın
18-ci maddəsinin 1-3 bəndlərində göstərilir ki, Azərbaycan
Respublikasında din dövlətdən ayrıdır,
bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir.
"Dini etiqad azadlığı haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunu hər bir şəxsin dinə
münasibətini müəyyənləşdirmək və
ifadə etmək hüququna malik olduğunu təsbit edir və
həmin hüququ həyata keçirməyə təminat
yaradır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan cəmiyyətinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü, məzhəb mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, tolerant, liberal və dünyəvi xarakterlidir. Bu amillər bizi digər müsəlman dövlətlərindən fərqləndirən əsas xarakterik xüsusiyyətlərdəndir.
Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində “mili kimlik və din” münasibətlərinə elmi-nəzəri və praktikiəsaslara söykənən çoxsaylı yanaşmalar və fərqli izahlar mövcuddur. Fərqli düşüncələrə və subyektiv təhlillərə əsaslanan bu tipli yanaşmalar təhlil olunarkən dövlət və dövlətçilik məsələləri nəzərə alınmalı və Azərbaycan dövlətinin ali maraqları ön planda olmalıdır.
Siyasi və sosial - mədəni sahədə özünün həssas dövrünü yaşayan Azərbaycan cəmiyyətində dini şüur, milli şüur və dünyəvi dəyərlər heç zaman qarşı-qarşıya qoyulmamalı, bu üçlü formul vəhdət halında dəyərləndirilməlidir. Üçrəngli, ay ulduzlu Azərbaycan bayrağı Azərbaycandamilli, dini və dünyəvi birliyin təməl və vəhdəti olmalıdır.
Müstəqilliyimizin və etnik-siyasi vahidliyimizin əsas təminatçısı olaraq cəmiyyətimizin ideoloji dəyərlər sisteminə çevrilən azərbaycançılıq ideologiyası da Azərbaycan Respublikasının siyasi-ideoloji və mənəvi birliyinin qorunmasında, dövlətimizin təhlükəsizlik sisteminin formalaşmasında müstəsna rola malikdir.
Mübariz
AĞALARLI
AMEA-nın
Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, ADPU-nun
dosenti
525-ci qəzet.- 2021.- 24 iyun.- S.11;16.